imparator

. HASTALIĞIN GELİŞİMİ

Karaağaç ölümü hastalığı bir böcekle bir mantar ara­sında gerçekleşen alışılmamış bir hastalığın sonucudur. Has­talıktan her ne kadar yalnız mantar sorumlu ise de, böcek mantarın sporlarını hastalıklı ağaç ****undan sağlıklı ka­raağaçlara taşıyan, mantarın vazgeçilmez taşıyıcısıdır. Hastalığın yayılması karaağaç diri **** böcekleri S. multistriatus ve H. rufipens kanalıyla gerçekleşir.
Mantar ölü ve ölmekte olan ağaçlar ve tomrukların ka­buklarında misel ve spor oluşturan korumium'lar halinde kış­lar. Karaağaç diri **** böcekleri yumurtalarını tercihen ku­raklık, hastalık v.s. yüzünden ölmekte olan veya zayıf düş­müş ağaçların **** ve kabukları arasına koyarlar. Ergin dişi böcek kabuğu kateden ana kanal açar ve Scolytus'da teğetsel kesitte yıllık halkaların yönüne paralel (Resim.2). Hylurgopinus'da bunlarla 45°lik açı yapan bir galeri açar. Dişi ga­lerinin kenarı boyunca yumurtalarını koyar, yumurtalar çok geçmeden açılır ve lavralar ana galeriye dik açı yapacak şe­kilde tüneller açarlar. Şayet ağaç daha önceden mantarla bu­laşmışsa o zaman mantar böceğin tünellerinde miselyum ve yapışkan, graphium tipinde sporlar oluşturur. Böceğin kanalla­rında kitle halinde geliştirilen bu yapışkan konidiler genç böceklerin sindirim aygıtlarına geçer, ayrıca binlercesi de vücutlarında taşınır. Sporla yüklü olan genç böcekler, henüz sağlıklı olan diğer ağaçlara uçar ve orada genç dallarda primer olgunluk yemesine başlarlar.

















a. Dışarı çıkmakta olan ve spor taşıyan er­gin böcek, b. Böcek sporları sağlıklı karaağaçlara taşır, c. Man­tar sporlarını taşıyan böcek, d. Böcekler karaağaç tomrukları ve hasta ağaçlarda çoğalırlar, e. Karaağaç kabuğu içerisinde di­şi böcek tünelleri ve lavralar, f. Mantar karaağaç kabuğunda ve tüneller içinde büyür, g. Koremium’lar, h. Tünel içinde genç bö­cek, ı. Koremium, m. Graphium tipi konidiler, n. Karaağaç Ksilem boruları içerisinde (Trache) misel ve cephalasporium tipi spor­lar, o. Bulaşma yerinin üstünde kalan yapraklar solmuş durumda, ö. Bulaşmış gövde enine kesitinde renk bozulması gösteren trachelerin oluşturduğu ksilem halkası, p. İletim boruları içerisin­de misel ve sporlar, q. Sağlıklı karaağaç, r. Hasta karaağaç, s. Doğal yoldan gerçekleşen kök kaynaşması, ş. Mantar ağaçtan ağaca kök kaynaşması yolu ile yayılır (Selik, 1986).

