[Constantin]

Katılaşım Kayaçlarının Kullanımı

Birçok katılaşım kayacı sert, yoğun ve dayanıklı olduğu için tarihi devirlerde insanlar
tarafından yaygın olarak kullanılmıştır. Önceleri volkan camı parçaları ok ve mızrak
ucu olarak kullanılmış, daha sonra ise heykel yapımında ve konut yapımında
katılaşım kayaçları kullanılmıştır. Bugün de özellikle iç püskürük kayaçları işlendikten
sonra zemin kaplaması olarak tercih edilmektedir. Ayrıca sünger taşı hafif olduğu için,
perlit ise ısı yalıtımına uygun olduğu için inşaatlarda yaygın olarak kullanılmaktadır.

2. TORTUL KAYALAR (Sedimanter Kayaçlar)

Yeryüzünde bulunan kayaçların tümü dış kuvvetler tarafından ayrıştırılarak tahrip
edilmektedir. Erozyon, akarsular ve rüzgârlar yardımıyla parçalanarak ayrışmış olan
bu kaya parçalarının taşınmasıdır.
Kaya parçacıklarını taşıyan akarsu ya da rüzgâr gücünün tükendiği yerde bu tortulları
biriktirmeye başlamaktadır. Şayet taşıyıcı güç su ise tortulları ve kaya parçalarını göl
ya da denizlere ulaştırmaktadır. Tortular taşınıp biriktirildikten sonra çimentolaşma
süreçleri ile tortul kayaçlar meydana gelmektedir.
Tortulanmada kaya parçalarının yanında canlı kabukları, bitki artıkları ve diğer canlı
artıktan da birikmektedir. Zamanla bu canlı artıkları tortul kayalar içindeki fosilleri
oluşturmaktadır.
Gevşek olan tortul tabakalar, milyonlarca yıllık dönemde üzerlerine gelen diğer
tabakaların ağırlığı altında kalarak sıkışmaktadır. Üst üste biriken tortullar yeni
tabakalar oluşturmakta ve bu tabakalar, alttakileri sıkıştırarak yoğunluğunu
artırmaktadır.
Tortulanma alanlarında yoğunlaşma ile birlikte su içerisinde eriyik halde bulunan
mineraller tortulların arasına sızmaktadır. Çimentolaşma suda çözünmüş olan
minerallerin tortulların arasında kristalleşerek onları birbirine bağlaması işlemidir.
Tortul kayaçlar, kayacı oluşturan tortul tipine göre sınıflandırmaktadır. Kırıntılı
(mekanik), organik ve kimyasal olmak üzere üç büyük grup tortul kayaç vardır. Bu
tortul kayaç gruplarının her biri farklı süreçlerden geçerek oluşmuştur.

6

a. Kırıntılı Tortul Kayaçlar

Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan diğer kayaçların oluşan kırıntıların bir araya
gelerek çimentolaşması sonucunda kırıntılı tortul kayaçlar oluşmaktadır. Tortullar
arasına giren çimento ise kil ya da kalkerdir.
Kil parçacıklarının taşlaşmasıyla

kil taşı, kum taneciklerinin taşlaşmasıyla kum taşı,
çakılların taşlaşması ile de konglomera oluşmaktadır.

b. Organik Tortul Kayaçlar

Organik tortul kayaçlar, bitki ve hayvan kalıntılarının tabakalar halinde birikmesiyle
oluşmaktadır. Bunların en bilinen örnekleri taş kömürü, linyit, tebeşir ve mercanlardır.
Bitki artıkları bir araya gelerek kömürleri oluşturmaktadır. Kömürlerden antrasit en
eski olanıdır. Paleozoyik sonlarında taş kömürü, Tersiyerde linyit, Kuvaternerde ise
turba oluşmuştur.
Mercanlar su sıcaklığının 20°C nin üzerinde olan sığ ve berrak denizlerde yaşayan
canlıların iskeletlerinin birikmesiyle oluşmaktadır. Tebeşir ise mikroskobik deniz
hayvanlarının kalker kabuk ve iskeletlerinden meydana gelmiş dayanıksız, bir
kayaçtır. Gerek kimyasal gerekse mekanik aşınım sonucu kolaylıkla parçalanır.
Üzerinde karstik yer şekilleri gelişebilir.

