Kıymetli Evrak Hukuku

KIYMETLİ EVRAK HUKUKU

KIYMETLİ EVRAK TÜRLERİ
2’ye ayrılır.
I.Kambiyo Senetleri
1)Poliçe
2)Bono
3)Çek
Kambiyo senetleri TTK’da düzenlenmiştir ve sınırlı sayıdadırlar.
II.Menkul Kıymetler
Türleri günün ihtiyaçlarına göre belirlenmektedir.Bu sebeple sınırlı sayıda değildir.
Menkul Kıymet, bir taşınmazın menkul hale gelmesidir.
ÖRN-Hisse Senetleri
-Tahvil(yönetim kurulunda oy kullanma ve idare yetkisi vermez.Sadece verilen para için faiz alınır.)
-Emtio Senedi
-İpotekli Borç Senedi
-İrat Senedi
-Kâr/Zarar Ortaklığı Senedi
-Gelir Ortaklığı Senedi
-Oydan Yoksun Hisse Senedi
Yatırımcının sermayesinin borsaya akması için menkul kıymetler çıkarıyoruz.Bankaların da halka açılması menkul kıymetler aracılığıyla olmaktadır.
Menkul Kıymetler TMK,TTK ve SPK ‘da düzenlenmiştir.
I.Kambiyo Senedinin Özellikleri;
Kambiyo Senetleri sınırlı sayıdadır,sadece TTK’da düzenlenmiştir.Hak,kambiyo senedinin üzerindedir ve bu hak,senede sıkı sıkıya bağlıdır.
Keşideci;senedi düzenleyen kimsedir.(Senette imzası bulunan kimse -borçlu)
Lehdar;senedi elinde bulunduran kimse (Alacaklı)senet kimdeyse alacaklıda o kimsedir.Lehdar vadesinde keşideciye gidip senedi ibraz ederek alacağını talep edebilir.
II.Menkul Kıymetler;
Senet düzenlenmesi zorunlu değildir.Bu hak, bilgisayar ortamında yada bir diskette olabilir.Yani;senetten bağımsız bir hak sözkonusudur.
SPK m11 uyarınca senetten bağımsız menkul kıymet hakkına kâydi değer denir.
Menkul Kıymetler de senet düzenlenmediği için bunlara senetsiz (varakasız) kıymetli evrak da denilmektedir.Menkul Kıymetler seri halde çoğaltıldığı için imzaya gerek yoktur.Sadece damga ve mühür yeterlidir.(Bilgisayar ortamında elektronik imzadan söz edilebilir.)
Kambiyo Senetlerinde keşideci imzasının sağ veya sol eliyle atmak zorundadır.Eğer sağ veya sol eli yok yada kullanamayacak durumda ise özel yetkili temsilci atamak zorundadır.
Not:Tacir yardımcılarından ticari mümessil özel temsil yetkisine ihtiyaç duymadan kambiyo senedi düzenleyebilir.
Lehdar (A)- Keşideci(B)

Ciranta (C)

Hamil(H)

Lehdar(A) senedi ciranta(C)’ya verirken arkasını imzalayıp C’ye verdiğini belirtir.Bundan sonra C alacaklı hale gelmiş olur.Yani; senet tedavül edilebilir hale gelir.
Bono: Senet el değiştirdikçe bono senedi elinde bulunduranların hepsi senedi şimdi elinde bulunduran alacaklıya karşı müteselsilen sorumludurlar.Bono da senedin içinde bir vade vardır.Bu nedenle alacaklı vadesinden önce ibraz ederse karşı taraf ödemezlik def’ini ileri sürebilir.
Kambiyo Senetlerinin (Poliçe,Bono,Çek) üzerinde bir para borcu vardır.Bunlar birer alacak senedidir.Kambiyo Senetleri Eşya Hukuku senedi olmadıklarından ipotek ve rehin kurma hakkı vermezler.
Deniz Hukukunda, eşyayı temsil eden konişmento senedi sözkonusudur.
Hisse Senetleri, devirleri bakımından 3’e ayrılır.
1.Emre Yazılı Hisse Senetleri --- CİRO+TESLİM
2.Nama Yazılı Hisse Senetleri ---- ALACAĞIN TEMLİKİ+TESLİM
3.Hamiline Yazılı Hisse Senetleri ---- TESLİM
*Menkul Kıymetler hamiline veya nama yazılıdır.
Kambiyo Senetleri ise kanunen emre (Ciro+Teslim) yazılıdır.
Kambiyo senetlerinden çek ve poliçede III. Bir kişide Muhatap’tır.

