İŞ HUKUKUNUN NİTELİĞİ
Çalışanlar niteliği itibariyle “bağımlı çalışanlar” ve “bağımsız çalışanlar” olarak ikiye ayrılır. İş hukuku bağımlı çalışanlardan sadece işçiyi ele alır ve işverenle olan ilişkisini düzenler. Bağımlı çalışanlar grubunda yer alan memurlar idare hukukunun 657 sayılı devlet memurları kanununun kapsamına girer. İş hukuku kapsam olarak “bireysel iş hukuku “ve “toplu iş hukuku” olarak ikiye ayrılır.
BİREYSEL İŞ HUKUKU: İşverenle olan ilişkilerinde işçiyi teker teker ele alır ve iş sözleşmesinin konusunu oluşturan hak ve borçları düzenler. Örnek: Ücret ,çalışma koşulları
TOPLU İŞ HUKUKU:İşçiler ve işverenin hukuki ilişkilerinin toplu düzeyde ele alındığı iş hukuku dalıdır. Bu anlamda işçi işveren sendikaları ile bunların yaptıkları toplu iş sözleşmeleri,toplu iş uyuşmazlıklarının barışçı olan veya olmayan yollardan çözümü toplu iş hukukunun konusuna girer.
İŞ HUKUKUNUN ÖZELLİKLERİ
İşçiyi koruma ve toplumsal dengeyi koruma özellikleri vardır. İktisadi açıdan bağımlı olan işçi,sermaye sahibi iş verenden iktisadi açıdan güçsüzdür. Buna ek olarak işçi geniş ölçüde iş verenin talimatlarına bağlı olup iş verene karşı bir bağlılık içerisindedir. Bu iktisadi ve kişisel bağımlılık nedeni ile işçinin özerk olarak korunması gerekmektedir.
TOPLUMSAL DENGEYİ KORUMA
İş hukuku işçiyi korumanın yanında iş vereni de koruma özelliğine sahiptir. İş hukuku işçi ve iş veren kesimlerinin birbirlerini yok etmelerini önlemek ve giderek kendi aralarında ve toplum içerisinde bir denge kurmak amacını güder. Bunu işçilerin sosyal haklarını ücretini ve çalışma koşullarını,iş verenin de yönetim haklarını düzenleyerek sağlar.
İŞ HUKUKUNUN TEMEL KAVRAMLARI
1. İŞÇİ:İş kanununa göre hizmet akdine dayanarak herhangi bir işte ücret karşılığında çalışan kişiye “işçi” denir.
İŞÇİ TANIMININ UNSURLARI
1. İşin yapılması:İşçi iş verene iş yapmakla yükümlü gerçek kişidir. Bu işin bedenen veya fikren yapılması önemli değidir.
2. İşin hizmet akdine dayanması: Bu her şeyden önce serbest irade ile kabul edilmiş hukuki bir borç ilişkisinin olmasını gerektirir. Örneğin;ceza evindeki yaptırılan iş serbest irade ile olmadığı için işçi sayılmazlar. İş veren özel kesimde olabildiği gibi kamu kesiminde de olabilir. Ayrıca söz konusu iş ilişkisinin hukukken geçerli bir iş ilişkisi olması gerekir. Hukuka ve ahlaka aykırı bir iş ilişkisi geçerli bir hukuki iş ilişkisi değildir. Örneği;uyuşturucu satıcılığı
3. İşin ücret karşılığı görülmesi:Ücretin hizmet akdinde kararlaştırılmamış olması hizmet akdinin ücretsiz olduğu sonucunu doğurmaz. Kişinin fiilen çalışıyor olması sözleşmenin varlığını ortaya koyar.
ÇIRAK KAVRAMI: Bir işte çalışma karşılığında bir meslek veya sanatın öğrenen kişidir. Çıraklık esas itibariyle çıraklık sözleşmesine dayanır. Çıraklığın asıl amacı çırağa bir mesleğin öğretilmesidir. İş sözleşmesinde tarafların temel borçlarını işçinin iş görme borcu iş verenin de işçiye ücret ödeme borcu oluştururken çıraklık sözleşmesinde bu borçlar ustanın çırağı mesleki yönden geliştirmesi çırağında ustanın işinde çalışması biçiminde görülür. İş kanunu açısından çıraklar öğrenci statüsünde olup iş yerinde çalışan işçi sayısına katılmazlar . çıraklara toplu iş sözleşmesi ve sendika yasası da uygulanmaz. Çırağa ödenecek ücret ise iş kanunu uyarınca saptanan asgari ücretin en az %30’u kadardır. Hizmet akdinin yazılı olması şart değilken çıraklık en önemli özelliktir.
