Bir nehir kenarında gezerken kumlar arasındaki çakılların renk ve şekil bakımından
çok farklı olduğunu görürüz. Bu durum bize kayaların farklı ortamlarda oluştuğunu
gösterir. Örneğin bazı kayalar göl ve deniz içerisinde çökelip oluşurken, bazıları da
magmanın hızlı bir şekilde soğuması ile oluşmaktadır.
İnsanlar ilkçağlardan beri bu kayaları, kesici av aletleri, süs eşyaları, kap kacak ya da
mesken yapımı gibi çok farklı alanlarda kullanmışlardır. Bugünde kayaçlar
hayatımızda çok farklı alanlarda kullanılmaktadır.
Yer kürenin en dışında bulunan yer kabuğu çeşitli mineraller ve kayaçlardan
oluşmaktadır. Coğrafyacılar katı yer kabuğunu incelemektedirler. Çünkü yeryüzünde
yaşam yer kabuğu üzerinde gerçekleşmektedir. Akarsular, yeraltı suları, rüzgârlar ve
buzullar aşındırma ve biriktirme yoluyla yeryüzünü şekillendirmektedir.

Kaya ne kadar sert olursa aşınmaya karşı o kadar dirençli olur. Örneğin bazalt ya da
granit gibi dirençli kayalar üzerinde daha dik yer şekilleri gelişirken, kum taşı ve marn
gibi yumuşak kayaçların bulunduğu sahalarda daha düz ya da basık şekiller
oluşmaktadır.
Vadi kenarlarında dirençli kayaların bulundukları yerlerde daha dik yamaçlar
bulunurken, yumuşak kayaçların bulundukları yerlerde daha eğimli yamaçlar yer alır.
Geçirimli kayaçlar içinden suyun geçmesine olanak sağlar. Geçirimsiz kayaçlar ise
suyun sızmasını engelledikleri için buralarda yüzeysel akış oldukça fazladır. Kireç
taşı, dolomit, jips ve anhidrit gibi eriyebilen kayaçların bulundukları saha da yeraltı
sularının etkisiyle karstik şekiller gelişmektedir.

Dünya’nın en dışında yer alan ve tabaka yer kabuğudur. Yer kabuğu, kıtalarda ve
okyanus tabanlarında yer almaktadır. Yeryüzünü kaplayan toprağın, denizlerdeki su
ve atmosferdeki gazların kaynağı yer kabuğudur.

2

Oksijen 47
Silisyum 28
Alüminyum 8.1
Demir 5
Kalsiyum 3.6
Sodyum 2.8
Potasyum 2.6
Magnezyum 2.1
Diğerleri 0.8

Aşağıdaki tabloda yer kabuğunun bileşimini
oluşturan elementlerin ağırlıklarının yüzde olarak
oranları verilmiştir. Yerkabuğunun ağırlığının
dörtte üçü oksijen ve silisyumdan oluşmaktadır.
Alüminyum ve demir metaller sanayi ve
medeniyetin gelişmesinde önemli bir role sahiptir.
Yer kabuğu içinde daha az oranda bulunan
kalsiyum, sodyum, potasyum ve magnezyum bitki
besini olarak, bitki ve hayvan yaşamı üzerinde
önemli bir etkiye sahiptir.

Yer kabuğu içerisinde yer alan elementler bir araya gelerek mineralleri
oluşturmaktadır. Minerallerin katı halde bir araya gelmesiyle kayaçlar oluşmaktadır.
Kayaçlar genellikle iki ya da daha fazla mineralin bir araya gelmesinden oluşur.
Örneğin: granit; kuvars, mika ve feldspattan oluşan bir kayaçtır. Bununla birlikte
yalnız bir mineralden oluşan kayaçlar da vardır. Kalker sadece kalsiyum karbonat
(CaCO

3

Katılaşım kayaçlar mantodan gelen yüksek sıcaklıkta, eriyik haldeki magmanın,
yerkabuğu içerisinde ya da yeryüzüne çıkarak soğuması ile oluşur. Magma soğurken
genellikle çeşitli kristaller meydana getirir. Katılaşım kayaçları oluştuğu yere göre

İç püskürük kayaçlar magmanın yer kabuğunun derinliklerinde soğumasıyla
oluşmaktadır. Granit, diyorit ve gabro başlıcalarıdır. Granit, bunlar içinde en yaygın
olanıdır.
Yerkabuğu içinde yavaş yavaş soğuyan magma iri kristaller geliştirir. Elinize bir granit
aldığınızda kendisini oluşturan kuvars, feldspat ve mikaları çıplak gözle ayırt
edebilirsiniz.
İç püskürükler yer kabuğunun 2 km den daha derinde oluşmaktadır. Bugün
üzerindeki kalın örtülerin aşınarak ortadan kalkması ile iç püskürükler yeryüzünde
görülmektedir.
Asit bileşimli bir iç püskürük kaya olan granitler üzerinde de ilginç yer şekilleri
gelişmektedir. Nemli iklim bölgelerinde dirençli bir kaya olan granitler, nemli iklim

