Aracı Kurumlar

ARACI KURUMLAR


1.1 Sermaye Piyasası Kanunu İle Getirilen Düzenlemeler


Türkiye’de sermaye piyasasının gelişmesini açısından büyük eksiklik duyulan yasal düzenleme, 28.07.1981 tarihli ve 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile yapılmıştır. Amacı, tasarrufların menkul kıymetlere yatırılarak, halkın iktisadi kalkınmaya etkin ve yaygın olarak katılımını sağlamak olan bu kanun ile çeşitli düzenlemeler getirilmiştir.

1.2 Aracı Kurumlar


ABD uygulamasında aracı kurumlar; komisyoncu (brokerage) ve tam hizmet veren (full service) aracı kurumlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Her iki aracı kurum tipi de en genel anlamda aracılık faaliyetlerini (menkul kıymet alım satımı) yerine getirmektedirler. İki tip arasındaki fark, komisyoncuların sadece alım-satım işlemine aracılık etmelerine karşın, tam hizmet aracı kurumlarında araştırma hizmeti yanı sıra bireysel portföy yönetimi ve yatırım danışmanlığı hizmetlerinin de verilmesidir. (Çıtak, 1998)

Türkiye’de ise SPK’nın 15.08.1996 tarihli toplantısına kadar aracı kuruluşlar , aracı kurumlar ile sermaye piyasasında faaliyet gösterme belgesi almış olan bankalardan oluşmaktaydı. Ancak söz konusu toplantıda sermaye piyasası faaliyetlerinde bulunan bankaların 02.01.1997 tarihinden itibaren faaliyetlerini mevcut aracı kurumlardan mevzuat çerçevesinde birini satın almak veya mevcut yetki belgelerini bir aracı kurum kurarak bu aracı kuruma devretmek suretiyle yürütmeleri konusunda karar alınmıştır. Böylece söz konusu tarihten itibaren sermaye piyasasında hisse senedi işlemlerine aracılık sadece aracı kurumlar aracılığıyla yapılmaya başlanmıştır.

Aracı kurumların, kurulması ve faaliyete geçmeleri için birtakım özelliklerinin bulunması ve bazı yükümlülükleri yerine getirmeleri gerekmektedir bunlar;

• Anonim ortaklık şeklinde kurulmuş olmalılar.
• Hisse senetlerinin tamamen nama yazılı olması gerekmektedir.
• Hisse senetlerinin nakit karşılığı çıkarılması gerekmektir.
• Aracı kuruluş olarak faaliyet gösterecek işletmede, SPK tarafından yapılacak düzenlemelere uygun muhasebe kayıt, bilgi ve belge sistemi ile düzenli iş akışı ve haberleşmeyi sağlayacak yeterli bir organizasyonun kurulmuş, teknik donanımın sağlanmış ve kurum bünyesinde bulunacak kıymetli evrakın çeşitli durumlara karşı sigorta altına alınmış olması gerekir. (Şakar,1997)

1.3 Sermaye Piyasası Faaliyetleri


Aracı kuruluşların, aracılık kapsamında olmak üzere her ayrı faaliyet için SPK’dan yetki belgesi almak suretiyle yapabilecekleri sermaye piyasası faaliyetleri;

• SPK kaydına alınacak sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arz yoluyla satışına aracılık,
• Daha önce ihraç edilmiş olan sermaye piyasası araçlarının aracılık amacıyla alım-satımı,
• Portföy yöneticiliği,
• Yatırım danışmanlığı,
• Menkul kıymetlerin geri alım veya satım taahhüdü ile alım-satımı,
• Her türlü türev araçlarının alım-satımının yapılmasına aracılıktır.

1.4 Sermaye Piyasası Kurumları


Sermaye Piyasası Kanunu’na göre faaliyette bulunabilecek “Sermaye Piyasası Kurumları” şunlardır;

• Aracı Kurumlar
• Yatırım Ortaklıkları
• Yatırım Fonları
• Sermaye piyasasında faaliyet göstermesine izin verilen diğer kurumlardır.