MUHATAP --- KEŞİDECİ ----- LEHTAR
(Banka) (Baba) (Oğul)

Baba(Keşideci) bankaya(Muhatap) para yatırıyor ve bu parayı oğluma(Lehtar) öde diyor.Esasında muhatap keşideciye borçlu iken keşidecinin emriyle lehtara borçlu hale geliyor.Bu ilişki Borçlar Hukukundaki “havale” ilişkisine benzer.
Muhatap, çek ilişkisinde her zaman banka yada özel finans kurumudur.Poliçede ise; banka ve özel finans kurumu yanında gerçek yada tüzel kişide olabilir.
Emre Yazılı Senetlerde, senedi devreden cirantanın senedin arka tarafına X’e ödeyiniz yazarak imzalaması gerekir.
Hamiline Yazılı Senetlerde ise senedi kim taşıyorsa senedin maliki o olacağından cirantanın imzasına gerek yoktur.
Kambiyo Senetleri kanunen emre yazılı olarak düzenlenir.
Emre Yazılı = Ciro(Devredenin imzası+ senedin kime devredileceği)+Teslim
Lehdar senedi ciro ederse senedin arka yüzüne imza atması gerekir.
Poliçe, (3 kişi ile düzenlenir.) şeklinde düzenlenmiş senetlerde muhatap senedi kabul etmezse; yani olmaz ise poliçe ilişkisi bono (iki kişi ile düzenlenir.) ilişkisine dönüşür.Muhatap borcundan kurtulur.
Poliçe şeklinde düzenlenmiş senetlerde muhatap senedi kabul ederse; muhatap asli borçlu haline gelirken,diğer borçlular (keşideci veya cirantalar)eksik müteselsil borçlu haline gelirler. Muhatabın senedi kabul etmesi için senedi imzalaması gerekir.
Çeklerde ise KABUL YASAĞI söz konusu olduğu için muhatap (banka)çekin karşılığı varsa ödeme yapar.Senedin karşılığı yoksa senedi kabul edemeyeceği için senet karşılıksız çek haline gelir.Karşılıksız çekin müeyyideleri çek kanununda düzenlenmiştir.
NOT:Çek ile Poliçe arasındaki en önemli fark KABUL YASAĞI’dır.
Bono ve Poliçede vade söz konusu iken çekte vade söz konusu değildir.
Çek bir ödeme aracı iken,poliçe ve bono kredi aracıdır.Çek, nakit para gibidir,görüldüğü anda ödenir.
Kambiyo Senetlerine ilişkin özel takip yolları söz konusu iken;normal kredi kartları borçlarına ilişkin Borçlar Kanunu’nun borcun ifasına ilişkin takip yolları uygulanır.
Çekte vade varsa;ileri tarihli çektir.Ancak bu tür çeklerde bile hesapta para varsa;banka vadesinden önce ödeme yapmak zorundadır.