4

bölgelerinde ise zayıf bir kayaca dönüşür. Bu kayaçlar içerisinde yer alan feldspatlar
su ile temas edince kolayca çözünmeye uğrar. Bu kayalar üzerinde nemli iklim
bölgelerinde

Dış püskürükler, yüzeye kadar ulaşan magmanın yeryüzünde soğuması ile
oluşmaktadır. Bazalt, andezit ve riyolit başlıca dış püskürük kayaçlarıdır. Ayrıca
volkan camı (obsidiyen), sünger taşı ve tüfler de yeryüzünde magmanın soğuması ile
oluşur.
Dış püskürük kayaçlar yeryüzünde hızlı bir şekilde soğuduğu için ince kristallidir.
Örneğin: bir bazaltı elinize aldığınızda onu oluşturan kristalleri gözle ayırt etmeniz
zordur. Ya da obsidiyen çok hızlı soğuduğu için kristal yapısı geliştiremez ve camsı
doku kazanır.
En yaygın rastlanan örneği bazalttır. Bazaltlar soğurken bazen altıgen sütunlar
oluşturmaktadır. Bazalt sütunlarına Zigana geçidinin Trabzon tarafına çıkışında da
rastlanılmaktadır. Bazalt içerisinde silisyum oranı az olan bazik magma akıcı
olduğundan yassı topografyalar oluşturur. Hindistan’daki Dekan Platosu ve Doğu
Anadolu’da ki platolar genellikle bazalt lavları üzerinde oluşmuş platolardır.
Andezit veya riyolit gibi içerisinde silisyum oranı yüksek olan asit magma yapışkan
özellikte olduğu için daha eğimli ve yalçın topografyalar oluşturur. Örneğin dik
yamaçlı volkan konileri genellikle asit magmadan oluşur.
Volkanik faaliyetler sırasında çıkan tüfler aşınmaya karşı dirençli değildir. Bu kayaçlar
içerinde volkanik faaliyet sırasında gelip düşen bazalt ya da ignimbirit gibi kayaçlar
aşınmaya karşı dirençlidir. Bu malzemelerin kalın tabakalar oluşturduğu sahalarda
karasular ve sel sularının aşındırması sonucunda peribacaları oluşmaktadır.
Peribacalarının en gelişmiş örneklerine Türkiye’de İç Anadolu’da Ürgüp, Göreme,
Avanos ve Uçhisar çevresinde yaygın olarak bulunur. Burada yer alan Erciyes ve
Hasandağı’ndan çıkan kül ve tüfler üzerinde peribacaları oluşmuştur.

5

Birçok katılaşım kayacı sert, yoğun ve dayanıklı olduğu için tarihi devirlerde insanlar
tarafından yaygın olarak kullanılmıştır. Önceleri volkan camı parçaları ok ve mızrak
ucu olarak kullanılmış, daha sonra ise heykel yapımında ve konut yapımında
katılaşım kayaçları kullanılmıştır. Bugün de özellikle iç püskürük kayaçları işlendikten
sonra zemin kaplaması olarak tercih edilmektedir. Ayrıca sünger taşı hafif olduğu için,
perlit ise ısı yalıtımına uygun olduğu için inşaatlarda yaygın olarak kullanılmaktadır.

Yeryüzünde bulunan kayaçların tümü dış kuvvetler tarafından ayrıştırılarak tahrip
edilmektedir. Erozyon, akarsular ve rüzgârlar yardımıyla parçalanarak ayrışmış olan
bu kaya parçalarının taşınmasıdır.
Kaya parçacıklarını taşıyan akarsu ya da rüzgâr gücünün tükendiği yerde bu tortulları
biriktirmeye başlamaktadır. Şayet taşıyıcı güç su ise tortulları ve kaya parçalarını göl
ya da denizlere ulaştırmaktadır. Tortular taşınıp biriktirildikten sonra çimentolaşma
süreçleri ile tortul kayaçlar meydana gelmektedir.
Tortulanmada kaya parçalarının yanında canlı kabukları, bitki artıkları ve diğer canlı
artıktan da birikmektedir. Zamanla bu canlı artıkları tortul kayalar içindeki fosilleri
oluşturmaktadır.
Gevşek olan tortul tabakalar, milyonlarca yıllık dönemde üzerlerine gelen diğer
tabakaların ağırlığı altında kalarak sıkışmaktadır. Üst üste biriken tortullar yeni
tabakalar oluşturmakta ve bu tabakalar, alttakileri sıkıştırarak yoğunluğunu
artırmaktadır.
Tortulanma alanlarında yoğunlaşma ile birlikte su içerisinde eriyik halde bulunan
mineraller tortulların arasına sızmaktadır. Çimentolaşma suda çözünmüş olan
minerallerin tortulların arasında kristalleşerek onları birbirine bağlaması işlemidir.
Tortul kayaçlar, kayacı oluşturan tortul tipine göre sınıflandırmaktadır. Kırıntılı
(mekanik), organik ve kimyasal olmak üzere üç büyük grup tortul kayaç vardır. Bu
tortul kayaç gruplarının her biri farklı süreçlerden geçerek oluşmuştur.

