imparator

AEDILIS CURILIS

Gene consul’ lerin görevini azaltmak amacıyla, önceleri patrici sınıfından seçilen, görev süreleri bir yıllık olan iki kişilik küçük bir magistra makamıydı.
Bu magistralar şehrin asayişini ve çarşı pazarda düzeni sağlarlardı. Çarşı pazar alışverişlerinden doğan ihtilaflara bakarlardı[1]. Roma için erzak temini ile de görevliydiler ve imperium yetkileri yoktu. Bunla bir nevi günümüzdeki belediye zabıtası görevini yaparlardı.
Mö.365 senesinde Plebler de seçilme hakkına sahip oldular. Uzun süre; bir sene her ikisi pleblerden, diğer sene her ikisi patricilerden seçilerek görev yaptı.


3. PREATOR KİMDİR, YETKİLERİ NELERDİR? HUKUK ALANINDAKİ FAALİYETLERİ VE USUL HUKUKU İLE İLGİLİ UYGULAMA ŞEKİLLERİNİ İZAH EDİNİZ.

Roma’nın ekonomik yapısında meydana gelen değişikler, idareyi de zorlaştırması sonucu pek çok yeni magistralık ortaya çıkmıştı. Toprakların genişlemesi, ticaret ve tarımın gelişmesi yani kısaca Roma’nın büyümesi, insanlar arasında hukuki ilişkilerin de gelişmesine İus Civile’nin yetersiz kalmasına neden oldu. Küçük bir toplumun ihtiyaçlarına cevap verebilen İus Civile, yeni ilikşkilerin gerektirdiği hukuk için yeterli kapasite de değildi. Ayrıca genslerin iç hukukları dışında yabancılarla gelişen ticaretle birlikte yabancılarla da daha sık hukuki ilişkilere girişmek gerekmişti. Consullerin görevleri arasında savaş döneminde orduyu kumanda etmek de vardı. Cumhuriyet Döneminde çok sık yapılan savaşlar nedeniyle sık sık ülke idaresini bırakarak orduyu yönetmeye giden Consul’un yerine bakması için oluşturulan ve şehrin yargı işlerine bakan magistra Praetor’dür. Mö.367 yılında kurulan Praetor makamı, hiyerarşik olarak Consullerin altında bulunuyordu.
Consul de şehirde olmadığından Praetor her zaman şehirde bulunmak zorundaydı. Bu nedenle Praetor Urbanus ismiyle anılırdı.

İlk başlarda sadece Patrici sınıfından seçilen Praetor; Mö.337’den itibaren Plebler arasıdan da seçilmeye başladı. Sadece bir adet Praetor vardı.
Mö. 242 senesinde ikinci bir Praetorlük tahsis edildi. Fonksiyonu aynı fakat yetki sahası farklıydı. Praetor Peregrinus;( yabancılar praetoru) sadece yabancılar ve Romalılar arasındaki anlaşmazlıklara bakmakla görevliydi. Praetorlerin sayısı zamanla onsekize kadar yükseldi, fakat faaliyetleri hiç değişmedi. Tarihsel gelişim sürecinde hukuk yaratarak Roma hukunu değiştirmeyi ve geliştirmeyi başaranlar şehir Praetorleri olmuşlardır.
Praetor ’ün görevi iurisdictio denilen yargı faaliyetiydi. İurisdictio’ nun kelime anlamı “hukuku söylemek” di (ius dicere). Praetor; tarafların katılımı ile kendi seçtiği hakimin anlaşmazsızlıklara uygulayacağı kuralları belirlerdi. Hakim; klasik devirde Praetor tarafından son şekli verilen yazılı dava programına uyarak davayı karara bağlardı.