TÜRK HUKUKU’NDA KIYMETLİ EVRAK
Türk Hukuku’nda, özellikle özel hukuk alanında senetlere ilişkin hükümler söz konusudur.
Borçlar Hukuku ve Ticaret Hukuku bakımından çeşitli kıymetli evrak türleri düzenlemeler içerisinde yer almaktadır.
*Kıymetli Evrak,kambiyo senetlerinin de üzerinde daha geniş bir kavramdır.Bu anlamda TTK’da yer alan kambiyo senetleri hakkındaki hükümler,TTK m582 vd. dışında yine kıymetli evraka ilişkin,TTK m557 vd maddelerde düzenlenmiştir.
*TTK’da makbuz senetleri,hisse senetleri,ilmuhaberler,konişmento.deniz ödüncü senedi,sigorta poliçesi ve ilmuhabiri hakkında hükümler kıymetli evraka ilişkin olarak mevcuttur.
Medeni Hukuk anlamında TMK içinde başka tipteki kıymetli evrak tipleri şunlardır;
İpotekli borç senedi,irat senedi,gayrimenkul karşılığı çokarılan senetler,rehinli tahsilat senetleri düzenlenmiştir.
*Bunların dışında SPK’da ve SPK’ya dayanılarak çıkarılan düzenlemeler içerisinde çeşitli tiplerdeki menkul kıymet türleri de mevcuttur.Sermaye Piyasası Kurulu,yeni menkul kıymet türleri çıkarabilir.Menkul Kıymet,aynı zamanda kıymetli evrak türüdür.Tıpkı oydan yoksun hisse senedi,kâra iştiraklı tahvil senedi,gayrimenkul yatırım ortaklığı gibi.
*İİK’da özellikle kambiyo senetlerine ilişkin özel takip yollarını düzenleyen hükümler yer alır.
*TCK’da kıymetli evrakta sahtekarlığa ilişkin hükümler yer almaktadır.
Kıymetli Evrak senet tipinin özel bir türüdür.Kıymetli Evrak hakkında gerek maddi hukuk,gerek takip hukuku bakımından özel düzenlemeler yapılmıştır.
Kambiyo Senetleri ise;Kıymetli Evrakın daha özel bir düzenlemesidir.TTK,kambiyo senetlerini daha ayırntılı ve özel şekilde düzenlemiştir.
Ayrıca ÇEK’e ilişkin olarak çekle ödemelerin düzenlemesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun’da da düzenlemeler yapılmıştır.
TTK m557’ye göre;
“Kıymetli Evrak öyle senetlerdir ki,bunlarda mündemiç olan hak senettten ayrı olarak dermeyan edilemediği gibi başkalarına da devredilemez.”
Senet en dar anlamıyla bir yazıyı ifade eder.Yani;üzerinde yazı bulunan bir cisimdir.
Eğer senedin belli şekilde,belli unsurları arzulanıyorsa;bu bir geçerlilik şartı olarak kabul edilecektir.Bu bakımdan Kıymetli Evrak Hukukunda senet,ispat edici ve geçerlilik şekli taşıyan cisimlerdir.Hatta kıymetli evrakın türüne göre kurucu nitelikte de olabilirler.
Bir hisse senedi kıymetli evrak olarak AŞ’de ortak olmayı ispatlarken bildirici niteliktedir.
*Bir kambiyo senedi (poliçe,bono,çek) kurucu niteliktedir.Hisse senedi ise bildirici niteliktedir.
Senetten anladığımız:
Üzerinde kanunun aradığı şartları da taşıyan ya da olmazsa olmaz unsurları taşımamakta birlikte yazılı bir cisimdir.
Gelişen teknoloji,senedin hammaddesinin bir kağıt olmasından öte bir disket yada bilgisayar kaydı olabilmesini mümkün hale getirmektedir.Halbuki kambiyo senetlerinde,üst kavram olan kıymetli evrakta senet, kağıt ile mündemiçtir.Bu kağıt parçasındaki hak özel hukuka ilişkin mameleki bir haktır.
Senet,hisse senedi ise bir ortaklık hakkını içerirken;bir kambiyo senedi ise alacak hakkını içerir.Yada Eşya Hukukuna ilişkin bir mülkiyet yada rehin hakkı olabilir.
*Konişmento,deniz yoluyla taşınan eşyanı mülkiyetini
*İpotekli borç senedi,bir ipotek alacağını
*Kambiyo senedi (Poliçe, Bono, Çek)bir alacağı temsil eder.
Kural olarak ;senet kimde ise senette temsil edilen hakkın mülkiyeti de o kişiye ait olacaktır.Özellikle kıymetli evrakın birer ibraz senedi olmaları sebebiyle senedi ibraz eden kişi,hakkın mülkiyetine de sahip olacaktır.Üstelik, senedi ibraz eden kişinin de yetkili hamil olduğu konusunda bir karine mevcut olacaktır.
Keşideci(Borçlu):Senedi düzenleyip imza atan kimsedir.
Lehtar(Alacaklı):Senedi elinde tutan kimsedir.
Hisse senedinde keşideci, hisse senedi çıkaran şirkettir.Kambiyo senedinde (Poliçe,Bono,Çek)bunlarla borçlanan kimsedir.
Lehtar,senedi vadesinde borçluya ibraz ettiğinde (senedi borçlunun hakimiyetine geçirdiğinde) kendisine senet üzerindeki alacağını ödenmesini ister.Alacaklı senedi vadesinde ibraz etmek zorundadır.Aksi halde ödemezlik def’i ile karşılaşır.
Ancak vade,her zaman ödeme günü olmayabilir.Vade tatil gününe rastlarsa;kıymetli evraktaki hak,ödeme gününde borçludan istenebilir.
Vade, resmi tatil gününe rastlıyorsa;ödeme günü,takip eden iş günü olacaktır.Bu durumda kıymetli evrak, bir ödeme senedidir.Aynı zamanda hamili teşhis etme bakımından da önem taşıyan senettir.Kıymetli evrakın tedavül etmesi durumunda kimin alacaklı olduğunu tespit etmek için senedin kimin elinde olduğu önem taşır.