6

Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan diğer kayaçların oluşan kırıntıların bir araya
gelerek çimentolaşması sonucunda kırıntılı tortul kayaçlar oluşmaktadır. Tortullar
arasına giren çimento ise kil ya da kalkerdir.
Kil parçacıklarının taşlaşmasıyla

Organik tortul kayaçlar, bitki ve hayvan kalıntılarının tabakalar halinde birikmesiyle
oluşmaktadır. Bunların en bilinen örnekleri taş kömürü, linyit, tebeşir ve mercanlardır.
Bitki artıkları bir araya gelerek kömürleri oluşturmaktadır. Kömürlerden antrasit en
eski olanıdır. Paleozoyik sonlarında taş kömürü, Tersiyerde linyit, Kuvaternerde ise
turba oluşmuştur.
Mercanlar su sıcaklığının 20°C nin üzerinde olan sığ ve berrak denizlerde yaşayan
canlıların iskeletlerinin birikmesiyle oluşmaktadır. Tebeşir ise mikroskobik deniz
hayvanlarının kalker kabuk ve iskeletlerinden meydana gelmiş dayanıksız, bir
kayaçtır. Gerek kimyasal gerekse mekanik aşınım sonucu kolaylıkla parçalanır.
Üzerinde karstik yer şekilleri gelişebilir.

Suyun içinde erimiş halde bulunan maddelerin çökelmesiyle oluşmaktadır. Kireç taşı,
göllerde, denizlerde ve yeraltı sularında yaygın olarak bulunan kirecin çökelmesiyle
oluşmaktadır. Kimyasal kayaçlardan, jips, anhidrit ve kaya tuzu evaporit havzalarında
kurak iklim şartları altında uzun yıllar suların buharlaşmasıyla oluşmaktadır.
Kimyasal tortul kayaçlar su ile temasa geçince kolayca çözünmektedir. Bundan
dolayı nemli ve sıcak iklim koşulları altında kimyasal tortul kayaçların bulunduğu
sahalarda lapya, dolin, uvala, obruk ve polye gibi karstik şekiller oluşmaktadır. Karstik
şekiller özellikle saf ve kalın kireç taşları üzerinde daha iyi gelişme göstermektedir.
Jips, anhidrit ve kaya tuzları üzerinde oluşan karstik şekiller ise kolayca tahrip
olmaktadır.

7

Kumtaşı ve kireç taşını yüzyıllardır inşaat malzemesi olarak kullanılmaktadır.
Gerçekten de birçok tarihi yapıda yaygın olarak bu kayaçlara rastlanılmaktadır.
Ayrıca kireç taşı ve kil taşı çimento, jips ise alçı yapımı için sanayide kullanılmaktadır.
Kömür ise ısınma amaçlı kullanılmaktadır.

Yerin derinliklerindeki yüksek sıcaklık ve basınç koşulları altında kayaların değişime
uğramasına

Mermer ve arduaz en çok kullanılan iki başkalaşım kayacıdır. Mermer birçok mimar
ve heykeltıraşın eserlerinde yaygın olarak kullanmaktadır. Hindistan'ın Agra
kentindeki sanat şaheserlerinden biri olan Taç Mahal bunlardan biridir.
Yapraklı bir yapıda olması sebebiyle arduaz zemin, çatı ve kaldırım kaplaması olarak
kullanılmaktadır. Ayrıca gri, siyah, kırmızı ve mor gibi renklere sahip olan arduaz
binalarda dekor malzemesi olarak da kullanılmaktadır.

8

Jeolojik zamanlarda milyonlarca yıl içerisinde bu üç sınıf kayaç birbirlerine
dönüşmektedir. Kayaç döngüsü de denilen bu olayda mevcut kayaçlar derinlere
doğru inerek eriyip magma haline gelir. Sonra bu magma yerkabuğu içinde veya
yeryüzüne çıkıp soğuyarak katılaşım kayaçlarını oluşturur. Çözülme ve erozyonla
yeryüzündeki kayaçlar parçalanıp, taşınıp tabakalar halinde biriktirilerek tortul
kayaçları oluşturur. Tortul ya da katılaşım kayaçları yüksek basınç ve sıcaklığın