STAJYER KAVRAMI
Stajyer bilgisini geliştirmek üzere işyerinde işverene bağlı ve ücretsiz çalışan kişidir. Stajın özelliği iş verenin ücret ödememe borcunda görülür. Bunun yanında iş veren stajyerin gerekli bilgi ve birikimi almasına yardımcı olmak zorundadır. Stajyerde iş verene bağlı olarak çalışır ancak bu ilişkiyi iş ilişkisi olarak değerlendirmek mümkün değildir. Bunun gibi çıraklık ilişkisi de stajyerlik ilişkisinden farklıdır. Stajyerin var olan mesleki bilgisini iş yerinde geliştirmesi onu çıraktan ayıran en önemli özelliğidir.
İŞ VEREN KAVRAMI
İş kanununa göre bir hizmet akdine dayanarak herhangi işte ücret karşılığı işçi çalıştıran tüzel veya ger çel kişiye iş veren denir. Yani iş veren gerçek kişi olabileceği gibi şirket dernek ,vakıf,kooperatif,sendika gibi özel veya kamu hukuku tüzel kişisi de olabilir.
İŞ VEREN KAVRAMININ UNSURLARI
1. İŞÇİ ÇALIŞTIRMA : İş veren sayılmada en önemli unsur işçi çalıştırma durumu iş hukukunda iş veren işçi çalıştırılması nedeniyle belirli bir öneme sahiptir. İşçi çalıştırmayan kişilerin iktisadi faaliyetleri iş hukuku açısından önem taşımaz.
2. HİZMET ÇALIŞTIRMA: İşçinin iş verenin buyruğuna uygun olarak iş yapma borcu karşısında,iş verenin işçiden işi yapmasını isteme ve bunun için gerekli talimatı verme hakları bulunmaktadır.
ASIL İŞ VEREN ALT İŞ VEREN İLİŞKİSİ
Uygulamada bir iş veren diğer bir iş verenle sözleşme yaparak kendi işlerini diğer iş verenin iş yerinde veya eklentilerinde çalıştırmayı üstlenebilir. Özellikle yapı ve taşıma işlerinde bu yola oldukça çok gidilir. Örneğin;bir müteahhit inşa ettiği bir binanın pencere işlerini taşeron yani başka bir iş verene bırakabilir. Bu durumda iki iş veren bulunmaktadır. Bunlardan müteahhit asıl iş veren taşeron da alt iş verendir.
İş kanunu bu durumu şöyle açıklamaktadır;bir iş verenden belirli bir işin bir bölümünde veya eklentilerinde iş alan veya işçilerini münhasırın o iş yerinde ve eklentilerinde çalıştıran bir diğer iş verendir. İki iş verende birlikte sorumludur. Bu birlikte sorumluluğun amacı küçük sermaye sahibi taşeronların ücret ödemeyecek duruma düşmeleri karşısında bunların yanında çalışan işçilerin korunmasıdır.
İŞ VEREN VEKİLİ
İş kanununa göre iş yerinde iş veren adına hareket eden ve işin ve iş yerinin yönetiminde görev alan kimsedir. İş veren çoğunlukla yetkilerini tamamıyla kullanabilecek ve yükümlülüklerini yerine getirebilecek durumda değildir. Bu yüzden iş veren kendine ait yetki ve görevlerini yerine getirmesi için iş veren vekili olarak adlandırılan kişilere bırakır. İş veren vekili kendisine bırakılan yetki ve sorumluluk çerçevesinde iş veren adına hareket eder. İş veren vekili sıfatı işçilere tanınan hak ve yetkileri ortadan kaldırmaz. Temsil yetkisi yazılı olabileceği gibi iş yerinde yürütülen faaliyetlerden de anlaşılır.
İŞ YERİ KAVRAMI
İş kanununda işyeri işin yapıldığı yer olarak tanımlanır. Diğer yandan aynı yasa “işin niteliği ve yürütme bakımından iş yerine bağlı bulunan yerler ile dinlenme,çocuk emzirme,yemek,uyku,yıkanma,muayene ve bakım beden veya mesleki eğitim yerleri gibi eklentiler ve araçlarda iş yerinden sayılır.” Hükmüne yer verir. Buna göre iş yerine “işin yapıldığı yer olan asıl iş yeri ile iş yerine bağlı yerler ve eklentiler ile araçlardan oluşan ve iş verenin belirli bir teknik amacı sürekli olarak izlediği örgütlenmiş bütün şeklinde tanımlanır.
İŞ YERİNİN BELİRLENMESİ
Bu hüküm sadece sürekli işlerin (30 iş gününde) uygulandığı iş yerleri için söz konusudur. İş veren bildirimde iş yerinin unvanı ve adresini işçi sayısını çalışma konusunu kendisinin ve iş verenin adını,soyadını,adresini belirtir. İş yerinin bildirimi çalışma ve sosyal güvenlik bakanlığının ilgili bölge müdürlüklerine en geç 1 ay içinde yapılır.