Scolytus'lar yasayan kuvvetli karaağaç dallarının çatal yaptıkları yerde, Eylurgopinus'lar ise 2-12 cm çapındaki gövdelerde beslenirler, böcekler kabuk ve ****u oyar, sporlar ağacın yaralanmış dokuları içerisine depolanır, çimlenir ve hızla yaralanmış kabuk ve **** içinde büyürler. Mantar ilkbahar ****unun geniş su iletim borularına ulaştığı takdirde, burada cephalosporium tipi sporlar oluşturur, bunlar da yükselen su akımı ile yu­karı doğru taşınırlar. Bu sporlar maya mantarları gibi tomurcuklanarak çoğalır, çimlenir ve yeni enfeksiyonları baş­latırlar. Ağaç tepesindeki symptomların derecesi iletim bo­rularına olan saldırı ile orantılıdır. Hastalığın erken dö­neminde misel öncelikle trachelere, ancak nadiren tracheid, **** lifi ve bunları çevreleyen paranchym hücrelerine sal­dırır. Dokulara genel bir saldırı hastalığın son veya yay­gın sürgün ölümü evresinde başlar. Bu sırada aynı zamanda mantar paranchym hücreleri arasında önemli derecede büyüme yapar. Misel hücreden hücreye geçitlerden girer. Biçim ve büyüklük bakımından değişen sporlar, sadece trache ve tracheid'lerde olmak üzere pek fazla oluşturulmaz. Sakız ve thyll oluşumu geniş trache'lerde ve bazen de sakız, thyll ve mantar miseli ile kombine olarak bloke edilmiş izole diri **** kısımlarında gerçekleştirilir. Enfeksiyon iletim borularında, muhtemelen mantarın toksik salgılarına reak­siyon olarak bitki dokuları tarafından çıkarılan maddele­rin enzimatik oksidasyonu ile oluşan bir esmerleşmeye ne­den olur. Bu koyu renkli fenolik maddeler daha sonra trache çeperleri tarafından adsorbe edilir ve onların esmer renk­lenmesini artırır (Selik, 1986; Butin, 1996).
Bulaşmış dal ve dalcıklar çok geçmeden solar ve ölür. Karaağaç ölümü hastalığının solgunluk symptomlarına sebep olma mekanizması tam olarak anlaşılmış değildir. Trachelerin misel, sakız ve thyll'lerle tıkanmaları ve böylece su ile­timinin bloke edilmesinin solgunluğun gelişmesinde bir rol oynamasına rağmen, bu olay genel değildir ve bazı araştırıcılar, bunun bizzat solgunluğa neden olması için yetersiz olduğu görüşündedirler. Mantar tarafından toksik madde sal­gılanması ise kanıtlanmış olup, bunların bitkinin Auxin systemi dengesine müdahale ettiği hakkında belirtiler vardır fakat bunun solgunluktaki rolü ile ilgili ayrıntılı bilgi şim­diye kadar sağlanamamıştır (Selik, 1986; Butin,1996).
İlkbahar ve yaz başlarında gerçekleşen bulaşmalar ka­raağaç ilkbahar ****unun geniş ve uzun trahelerinin hücumu­na uğraması sonucunu verir ve sporlar bunlarla hızla ağa­cın bütün kısımlarına takınabilir. Eğer iletim borularına genel bir saldırı olursa, çoğunlukla 10-50 yaşlarındaki genç ağaçlarda olduğu üzere (hastalığın akut formu) ağacın ölümü birkaç hafta içerisinde gerçekleşir. Geç bulaşmalarda ise, iletim borularına saldırı yaz ****unun dış, kısa iletim bo­ruları ile sınırlı kalır ve bunlar içerisinde hastalık ancak kısa mesafede hareket eder. Bunun neticesi olarak geç bulaş­malar ekseriyetle lokalize edilmiş enfeksiyonlar oluşturur ve ağaçlarda nadiren ani ciddi zararlara neden olur.
Karaağaç diri **** böceği canlı ağaçlarda sadece birkaç gün yeme yapar ve sonra ölmekte olan veya zayıf düşmüş karaa­ğaçlara gider ve bunlarda yeni galeriler açar ve yumurtala­rını koyar. Normal olarak bu böcekler bir vejetasyon devre­sinde 2-3 generasyon verirler. Her generasyonda genç ergin ölü veya zayıf düşmüş karaağaçlardan, yaşayan kuvvetli ağaçlara gider, orada beslenir ve sonra ölü veya zayıf ağaç­lara yumurta koymak üzere geri döner. Bunun sonucu olarak, böcek bir kere mantar sporlarıyla bulaşırsa, sporları hem sağlıklı, hem de hastalanmış ****lara taşır ve burada büyür, çoğalır, yeni çıkan bütün genç böcek ve hasta ağaca gelen başka böceklere de bulaşırlar (Selik, 1986).
Trabzon ve yöresinde yayılış gösteren karaağaçlarda yapmış olduğum tespitler sonucunda mantarın hasta ağaçlardan karaağaç kabuk böceklerinden başka karaağaçların kabuk ve kombiyumunda zarar ya£an diğer böcekler tarafından da az da olsa taşınabileceği olasılığının varlığını tespit ettim.
Tamamen kurumuş, ölmekte olan veya zayıf düşmüş ağaçların kabukları kesilerek bloklar halinde kaldırıldığında kara­ağaç kabuk böceklerinin ana ve lavra yolları (Resim.2) dı­şında birçok böceğe ait galerileri de sıkça rastlamak müm­kündür.