Biz konumuz dahilinde inceleyeceğimiz kurumlar ise Aracı Kurumlar ile aracılık faaliyetine de izin verilmiş bankalar gibi finans kuruluşlarıdır. ( İMKB,2001)

1.5 Portföy Yöneticiliği


Portföy Yöneticiliği sermaye piyasası araçlarından oluşan portföylerin müşterilerle yapılacak portföy yönetim sözleşmesi çerçevesinde vekil sıfatıyla yönetilmesidir. Alım-satıma aracılık faaliyetlerinin yürütülmesi sırasında, bu faaliyetin içeriği ile ilgili olarak süreklilik arz etmeksizin verilen hizmetler portföy yöneticiliği kapsamında değildir.

Portföy yöneticiliği, bu konuda faaliyet göstermek üzere Kurul’dan yetki belgesi almış Portföy yönetim şirketlerince yapılır. Portföy yönetim şirketleri yatırım fonları ve yatırım ortaklıklarının portföylerini de yönetebilirler.

1.6 Aracı Kurum Faaliyetleri


Aracı Kurumların faaliyete geçebilmesi için öncelikle, halka arza aracılık ve alım-satıma aracılık faaliyetlerinden en az birini seçmeleri ve Kurul’dan gerekli faaliyet iznini almaları zorunludur.

Aracı kurumlar yukarıda belirtilen Sermaye Piyasası Faaliyetlerini söz konusu her bir faaliyet için SPK’dan yetki belgesi almak koşulu ile yapabilirler.Bu kurumlar kredili menkul kıymet, açığa satış ve menkul kıymetlerin ödün alma ve verme işlemleri ile de uğraşabilirler. Ayrıca SPK ortaklıkların sermaye artırımlarında yeni pay alma haklarının kullandırılması işlemlerinin aracı kurumlar tarafından yapılmasını isteyebilir. (anonim,2003)

1.7 Aracı Kurumlar Üzerindeki Sınırlamalar


Aracı kurumlar, yukarıda sayılan işlemleri yapma hakkına sahip olsalar da aşağıda bir kısmı verilen işlemleri yerine getirme hakları yoktur.

• Bankalar Kanunu’nda tanımlandığı üzere mevduat toplayamazlar.
• İzin verilen durumlar dışında, sermaye piyasası araçlarının belli bir getiri sağlayacağı yolunda herhangi bir yazılı veya sözlü taahhütte bulunamazlar.
• Müşteriye ait sermaye piyasası araçları ve nakit üzerinde ,yetkileri olmaksızın tasarrufta bulunamazlar.
• Sermaye piyasası aracının mülkiyetinde gerçek anlamda değişme yaratmayan alım-satım işlemi yapamazlar.
• Sürekli olarak kendisiyle veya aynı kişilerle, aynı miktar ve tutarda, ve aynı fiyattan sermaye piyasası aracı alım satımında bulunamazlar.
• Yatırımcıların hak ve yararını zedeleyici,ve söz konusu kişilerin yatırım kararlarını etkileyecek veya mali piyasalarda, fiyatların artıp eksilmesine neden olacak tarzda asılsız, yanlış, yanıltıcı veya yetersiz beyan, açıklama ve öngörülerde bulunamazlar. ( Şakar, 1997)

1.7.1 Aracı Kurumların İşlem Limitleri


Aracı Kurumlar’ın Hisse Senetleri Piyasası’nda;

• Haftanın işgünleri üzerinden hesaplanacak haftalık ortalama işlem limiti öz sermayelerinin dört katını aşamaz.
• Verebilecekleri bir alım veya satım emri öz sermayelerinin %25’ini aşamaz.

1.8 Aracı Kurumların Denetimi


Aracı kurumların işlem ve hesapları Kurul’ca görevlendirilecek uzmanlar tarafından denetlenir. Uzmanların yaptıkları denetimler sonucunda aracı kurumların mali yapılarının ciddi şekilde zayıflamakta olduğunun tespiti halinde aracı kurumlara Kurul’ca uygun bir süre verilerek mali durumlarını güçlendirmeleri istenir. Verilen süre içinde gerekli tedbirleri alamayan ve mali durumları taahhütlerini karşılayamayacak kadar zayıflayan kurumların yetkileri Kurul’ca kaldırılır. (anonim,2003)

