imparator

İSTATİSTİK KAVRAMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ

Giriş

İstatistik sözcüğünün kökeni konusunda kesin bir görüş birliği yoktur. Bazı bilimciler sözcüğünün Latince’ de “durum” ya da “vaziyet” anlamına gelen anlamına gelen statüs kökünden geldiğine ya da İtalyanca’ da devlet anlamında kullanılan istatista sözcüğünden türediğine inanırlar. Başka bir grup bilimci ise sözcüğün “ gözlem” anlamına gelebilen statizein sözcüğünden türemiş olabileceğine inanırlar. Burada önemli olan kavramın oldukça eski geçmişinin oluşudur.
Öte yandan, Alman bilimcileri devletin durumuyla ilgili sayısal bilgiler için ilk kez on sekizinci yüzyılın başlarında istatistik deyimini kullandılar. Aynı sözcük değişik dillere az çok farklı biçimlerde girerek günümüzde kullanılan şeklini almıştır.
Dilimizde istatistik sözcüğünün kullanımı Cumhuriyetten önceki dönemlere rastlanmaktadır.


İstatistiğin Tanımı


İstatistik değişik anlamlarda kullanılan, bunun bir sonucu olarak da farklı tanımları olan bir kavramdır. Quetetelet adında bir istatistikçi daha on dokuzuncu yüzyılda kavramın yüzden fazla değişik tanımını saptamıştır. Kavramın değişik anlamlarda kullanılması bir bakıma doğaldır. Çünkü istatistik, günümüzde, bütün çalışma alanlarında kullanılmaktadır. Günlük yaşamımız süresince çevremizde olup biten pek çok olayla karşılaşabiliriz? Yaklaşmakta olan bayram tatilinde havalar nasıl olacak? Gelecek seçimi hangi partinin kazanma şansı daha fazladır? Tıp Fakültesi hastanesine hangi yaşlar arasındaki kimseler ne gibi nedenlerle başvurmaktadır? Üniversite öğrencilerinin giriş sınavlarında aldıkları puanlarla üniversitedeki başarıları arasında ne kadar ilişki vardır? Endüstrinin hangi alanlarına yatırım yapmak daha karlı ve daha aza risklidir? Son 3-4 aylık veya yıllık dönemde değişik malların ve yiyecek maddelerinin fiyatlarında nasıl bir değişme olmuştur; aynı madde ve malların fiyatlarını gelecek 3-4 aylık dönemde nasıl bir değişme göstermesi beklenmektedir? Bir okuldaki öğrencilerin değişik sınavlarda aldıkları notlar ya da puanlar nasıl bir değişme göstermektedir? Bir ülkenin değişik kesimlerinde hava sıcaklığı ve yağış miktarı, yılın farklı aylarına göre nasıl bir değişme göstermektedir; yapılan bazı gözlemlere dayanarak hava sıcaklığı ve yağış durumunda gelecek günlerde nasıl bir durum beklenmektedir? Trafik kazalarında, suç ve suçlu sayısında yıllara göre nasıl bir gelişme vardır; bu değişmeye bakarak gelecek birkaç yıl içinde nasıl bir durumla karşılaşmamız beklenmektedir? Ülkemize gelen turist sayısında son yıllarda nasıl bir değişme olmuştur; gelecek birkaç yıl içinde nasıl bir durumla karşılaşmamız beklenmektedir; buna göre ihtiyaç duyulacak yaklaşık yatak sayısı ve öbür tesis hizmetlerinin miktarı ne olacaktır? Ülkemizde nüfus artışı, iç ve dış göçler ile öbür etkenler dikkate alındığında, önümüzdeki 5-10 yıl içinde değişik yörelerde okul, dershane, öğretmen ve diğer araç gereç ihtiyacı ne olacaktır?
