ÖZET İSLAM İLMİHALİ
İlmihal kitaplarında İslami esaslar; itikat (iman), ibadet, ahlâk ve ahkâm (hukuk) şeklinde dört bölüme ayrılarak incelenir. İtikat esasları "Temel Dini Bilgiler" sayfasında açıklandığı için, bu bölümde ibadet kısmı ele alınacak, diğer iki bölüm için ise "Linkler" sayfasında çeşitli bağlantılara yer verilecektir.
İBADETLER :
İbadet kelimesi genel olarak tapmak, kulluk etmek ve boyun eğmek, özel olarak ise "Allah'ın (CC) emirlerine uymak ve O'nun isteğine uygun hareket etmek"anlamına gelir. Bu şekliyle ibadet sözcüğü, genel inanışın aksine, sadece namaz kılmak, oruç tutmak gibi eylemleri değil, Allah'ın yapılmasını emrettiği her işi yapıp, yasakladığı şeylerden kaçınmayı, yani dini emirlerin tamamını kapsar.
İbadet etmenin ön şartı net, sağlam ve her türlü şüpheden arındırılmış bir imana sahip olmak; asıl şartı ise akıllı ve buluğ çağına erişmiş (erkeklik ve kadınlık fonksiyonlarını yerine getirebilecek güce ulaşmış) olmaktır. Deliler ve çocukların ibadet etme mecburiyeti yoktur. Çocuklar buluğ çağına genelde 12-15 yaşları arasında erişir. Ancak 15 yaşını bitirdiği halde buluğa ermeyenler artık hükmen yükümlü sayılır ve her türlü ibadet kendilerine farz olur.
İbadetler, emrediliş yolları ve uygulanış biçimleri itibariyle 8 ayrı temele dayanır:
A-Farz: Uyulması kesinkes zorunlu olan ve uymama halinde ilahi cezayı gerektiren dini hükümlerdir. Farz olan bir eylemi inkar eden kişi dinden çıkmış sayılır. Farzlar, uygulama açısında iki alt gruba ayrılır:
a- Farz-ı ayn,her müslümanın kendi başına yerine getirmesi zorunlu olan ve başkasına devredilmesi mümkün olmayan görevlerdir. (Namaz kılmak, oruç tutmak gibi)
b- Farz-ı kifaye, Müslümanlardan bir kısmının yerine getirmesi ile diğerlerinin sorumlu tutulmayacağı görevlerdir. (Cenaze namazı gibi)
B- Vacip: Uyulması istenen, uymama durumunda ise günah işlenmiş sayılan emirlerdir. Bayram namazı, vitir namazı ve kurban kesmek, vacip sayılan ibadetlerdendir. Vacip olan bir eylemi inkar eden dinden çıkmış sayılmaz, ama günah işlemiş olur. (Ancak bazı fıkhi konularda "vacip" teriminin "farz" anlamında kullanıldığını da unutmamak gerekir.)
C- Sünnet:Peygamberimiz Hz. Muhammed'in (SAV) yaptığı ve bize yapmamızı tavsiye ettiği eylemlerdir. Yapılmaması günaha sebep olmaz, ama kasten terk edilmesi peygamberimize saygısızlık anlamına geleceği için, ahirette O'nun şefaatinden mahrum olmayı gerektirebilir. Sünnetler müekked (kuvvetli) ve gayri müekked (zayıf) olarak ikiye ayrılır. "Nafile ibadet" terimiyle kastedilen eylemlerin tamamı sünnet olan ibadetlerdir.
D- Müstehab (mendub):Hoşa giden iş anlamına gelir. Nafile ibadetler bu gruba girer.
E- Helâl (mübah):Yapılması veya yapılmaması yasaklanmayan her türlü iştir.
F- Haram: Yapılması kesinkes yasak olan işlerdir. Haram olan bir işi helal sayan kişi dinden çıkmış sayılır.
G- Mekruh: Hoşa gitmeyen şey anlamına gelir. İki alt gruba ayrılır:
a- Tahrimen mekruh: Yapılması istenmeyen ve kötülük bakımından harama yakın olan işlerdir. İşlenmesi günaha sebep olur. (Güneş doğarken ve batarken namaz kılmak gibi)
b- Tenzihen mekruh: Hoş görülmemekle birlikte, nitelik bakımından helâla daha yakın olan işlerdir. Yapılması günaha sebep olmaz, ama yapılmaması durumunda sevap kazanılmış olur.
H- Müfsid: Başlanılan bir ibadeti bozan işlere denir. (Namaz kılarken konuşmak gibi)
İbadetlerin yapılmasında temizllik şartı önemli bir yer tutar. Kıyafet ve ibadet edilen yerin temizliği kadar, kişinin kendi temizliği de şarttır. Kişisel temizlik gusül (boy abdesti), namaz abdesti ve teyemmüm olarak üç ayrı şekilde sağlanır:
Boy abdesti (Gusül):
Boy abdesti, Müslümanların ergenlik çağından itibaren uygulaması gereken önemli kurallardan biridir. Erkek ve kadının her türlü cinsel boşalım (cünupluk) sonrasında veya kadınların aybaşı halinin bitiminde alınması farz olan boy abdestinin ana esasları; a - Ağzı bol su ile çalkalamak (üç kere yapılması sünnettir),
b - Buruna su vermek (üç kere yapılması sünnettir),
c - Islak yer kalmayacak şekilde, bütün vücudu yıkamaktır.
Boy abdesti almadan önce vücudun herhangi bir yerinde bulunan ve altına su geçirmeyen her türlü maddeyi titizlikle çıkarmak ve vücuttan uzaklaştırmak gerekir. Meselâ
yağlı boya, her türlü yapıştırıcı madde, balık pulu, tırnak ojesi ve bazı saç boyaları altına su geçirmeyen maddeler arasında sayılır. Tırnağın uzun olması halinde, suyun parmak uçlarına kadar ulaştırılması gerekir. Ayrıca parmaktaki dar yüzüklerin oynatılması ve altlarının ıslatılması gereklidir.