Praetor; kanun koyucu değildi. Fakat zamanla ceza mahkemelerine başkanlık etmeye başladılar ve usul hukukunun gelişmesini sağladılar. Usul hukuku konusunda etkileri ve katkıları çok fazlaydı. Bu bağlamda Praetor Peregrinos ’ın Roma Hukukuna evrensel nitelikte kuralların girmesini sağlamalarını sayesinde olmuştur. İus Civile, örf ve adetler ve 12 Levha Kanunu sadece Romalılar için oluşturulmuştu, onlara uygundu ve sadece onlara uygulanıyordu. Başlangıçta sadece esir olarak gelen veya hakimiyete alınan yabancılar için bir hukuk yoktu Zamanla şehirde yabancıların yaşamaya başamaları ile bunun yansıması olarak praetor peregrinos oluşturuldu. Bu praetor’un görev ve yetki alanlarıyla oluşan kurallara ius gentium denirdi(kavimler hukuku). Bu kurallar anlaşmazsızlığa düşenlerin yanında herkes için geçerli ve herkese uygulanabilecek nitelikte kurallardı. Yabancılar praetoru, şehir praetoruna göre daha serbest hareket edebiliyordu. Çünkü ius civile, teamül hukuku veyahut kanunlar yabancılar için geçerli değildi.
Praetor urbanus ve praetor peregrinos; Roma Hukukunu zamanın ihtiyaçlarına uydurmak için yeni kurallar getirirken consilium’ ların etkisi bunda çok büyük olmuştur. Consiliumlar, magistraların sıksık fikirlerini aldığı üyeleri bizzat praetorler tarafından seçilmiş, saygın, bilgili, güvenilen hukukçulardan oluşan bir danışma kuruludur. Çünkü Preatorlar, günümüzdeki hakimler gibi değil, özel şahıslardı ve hukukçu değillerdi. Yani Roma’da hakimin hukukçu olması gerekli değildi. Aynı zamanda hakim bir devlet memuru da değildi. Olayı çözerken hukuki bilgiye ihtiyaçları vardı. Consilium, Roma devletinin bütün alanlarında görülmekteydi. Praetor; bu kurulun fikirlerine bağlı değildi fakat genelde bu fikirlere uyardı ve bunlar zamanla kanun olurlardı. Bu şekilde consilium’un ilmi görüşü ve praetor’un temsil ettiği devlet gücü birleşerek tatbikat için gerekli hukuk kuralları yaratılırdı. Praetor’lerin ortaya çıkardığı hukuka ius praetorium veya ius honorarium denirdi.

PRAETOR BEYANNAMESİ

Praetorlerin hukuk geliştirmelerinde edictum denilen beyannameleri önemli bir faktör olmuştur. Göreve gelen praetor; görev süresi boyunca düzeni sağlamak üzere yargı işlerinin görülmesinde uyacağı programı ve prensipleri, yapacağı faaliyetleri bu edictumlarda ilan ederlerdi. Bu beyannamelerde belirtilen prensip ve kurallar kanun niteliğinde değildi. Bunlarda; praetor’ün bir yıllık görev süresi boyunca tanıyacağı dava hakları, defiler.. yer almaktaydı. Praetorler yayınladıkları beyannamelere görev süreleri boyunca bağlı olacaklarını belirtmiş oluyorlardı. Dava açmak isteyen kişiler, hem praetor önünde hem de dava açmak istedikleri kimselere karşı talep edeceklerini bu beyannamelerdeki esaslara dayandırıyorlardı.
Genelde yeni gelen Praetorler, önceki praetorun beyannamesini kısmen değiştirerek ilan ediyordu fakat zamanla bu edictumlar belli bir şekil alarak hukuka yerleştiler. Çünkü eski beyannamede yeralan esaslar yerleşmiş ve tatbikatta tutulmuş kurallardan meydana geldiği için çok defa muhafaza edilir veya ufak değişiklikler yapılırdı. Bu şekilde hukuk kuralının ihtiyaçları derhal karşılanmış olurdu.
Hukukun beyannameler yoluyla düzenlenmesi yeni ihtiyaçlara daha uygundu. Zaman içinde edictumun temelinin değiştirilmeyerek yeni praetorler tarafından da kabul edilerek bir gelenek haline gelmesi ile, değişmeyen, daimi beyanname manasında edictum perpetuum adını almıştır[2].
Edictumlar hukuki devamlılığı sağladığı için çok başarılılardı. Bu nedenle İus honorarium alanında çıkmış bazı müesseler daha sonra ius civile kapsamına alınmıştır.
Zamanla edictum, praetorün yargı alanındaki faaliyeti sonucu ortaya çıkan tüm hukuk malzemesini, hukuki himaye vasıtalarını içeren bir hale geldi. Bu şekilde hukukun kaynağı kanun olmakla beraber hukuk güvenliğini sağlayan özelliği ile edictumlar önemli bir hukuk ögesini temsil etmişlerdir.
Beyannamenin değişmez hale getirilmesi MS.130 yılında İmparator Hadrianus’ un dönemin büyük hukukçularından Salvius Iulianus’ u, edictumu değişmeyecek hale getirmesiyle görevlendirmesi snonucu oldu.
İmparator Hadrianus’ un bunu yapmaktaki amacı imparatorların mutlak iktidarlarının yanında bu iktidarla bağdaşması mümkün olmayan başka bir kaynaktan Praetor Hukuku’nun yaratılmasını önlemek istemesidir. Salvius Iulianus’un bazı yerlerini çıkarıp bazı yenilikler yaparak tekrar düzenlediği edictum, senatus tarafından onaylanarak kullanılmaya başlandı. Böylece hukukun gelişmesi, iktidarına dayanarak yeni kaideler koyan imparatorun eline geçmiş oldu. Göreve gelen Praetorler değişmez hale getirilmiş beyannameyi aynen neşretmeye devam etmek zorundaydı. Artık bu gelenek icabı olmuştu.

Preatorların etkisi Principatus Döneminde azalmasına rağmen edictumlar çok ciddiye alınan bir kaynak olmuşlardır.