c. Kimyasal Tortul Kayaçlar

Suyun içinde erimiş halde bulunan maddelerin çökelmesiyle oluşmaktadır. Kireç taşı,
göllerde, denizlerde ve yeraltı sularında yaygın olarak bulunan kirecin çökelmesiyle
oluşmaktadır. Kimyasal kayaçlardan, jips, anhidrit ve kaya tuzu evaporit havzalarında
kurak iklim şartları altında uzun yıllar suların buharlaşmasıyla oluşmaktadır.
Kimyasal tortul kayaçlar su ile temasa geçince kolayca çözünmektedir. Bundan
dolayı nemli ve sıcak iklim koşulları altında kimyasal tortul kayaçların bulunduğu
sahalarda lapya, dolin, uvala, obruk ve polye gibi karstik şekiller oluşmaktadır. Karstik
şekiller özellikle saf ve kalın kireç taşları üzerinde daha iyi gelişme göstermektedir.
Jips, anhidrit ve kaya tuzları üzerinde oluşan karstik şekiller ise kolayca tahrip
olmaktadır.

7

Tortul Kayaçların Kullanımı

Kumtaşı ve kireç taşını yüzyıllardır inşaat malzemesi olarak kullanılmaktadır.
Gerçekten de birçok tarihi yapıda yaygın olarak bu kayaçlara rastlanılmaktadır.
Ayrıca kireç taşı ve kil taşı çimento, jips ise alçı yapımı için sanayide kullanılmaktadır.
Kömür ise ısınma amaçlı kullanılmaktadır.

3. BAŞKALAŞIM KAYAÇLARI

Yerin derinliklerindeki yüksek sıcaklık ve basınç koşulları altında kayaların değişime
uğramasına

metamorfizma denir. Meta "değişim" morfo "şekil" anlamına gelir. Bir
kaya metamorfizmaya uğrayınca görünümü, bileşimi, kristal yapısı ve mineral içeriği
değişir.
Başkalaşım kayaları tortul ya da volkanik kayaların metamorfizma geçirmesi
sonucunda oluşur. Yer kabuğundaki hareketler sonucunda bir kaya derinlere doğru
iner. Burada mantodan gelen sıcaklık ve üzerindeki büyük basınç kayaların
başkalaşmasına neden olur.
Yüksek sıcaklık ve basınç altında kalan kayaların mineralleri ince tabakalar halinde
dizilerek yapraklı bir yapı kazanır. Kırıldıklarında ince katmanlara ayrılır. Şist, gnays
ve arduaz yapraklı bir yapı kazanmıştır.
Metamorfizma sonucunda kireçtaşı (kalker) mermere, kil taşı şiste, granit gnaysa,
kumtaşı kuvarsite ve taş kömürü ise elmasa dönüşmektedir.

Başkalaşım Kayaçlarının Kullanımı

Mermer ve arduaz en çok kullanılan iki başkalaşım kayacıdır. Mermer birçok mimar
ve heykeltıraşın eserlerinde yaygın olarak kullanmaktadır. Hindistan'ın Agra
kentindeki sanat şaheserlerinden biri olan Taç Mahal bunlardan biridir.
Yapraklı bir yapıda olması sebebiyle arduaz zemin, çatı ve kaldırım kaplaması olarak
kullanılmaktadır. Ayrıca gri, siyah, kırmızı ve mor gibi renklere sahip olan arduaz
binalarda dekor malzemesi olarak da kullanılmaktadır.

8

KAYA DÖNGÜSÜ

Jeolojik zamanlarda milyonlarca yıl içerisinde bu üç sınıf kayaç birbirlerine
dönüşmektedir. Kayaç döngüsü de denilen bu olayda mevcut kayaçlar derinlere
doğru inerek eriyip magma haline gelir. Sonra bu magma yerkabuğu içinde veya
yeryüzüne çıkıp soğuyarak katılaşım kayaçlarını oluşturur. Çözülme ve erozyonla
yeryüzündeki kayaçlar parçalanıp, taşınıp tabakalar halinde biriktirilerek tortul
kayaçları oluşturur. Tortul ya da katılaşım kayaçları yüksek basınç ve sıcaklığın

etkisiyle başkalaşım kayaçlara dönüşmektedir.