Bu gibi sorular zihnimizi sık sık meşgul eder. Bu tür soruların hepsine doğru olarak cevaplama olanaklarına sahip değiliz. Bazı soruları kendimizin ya da başkalarının ortaya koyduğu bilgilerden yararlanarak cevaplayabiliriz. Bazı soruların muhtemel cevapları hakkında ise, hiçbir bilgimiz ya da görüşümüz olmayabilir bizi en çok ilgilendiren ikinci ve üçüncü türden sorulardır. Çünkü bazı amaçlarımızı gerçekleştirebilmemiz bu tür sorulara verebileceğimiz cevaplara bağlıdır.
Öte yandan çok iyi biliyoruz ki bir çok soruyu, özellikle cevaplandırmadan tam emin olmadığımız ve cevapları hakkındaki bilgimizin çok sınırlı olduğu soruları, güvenilir biçimde cevaplandırmanın doğru yolu, bunlarla ilgili bilgi toplamak ve bilgileri çözümlemek, sonuçlar çıkarmaktır. Bilimsel yöntem adını verdiğimiz, günümüzün en güvenilir araştırma, inceleme ve veri üretme yönteminin uygulanması da bu işlemleri gerektirir. Topladığımız bu bilgiler çoğu kez sayısal durumdadır ya da anlam ve işlem kolaylığı sağlamak için biz onları sayılarla göstermeye çalışırız. Bir futbol takımının bir mevsim boyunca yaptığı maçlarda kaç puan aldığı, kaç kol attığını ve ligdeki sırasını saptamak; bir polikliniğe bir süre içinde başvuran hastaların boy uzunlukları, yaşları, kazanç durumları ile başvurma nedenlerini saptamak; bir okula devam eden öğrencilerin boy uzunlukları, ağırlıkları, yaşları, zeka düzeyleri ve bunun gibi bilgileri toplamak ya da dış ticaretle ilgili bilgiler toplamak gibi. Belirli amaçlarla toplanan benzeri sayısal bilgilere veri denir. Veri incelemeyle uğraşan bilim dalına istatistik denir. Bu anlamıyla istatistik, veri toplama ve verileri inceleme amacıyla geliştirilmiş teknikler ve yöntemler bilimidir. Bu yönden ele aldığımız zaman istatistiği belirli amaçlar için veri toplama, toplanan verileri tasnif etme, çözümleme ve yorumlama teknik ve yöntemleri bilimidir şeklinde tanımlayabiliriz. Bu tanıma göre istatistiğin temel amacı, bireyleri ya da objeleri bunlardan oluşan toplulukları bazı nitelikleriyle betimlemek ve bunlar hakkında tahminlerde ya da varsayımlarda bulunmaktadır.
İstatistik teknik ve yöntemlerini kullanılış amaçlarına göre, iki genel grupta toplayabiliriz.
1. Gözlenmiş durumları bazı istatistiksel ölçülerle betimlemeye istatistik ya da tasviri istatistik
2. Gözlenmiş durumlardan elde edilen bilgilerden, gözlenmemiş durumlar hakkında var damalarda bulunmada yararlanılan teknik ve yöntemler kısmında vardamdı istatistik ya da istidatlı istatistik denir.
İstatistik bilimsel yöntemin en güçlü ve temel araçlarından biridir. Çünkü bilimsel yöntemin gereğince uygulanması, ilgilendiğimiz sorulara cevap ararken, düzenli gözlemler yapmayı, gözlemlerden elde edilen tasnif ve çözümlerden geçirerek sonuçlar çıkarmaya ve bu sonuçların ilgilendiğimiz sorular cevap oluşturup oluşturmadığını karara bağlamayı gerektirir. İstatistik ise, gözlemlerin düzenli bir şekilde düzenlenip yürütülmesi, gözlemlerden elde edilen bilgilerin tasnif ve çözümlenmesi ile bunlardan sonuçlar çıkarmada yararlı olacak teknik ve yöntemler geliştirir. Bu nedenle istatistik, hem teknik hem yöntemler geliştiren bir bilim, hem de yöntemler topluluğu sayılabilir. İstatistiğin bir bilim yönü vardır; çünkü bir bilimden beklenen temel işlevleri istatistikte yerine getirmeye çalışır.