2. Yatırım Fonları


2.1 Kolektif Yatırım Kuruluşları Nedir?


Tasarruf sahipleri ihraççı şirketlerden, aracı kuruluşlardan ya da menkul kıymet borsalarından menkul kıymet almak suretiyle tasarruflarını değerlendirebilirler. Ancak menkul kıymetlere yatırım yapmak bilgi ve uzmanlık gerektirmektedir. Ayrıca bireysel birikimler genelde yeterli büyüklüğe ulaşamadıklarından bunlarla oluşturulan portföyler de riskli portföylerdir. Bu risk anapara bakımından söz konusu olabileceği gibi portföyün getirisi açısından da söz konusu olabilir. Bu nedenle sermaye piyasasında kolektif yatırım kuruluşları olarak adlandırılan yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları yaratılmıştır.
Batıda yatırım ortaklıkları ile birlikte “Kolektif Yatırım Kurumları” olarak adlandırılan yatırım fonlarının kuruluşu oldukça eskiye dayanmaktadır. Ülkemizde ise yatırım fonları batıdan yaklaşık yüzyıl sonra 28.07.1981 tarih ve 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile gündeme gelmiştir. Ancak ülkemizde kurulan ilk yatırım fonu olan işfon1’in faaliyete geçmesi Temmuz 1987’yi bulmuştur. Yaklaşık altı yıllık gecikmenin belki de en önemli nedeni mükerrer vergilendirmenin oluşudur.
Kolektif yatırım kuruluşları, hukuki yapılarına göre ayrı ve bağımsız bir tüzel kişilik olarak kurulduklarında yatırım ortaklığı, başka bir tüzel kişilik tarafından bir sözleşme çerçevesinde kurulduklarında ise yatırım fonu olarak adlandırılır.
Amaç ve ekonomik fonksiyon olarak birbirine benzemekle beraber, çalışma biçimleri ve yatırımcılara sundukları hizmet bakımından yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları birbirlerinden ayrılmaktadırlar.( İAV,1989)

2.2 Yatırım Fonu Nedir?


Yatırım fonunun tanımını yapmadan önce portföyün ne olduğunun ortaya konmasında fayda vardır. Portföy geniş anlamıyla bir kişinin ya da kuruluşun sahip olduğu varlıkların tümünü ifade eder. Bu çalışma da ise dar anlamıyla portföy,sermaye piyasası araçları ve kıymetli madenlerden oluşan varlık grubudur. Yatırım fonları halktan topladıkları paralar karşılığı, hisse senedi, tahvil gibi sermaye piyasası araçlarından ve kıymetli madenlerden oluşan portföyleri yönetirler. Her bir yatırımcı fonun sahip olduğu portföyün bir kısmını temsil eden katılma belgesini alarak fona ortak olurlar. ( İMKB,2001)

2.3 Yatırım Fonları’nın Portföylerinde Yer Alabilecek Varlıklar :

• Özelleştirme kapsamına alınanlar dahil Türkiye’de kurulan ortaklıklara ait hisse senetleri, özel ve kamu borçlanma senetleri,
• Türk parasının kıymetini koruma hakkındaki 32 sayılı Karar hükümleri çerçevesinde alım satımı yapılabilen, yabancı özel ve kamu borçlanma senetleri ve hisse senetleri,
• Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı olarak ihraç edilmiş ve borsalarda işlem gören sermaye piyasası araçları,
• SPK tarafından uygun görülen diğer sermaye piyasası araçları ve forward sözleşmeleri

2.4 Yatırım Fonları’nın Türleri :


Yatırım Fonları, içtüzüklerinde belirtmek koşuluyla yukarıda değinilen varlıkların fon portföyleri içindeki ağırlıklarına göre kurulabilir.

Fon Portföyünün en az %51’ini devamlı olarak,

• Kamu ve/veya özel sektör borçlanma araçlarına yatırmış fonlar “Tahvil ve Bono Fonu”,
• Özelleştirme kapsamına alınanlar dahil Türkiye’de kurulmuş ortaklıklarının hisse senetlerine yatırmış fonlar “Hisse Senedi Fonu” ,
• Belirli bir sektörü oluşturan ortaklıkların menkul kıymetlerine yatırmış fonlar “Sektör Fonu” ,
• Yabancı ve özel kamu sektörü menkul kıymetlerine yatırmış fonlar “Yabancı Menkul Kıymetler Fonu” ,
• Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırmış fonlar “Altın ve Diğer Kıymetli Madenler Fonu” ,olarak adlandırılır.