KEŞİDECİ --- Lehtar --- Ciranta --- Hamil

Elindeki senetle vade günü keşideciye gidecek.
Borçlu,hilesi veya ağır kusuru olmamak şartıyla yetkili hamile yaptığı ödeme ile borcundan kurtulur.Yetkili hamil her zaman hukuken hamil olmayabilir.Hamil senedi çalmış yada bulmuş olabilir.Borçlu(keşideci) ağır kusur veya hilesi olmaksızın senedi ibraz eden hukuken hamil olmayan ancak yetkili olan hamile ödemede bulunursa borcundan kurtulur.Bu durumda;ağır kusur ve hilesi olmaması şartı aranıyor;”bilmesi gereken “şartı aranmıyor.Kambiyo senetlerinde bildiğimiz anlamda iyi niyet şartı aranmıyor.
Keşideci,bile bile hukuken hamil olmayan kimseye ödemede bulunursa borcundan kurtulamaz.Keşidecinin iyi niyetini belirlerken bilmesi gerektiğini araştırmayız.Sadece bilip bilmediğini bakarız. Bu bakımdan kıymetli evrakın işaretlerden, markalardan farklı hukuki durumu vardır.(Marka ve işaret senedi de ibraz edilen senetlerdir.)
Kıymetli Evrakta özellikle borçlunun imzasını bulunması gerekliliği, belli ibraz sürelerinin oluşu,ziya ve iptal işlemlerinin farklı oluşu;teşhis-ibraz senetleri ve markalarda kıymetli evrakı ayırmaktadır.Çünkü kıymetli evrak,vasıflı (mevsuf) senet tipindedir.
Kıymetli Evrakın doğumu çeşitli teorileri de beraberinde getirir.Bunlardan ilki;
1)Kreasyon Teorisi:Bu teoriye göre;senedi düzenleyen kişi(keşideci)senede imzasını atmakla senetle mündemiç olan hakkı oluşturmuştur. Yani;tek taraflı bir hukuki işlem ile senet ortaya çıkmıştır.Bununla keşideci tek taraflı olarak bir senet oluşturabilir.Bu teoriye göre;lehtarın senedin oluşmasında herhangi bir katkısı yoktur.
Bu teoriye taraftar olanlar, özellikle TTK m571’i kendilerine bir delil olarak düşünmektedirler.TTK m571’e göre, hamiline yazılı senedin borçlunun rızası hilafına tedavüle çıktığı yolundaki def’i dermeyan olunamaz. Yani;senedi elinde bulunduran kişiye karşı, senedin rıza hilafına tedavüle çıkmış olduğu bir def’i olarak ileri sürülemez.
Bu teori çeşitli tenkitlere uğramıştır.Senedin düzenlenmesi dışında senet lehtarının bu senedi alması hiç dikkate alınmamıştır.Aslında keşidecinin imzası dışında keşidecinin senedi bir sözleşme niteliğinde lehtara teslimi şarttır.Yani keşidecinin imza atması yanında senedi teslim etmesi de gerekir.
2)Sözleşme(Akit)Teorisi:Bu teori taraftarlarına göre;keşidecinin sadece senedi imzalaması yeterli değildir.Ayni bir akdin yani tesliminde olması gerekir;senedin mülkiyeti lehtara geçirilmelidir.
Akit teorisinde senedin tedavül etmesi durumu dikkate alındığında senedi devralan kişinin hukuki durumunun izah edilememesi bu teorinin zayıf yönü olmuştur.
Kreasyon ve Akit Teorilerinin uygulamadaki iyi niyet ilkesine dayanmaları Görünüşe İtimat Teorisini ortaya çıkarmıştır.Buna göre;borçlu,senedi ödeme gününde kendisine ibraz eden kimsenin yetkili hamil olmadığını biliyor ve ağır kusurlu olarak ödemede bulunuyorsa borcundan kurtulamaz.
Eğer ağır kusur yoksa ve yetkili hamil olmadığını bilmeyerek borcunu öderse borcundan kurtulur.
Görünüşe İtimat Teorisi;senedi özellikle hamile,nama yada emre yazılı olması bakımından ele alacaktır;