İŞ SÖZLEŞMESİNİN TANIMI
Borçlar kanununa göre “hizmet akdi işçi,muayyen veya gayri muayyen bir zaman hizmet görmeyi ve iş sahibi dahil ona bir ücret vermeyi taahhüt “ (madde 313/1) biçiminde tanımlanır.
İŞ SÖZLEŞMESİNİN UNSURLARI
1. İŞ (HİZMET): İş sözleşmesini konusu ister bedensel,ister düşünsel nitelikte olsun bir işin görülmesidir.
2. ÜCRET(KARŞILIK): iş sözleşmesinin varlığı için gerekli unsurlardan birisi de iş görme için karşılık ödemenin istenmesidir. Bu karşılık ücret şeklinde olabileceği gibi ücret + mal veya hizmet şeklinde yada sadece mal ve hizmet biçiminde yapılabilir.
3. BAĞIMLILIK: Bağımlılık unsuru,iş sözleşmesinin konusu iş görmeye dayanan diğer sözleşme tiplerinden ayırt etmeye yarayan temel unsurdur. Nitekim işçinin çalışması diğer iş görme sürelerinden farklı olarak iş verene bağlı biçimde gerçekleşir. Bağımlılık ilişkisi açısından önemli olan işin iş verenin buyruk ve yönergelerine uygun bir biçimde ve onun denetimi altında görülmesidir.
İŞ SÖZLEŞMESİNİN TÜRLERİ
1. SÜREKLİ VE SÜREKSİZ İŞ SÖZLEŞMESİ : Nitelikleri bakımından en çok 30 iş günü süren işler süreksiz iş 30 iş gününden fazla süren işler sürekli iş olarak kabul edilir. Bu hüküm uyarınca akdin sürekli ve süreksiz olması tarafların iradesine göre değil işin niteliğine göredir. Nitelik yönünden sürekli olan bir iş olan bir iş için 3 günlük bir akit yapılması halinde bile bu akdi sürekli hizmet akdi sayılacaktır. Çünkü işin sürekli olup olmadığını ayırmada esas alınacak süre işin fiilen devam ettiği süre değil devam etmesi gereken süredir. Bu nedenle birkaç ay sürecek bir işi işçileri 3 vardiya çalıştırarak 30 iş gününden daha az sürede bitirmesi halinde yapılan iş sürekli,buna karşılık 15 iş gününde bitirilecek bir işi 2 ayda bitirmesi halinde süreksiz iş söz konusudur.
2. BELİRLİ VE BELİRSİZ İŞ SÖZLEŞMELERİ :İş sözleşmesinde herhangi bir süre kararlaştırılmamış olduğunda belirsiz süreli iş söz. Kararlaştırılmış olduğunda ise belirli iş sözleşmesi söz konusudur. İş sözleşmesinde süre belirli bir tarih olarak kararlaştırılacağı gibi gün,hafta,ay,yıl biçiminde de olabilir. Burada akdin süresinin belirli olup olmadığı sürekli,süreksiz iş sözleşmesinde ise işin niteliği önem taşımaktadır.
3. TAM VE KISMİ SÜRELİ İŞ SÖZ. :Hizmet akdinin haftalık ve günlük çalışma süresine uygun olarak tam süre çalışma esasına göre yapılabileceği gibi bu çalışma süresinin altında da yapılabilir. Haftanın belirli günleri olabileceği gibi günün belirli saatlerinde olabilir. Ücretin şekli ve miktarı taraflarca serbestçe kararlaştırılabilir. Ancak işçiye belirli bir süre için ödenecek ücret aynı süre için hesaplanacak asgari ücretin altına düşmeyecektir.
4. DENEME SÜRELİ HİZMET AKDİ : Süreli bir hizmet akdi ile işe giren işçi işi,iş verene ve iş yerindeki çalışma koşullarını tanımak için iş verende işçinin o işi yapma konusunda yeterli olup olmadığını ve mesleki bilgisinin derecesini ölçmek amacıyla akde deneme süresi belirli olsun ya da olmasın sürekli hizmet akitleri için söz konusudur. Taraflar akde deneme süresi en çok 1 aydır. Bu süre en çok toplu iş sözleşmesine konulacak bir hükümle 3 aya kadar uzatılabilir.
5. TAKIM SÖZLEŞMESİ : Birçok işçinin meydana getirdiği bir takımı tem silen bunlardan biri ile iş veren arasında yazılı olarak yapılan akittir. Takım sözleşmesinde belirtilen işçilerden her birinin işe başlaması ile bu sözleşme o işçi ile iş veren arasında doğrudan yapılmış sayılır. Takım oluşturma işçilerden biri takım sözleşmesinin imzalanmasından sonra işe başlayacağından takım kılavuzu iş verene karşı sorumlu olur. iş veren takımı oluşturan her işçinin ücretini bizzat kendisine ödemekle yükümlüdür.
|