Portföyün tamamı

• Hisse senetleri, borçlanma senetleri altın ve diğer kıymetli madenler ile bunlara dayalı sermaye piyasası araçlarında en az ikisinden oluşan ve her birinin değeri fon portföy değerinin %20’sinden az olmayan fonlar “Karma Fon” ,
• Vadesine 90 günden az kalmış sermaye piyasası araçlarından oluşan fonlar “Likit Fon” ,
• Portföy sınırlamaları itibariyle yukarıdaki türlerden herhangi birine girmeyen fonlar “Değişken Fon” ,
• Borsa endekslerindeki oranlara göre endeks kapsamındaki hisse senetlerinden oluşan portföyü işleten fonlar “Endeks Fon” olarak adlandırılır.

Fon portföyünün en az %25’ini devamlı olarak, Türkiye’de kurulmuş ortaklıkların hisse senetlerine yatırmış fonlar “A Tipi” diğerleri ise “B tipi” yatırım fonları olarak adlandırılır ve bunlar fon türleri ile birlikte belirtilir. ( Şakar, 1997 )

2.5 Fonun Kuruluşu


Kurucu, kendi adına fonla ilgili işlemleri yürütmek için en az üç kişiden oluşan bir fon kurulu ve en az bir denetçi atar. Fon kurulu üyeliklerine ve denetçiliğe dışarıdan atama yapılabilir.

Fon portföyünün yönetilmesi amacıyla yöneticiden portföy yönetim hizmeti alınır. Yönetici, fon portföyünü kanun, tebliğ ve fon içtüzük hükümlerine göre yönetmekle yükümlüdür.

2.5.1 Katılma Belgesi Nedir?


Katılma belgesi, yatırımcının fon portföyüne ortak olmasını sağlayan bir belgedir. Yatırım fonlarındaki katılma belgelerini, şirketlerin hisse senetlerine benzetebiliriz. Nasıl yatırımcılar, hisse senedi alarak şirketlere ortak olurlar ve o şirketler üzerinde hak sahibi olurlar ise, benzer şekilde yatırım fonlarında da katılma belgesi ile fon portföyüne ortak olunur. Ancak, hisse senedi sahipleri şirket yönetimine katılabilirken, katılma belgesi sahiplerinin fon yönetimine katılma hakları yoktur. Katılma belgesi satın alan yatırımcılar belgelerinin fiziki teslimini isteyebilecekleri gibi fon nezdinde saklanmasını da isteyebilirler.
Katılma belgesi, temsil ettiği değerin tam olarak nakden ödenmesi şartıyla satılabilir. Katılma belgelerinin itibari değeri yoktur. Fon pay değeri fon toplam değerinin tedavüldeki katılma belgelerinin kapsadığı pay sayısına bölünmesiyle elde edilir.

Katılma belgesi sahipleri, belgelerini fon içtüzüklerinde belirlenen esaslara göre fona iade etmek suretiyle her an paraya çevirebilirler. Ayrıca içtüzüğünde hüküm bulunmak şartı ile fon kurucusunun talebi ve borsanın uygun görmesi üzerine menkul kıymet niteliğindeki katılma belgeleri borsada işlem görebilir. ( İAV, 1989 )

2.5.2 Katılma Belgelerinin Fiyatları Nasıl Hesaplanır?


Fona iştiraki sağlayan katılma belgesinin fiyatı kurucu tarafından her işgünü itibariyle hesaplanmakta ve izleyen gün yapılan katılma belgesi alış satışlarında bu fiyat uygulanmaktadır. Hesaplamalarda aşağıdaki prosedür takip edilmektedir:
Değerleme gününde portföyde bulunan varlıkların işlem gördükleri, alınıp satıldıkları borsalarda oluşan fiyatları dikkate alınarak fon portföy değeri hesaplanmakta,
Fon portföy değerine fonun alacakları eklenmek ve borçları düşülmek suretiyle fonun toplam değeri belirlenmekte,
Fon toplam değeri, değerleme gününde tedavülde olan pay sayısına bölünmek suretiyle birim katılma belgesi fiyatına ulaşılmaktadır.
Yukarıda belirtilen işlemlerin yapılması esnasında fonun portföyünde bulunan varlıklardan elde edilen faiz, temettü, alım satım kazancı ve günlük değer artışları aynı gün fona gelir olarak kaydedilmekte dolayısıyla katılma belgelerinin her gün için hesaplanan pay fiyatına yansıtılmaktadır. Bu surette belirli bir tarihte fondan ayrılan yatırımcı o güne kadar fonun kazancında (zararından) kendi payına düşen miktarı almış olmaktadır. ( Şakar , 1997)