Herhangi bir bilimin temel işlevlerini farklı şekillerde sıralamak mümkündür. Bunlar şöyle özetlenebilir:
a) İnceleme alanına giren objeleri, bireyleri, ilişkileri ve oluşumları betimlemek.
b) İnceleme konusu yapılan durumları, oluşumları, süreçleri ve ilişkileri açıklayarak ilgili ilke genelleme ve yasalara temel oluşturmak
c) Gözlenen durumlardan yararlanarak gözlenmeyen ya da gözlenemeyen durumlar hakkında geleceğe yönelik tahminlerde bulunmak.
d) İstenen sonuçları elde edebilmek için gerekli koşulları kontrol olanakları geliştirip uygulamaya koymak.
Herhangi bir çalışma alanı bu işlevleri “bilimin gereklerine uygun” biçimde yerine getirebildiği oranda başarılı sayılır. İstatistik hakkında karar verirken de böyle bir ölçütü temel almak gerekir. Bu yönden baktığımız zaman gerçekten de istatistiğin bir bilim yönü olduğu, hatta bu yönünün çok daha ağır bastığı görülür. Aslında pek çok çalışma alanı için de durum böyledir. Sanat saydığımız bilimlerin bile az çok bir bilim yönü vardır. Örneğin mimarlığın, heykel tıraşlığın, mozaikçiliğin sanat yönleri yanında bir de bilim yönleri vardır.
Bir bilim olarak istatistik uygulamalı matematiğin bir dalı olup bütün alanlarla ilişkilidir. İstatistiğin genel bir kuramlar, teklifler ve yöntemler bütünü vardır; bunlar gözlem yapılabilen her alana uygulanır. Ancak, bazı teknik ve yöntemler bazı alanlarda karşılaşılan özel durumlara daha uygun düşer ve daha fazla kullanılır.
Öte yandan, istatistik deyimi günlük dilde, çoğu kez bir durumla ilgili bir dizi sayısal bilgi ya da veri karşılığı olarak kullanılır. Örneğin, Ankara’ da 1980-1990 yıllarında gözlenen trafik kazalarının sayısı, ölü ve yaralı sayısı, kazaların nedenleri vb. sayısını gösteren bilgiler; belirli bir zamanda ülkemizdeki okul, öğrenci, öğretmen vb. sayısını gösteren milli eğitim istatistikleri; dış ticaretimizle ilgili dış ticaret istatistikleri ya da nüfusumuzla ilgili çeşitli bilgileri kapsayan nüfus istatistikleri bu anlamı ile istatistik objelerin, bireylerin ya da durumların sayısal özetidir. Bu özetlere temel olan sayılar farklı yollarla toplanabilir ve kapsamları farklı olabilir. Kavramın en eski ve günlük dilde en yaygın kullanılmış şekli, sözünü ettiğimiz sayısal bilgi karşılığı olmakla beraber, kavramı bu anlamda kullanmamaya çalışacağız. Bunun yerine, sayısal bilgileri veri ya da duruma ya da ölçüm şeklinde adlandıracağız.
Yukarıda açıklanan farklı kullanılış şekillerine ek olarak herhangi bir örneklem grubu için elde edilen istatistiksel ölçüler de (ortalama, ortanca, standart kayma vb.) istatistik denir. Sözü edilen ölçüler evrenin istatistiksel ölçüleri ise, bunlara parametre ya da evren değer denir. Bu ayırım çok önemlidir. Bir bilim olarak istatistiğin temel işlevlerinden biri, örneklem gruplarının istatistiklerinden yararlanarak ilgili evrenlerin parametrelerini tahminde yardımcı olacak teknik ve yöntemler geliştirmektir. Bu teknik ve yöntemler yardımı ile örneklem gruplarını istatistiklerinden evrenlerin parametrelerini ya da evren değerlerini tahmin işlemine istatistiksel vardama (istatistiki istidlal) denir.