Hamile Yazılı Senetlerde --- TESLİM
Emre Yazılı Senetlerde --- CİRO+TESLİM
Nama Yazılı Senetlerde --- ALACAĞIN TEMLİKİ+TESLİM şartlarını yerine getirilip getirilmediğini de değerlendirecektir.

DEVİR BAKIMINDAN KIYMETLİ EVRAK TİPLERİ
Devir bakımından kıymetli evrak tipleri emre,nama ve hamiline yazılı olmak üzere 3’e ayrılır.Bu durum, aynı zamanda kimin hak sahibi olduğu konusunda da kıymetli evrağın tipine de işaret eder.Yani hak sahibini bir senedin nama,emre veya hamiline yazılı olup olmamasına göre teşhis ederiz.
TTK m566’ya göre belli bir şahsın namına yazılı olup da onun emrine kaydını ihtiva etmeyen ve kanunen de emre yazılı olmayan evrak nama yazılı kıymetli evraktır.
Kanunen emre yazılı senet tipi;kambiyo senetleridir.Lehtarın adının senet metninde zikredilmiş olması onu nama yazılı hale getirmiyor.Kanunen emre yazılı bir senedi nama yazılı hale getirmek için menfi bir kaydın bulunması gerekir.(Örn:Emre yazılı değildir ciro edilemez.)
Nama yazılı senetlerin devrinde öteki senet tiplerinde olduğu gibi TESLİM ve TEMLİKNAME’ye ihtiyaç duyulur.Temlik beyanı, alacağın temliki kurallarına göre yani BK esaslarına göre gerçekleşir. Ciro da yazılı bir devir beyanıdır.Ancak alacağın temlikinin mutlaka senedin boş olan arka yüzüne değil;herhangi bir kağıda yazılı olarak yapılması yeterlidir.Yani alacağın temlikinde yazılı bir devir beyanının bulunması yeterlidir.Oysa ciroda keşideci,senedin arkasına ödemenin kime yapılacağını bildirerek imza atması gerekir.
Nama yazılı senetlerde def’iler bakımından senetten anlaşılamayan şahsi def’ilerinde ileri sürülebilmesi imkanı vardır.
Kambiyo senetlerinde sebep gösterilmez.Sebep gösterilmediği için sebebi senetten anlayamıyoruz. Bu nedenle senedin sebebi geçersiz olabilir,sebep kanuna aykırı olabilir.Bu hallerde kambiyo senedi sebepten yoksundur.

[AyTeK54]

bilgiler için tşkler