Boy abdesti usulüne uygun şekilde alınırsa, bu abdestle namaz kılınıp Kur'an-ı Kerim okunabilir. Bozulmadığı sürece, ayrıca namaz abdesti almak gerekmez. Boy abdesti alırken vücudun tamamı tek organ olarak kabul edildiği için, suyun az olması halinde mevcut suyun sıvazlanarak bütün vücuda elle yayılması mümkündür. Bir insan suya (havuza veya nehre) girse ve bütün vücudu ıslansa, ağza ve buruna su vermek şartıyla, gusül abdesti de almış sayılır.
Namaz abdesti :
Namaz kılmak, Kur'an-ı Kerim okumak gibi eylemler için namaz abdesti almış olmak gerekir. 4 farz ve 4 sünnetten oluşan namaz abdesti şu şekilde alınır: a - Üç kere ağıza su vermek, (sünnet)
b - Üç kere buruna su vermek, (sünnet)
c - Üç kere yüzü yıkamak, (Birincisi farz, diğer ikisi sünnet)
d - Üç kere sağ ve sol kolu dirseklerin üstüne kadar yıkamak, (Birincisi farz, diğer ikisi sünnet)
e - Bir kere başın en az dörtte birini meshetmek, (farz)
f - Bir kere kulakları meshetmek, (sünnet)
g - Bir kere boynu meshetmek, (sünnet)
h - Bir kere sağ ve sol ayağı bileklerin üstüne kadar yıkamak. (farz)
Suyun az bulunduğu yerlerde, gerekirse sadece farz olan organları yıkayarak da namaz abdesti alınmış olur. Eğer abdest alınan organlardan birinde yara varsa ve su yaraya zarar verecekse, orası yıkanmaz, sadece ıslak elle üstünden geçilir (meshedilir). Yara yeri sargılıysa, mesh sargının üstünden yapılır.
Abdestin Sünnetleri :
Abdestin değişik sünnetleri vardır. Bu sünnetlere uymak kişiye ek sevap kazandırır. Bu sünnetlerin önemlileri: a- Abdest almadan önce dişleri fırçalamak veya misvak kullanmak,
b- Abdeste başlamadan önce besmele çekmek ve niyet etmek (Mesela:
"Niyet ettim Allah rızası için abdest almaya"demek),
c- Ağza ve buruna sağ elle ve bolca su vermek (Oruçlu iken, tedbir olarak bol su verilmez),
d- Organları belirtilen sıraya göre yıkamak ve abdest sırasında başka işle ilgilenmemek, abdeste ara vermemek,
e- El ve ayak parmaklarının arasını bol su ile yıkamak,
f- Başı bir defa meshetmek ve meshe başın ön kısımdan başlamak.
Abdest alırken suyu fazla açmamak veya çok kısmamak, organları yıkarken abdest dualarını okumak, abdest alırken (mümkünse) yüzü kıbleye çevirmek, suyu çarparak etrafa su sıçratmamak, acele etmemek, çok gerekli olmadıkça konuşmamak ve abdest bittikten sonra bir kere amentü, üç kere de Kadir suresini okumak müstehaptır (ek sevaba sebep olur).
Abdest aldığını bildiği halde, abdesti bozup bozmadığını hatırlamayan kimse abdestli sayılır. Ama abdesti bozduğunu bildiği halde, abdest alıp almadığını hatırlamayan kimse abdestsiz sayılır. Abdest alan kimse daha sonra, mesela başını meshetmediğini hatırlarsa, yeni baştan abdest alması gerekmez, sadece başını meshetmesi yeterlidir.
Abdesti bozan şeyler şunlardır:
a- Yellenme, büyük veya küçük tuvaletini yapma,
b- Vücudun herhangi bir yerinden kan, irin gibi sıvıların çıkıp akması veya bir yere bulaşması (Hanefi mezhebine göre, çıktığı yerde topak halinde kalıp etrafa bulaşmayan kan abdesti bozmaz),
c- Çiftlerin birbirleriyle aşırı derecede oynaşması veya cinsi münasebette bulunması,
ç- Ağız dolusu kusmak (az miktarda olursa bozmaz),
d- Sarhoş olmak,
e- Kendini kaybedecek oranda baygınlık geçirmek,
f- Bir yere dayanarak veya yatarak uyumak (otururken, kendinden geçmeyecek şekilde uyuklayan kimsenin abdesti bozulmaz),
g- Namaz kılarken, başkaları duyabilecek şekilde gülmek.
Teyemmüm:
Suyun bulunamadığı veya kişinin (yaşlılık, ağır hastalık gibi sebeplerle) suyu kullanma gücü olmadığı durumlarda gusül veya namaz abdesti için teyemmüm yapılması yeterli olur. Teyemmüm için temiz toprak ya da topraktan imal edilmiş temiz tuğla, kiremit veya beton parçası kullanılır. Uygulanış şekli:
a- Eller iyice toprağa (veya topraktan imal edilmiş maddeye) sürülür, kaldırıp hafifçe silkelenir ve yüzün tamamı meshedilir,
b- Eller yine toprağa sürülür, silkelenir ve sol elle sağ kol, sağ elle de sol kol tamamen meshedilir.
Teyemmüme niyet etmek, besmele çekmek ve meshederken parmakları açık bulundurmak sünnettir. Abdesti bozan şeylerin tamamı teyemmümü bozduğu gibi, suya kavuşmak ve suyu kullanacak gücü yeniden elde etmek de teyemmümü bozar.