Madencilik Terimleri

Maden : Yer kabuğunun bazı bölgelerinde çeşitli iç ve dış doğal etkenler ile oluşan ve ekonomik yönden değer taşıyan mineral bileşenlere Maden denir. Madenler yenilenemeyen hammadde kaynaklarıdır. Bu kaynaklar genelde “ Kıt Kaynak “ denir. Bir madenin bulunduğu yerden çıkarılması, nakledilmesi, zenginleştirilmesi ve bu işlemler için diğer tedbirlerin alınması ve satılması için gerekli proses ve prosedürlerin tümüne “ Maden İşletmesi “ denir.
Maden işletmesi şu gruplara ayrılır ;
1. Açık İşletme : Gök kubbesinin altında yapılan işletmelerdir.
2. Yeraltı İşletmesi : Yer kabuğunun içinde yaptığımız faaliyetlerdir.
3. Denizaltı İşletmesi : Denizlerin tabanında birikmiş olan madenlerin çıkarılması için kurulan işletmelerdir.

Avustralya – Kanada – Brezilya – G. Afrika genel maden üreticileridir. En fazla tüketim en fazla sanayi olan yerlerdir.
Cevher : Doğrudan doğruya ve bazı işlemler sonucu zenginleştirilerek endüstride tüketim yeri bulabilen ve ekonomik yeri olan bir veya birkaç mineralden oluşan kayaçlardır. Cevher metal üretiminin hammaddesidir. Eğer bir madende metelik madde yok ise endüstriyel mineral denir.
Mineral : Belirli kimyasal formülle ifade edilen ve yerkabuğunun tabii unsurlarından olan ancak organik kökenli olmayan unsurlarıdır.
Madenci : Maden ocaklarında çalışan veya işleten kişilere denir.
Rezerv : Bir maden havzasında işletilmemiş maden miktarının kısa vade de ekonomik olan ve belirlilik gösteren kısmına denir. O halde rezervin özellikleri şunlardır ;

Æ Ekonomik olmalıdır.
Æ Teknik olarak kazanılabilecek olmalıdır.
Æ Belirlilik gösterecektir. Belirlilik göstermesine göre üçe ayrılır ;
Görünür , Muhtemel, Mümkün Rezerv diye.
Potansiyel Rezerv : Varlığı belirlenmiş olmakla birlikte teknik ve ekonomik nedenle günümüz koşullarında işletilmesi mümkün olmayan kaynaklara denir.
Kaynak : Yerkabuğunda doğal halde bulunan ve ekonomik yönden günümüz koşullarında veya daha iyi bir zaman sürecinde mümkün olan katı, sıvı, gaz konsantrasyonlarına denir.
Kaynak = Rezerv (Resource ) + Potansiyel + Bilinmeyen Kısım
Kütle (Kayaç) içinde bulunan madde miktarının yüzde değerine Tenör denir.
(Cut – Olt – Grade ) Sınır Tenör ( Limit Tenör ) kavramı altında kârı sıfır eden tenör anlaşılmaktadır. Madencilik alanında bu tenörü ve bu tenör altındaki cevherler üretilir.

Mühendisin Görevleri ;
Æ Ülke ölçeğinde ihtistam artışı sağlar.
Æ Üretim artışı meydana getirir.
Æ Sermaye artışı meydana getirir.
Æ Teknolojik gelişmeye imkan verir.
Æ Kalite düzelmesine sebep olur.
Æ İnsanın refaha ulaşmasına neden olacaktır.
Sonuç ;
Æ Ulusun ödeme dengesini sağlar.
Æ Ülkedeki gayri milli safılayı artırır.
Æ Sosyal güvence gelişmektedir.
Æ Milli prestij ve milli varlık artar.
Æ Ülkenin dışa karşı olan gücü artmaktadır.
Æ Devamlı bir kalkınma sağlar.

Maden Hammaddeleri

1. Enerji Hammaddeleri :
Æ Fosil Yakıtları : Kalorisi düşük içinde %70 – 80 civarında su bulunur. Bu madene Turba denilir. Kahramanmaraş, Adana ve Kayseri’de bol miktarda bulunur.
Æ Kömür :
Antracik Kömür : Türkiye’de yoktur. 7000 – 8000 kalori ısı veriri
Taş Kömürü : 6500 – 7000 kalori ısı verir.
Linyit Kömürü :
Æ Karbon Hidrojen Maddeleri :
Petrol : Türkiye’de az miktarda bulunur.
Doğalgaz : Türkiye’de Trakya, Hamidat ve Batman’da az miktarda bulunmaktadır.
Petrol Şiztleri : %5 – 15 civarında içerisinde petrol vardır. Bu petrol taşlaşmış halde bulunur. K. Amerika ve Beypazarı’nda (17 milyar ton) bulunmaktadır.
Asfaltit : Petrolün yüzeye çıkıp kile karışması ile meydana gelir. Şırnak ve Silopi’de bulunmaktadır.
2. Metal Hammaddeleri :
Æ Demir Cevheri : 1 milyon ton üretilmektedir.
Æ Demir Dışı Metal Madenler :
Æ Çelik Yapımında Kullanılan Madenler : Mn, Cr, Ni , gibi cevherlerdir.

Æ Renkli Cevher ve Metaller : S ile birleşen Cu, Al ve Antimuan cevherleri çok yaygın olarak kullanılmaktadır.
Æ Saf Metaller : Platin grubu metallerdir. Afrika ve Rusya’da üretilmektedir.
Æ Hafif Metaller : Li, Na, Al, Ca gibi özgül ağırlığı az olan elementlerdir.
Æ Nadir Toprak Madenleri : Son yıllarda önem kazanmış ileri teknoloji ürünlerinin üretiminde kullanılır. Seramik yapımı gibi. İçerisinde Zirkom ve zirkom bileşenleri vardır.
Æ Diğer Metaller :
2. Endüstriyel Mineraller :
Æ Tuzlar :
Æ Yemek Tuzu : Türkiye’de bol miktarlarda bulunur. Dünyada yeraltında kaya tuzu olarak üretilmektedir. Kars’ta kaya tuzu madeni vardır.
Æ Potasyum Tuzları : Gübre hammaddesidir. Türkiye’de bulunmamaktadır.
Æ Bor Tuzları : Eskişehir’de bol miktarda bulunmaktadır.
Æ Kolemanit Tuzları : Kütahya – Emet, Bursa – Mustafa Kemal Paşa ilçelerinde bulunmaktadır.
Æ Üleksit Tuzları : 1 milyar ton civarında rezervimiz vardır.

Æ Gübre Hammaddeleri :
Æ Fosfat Kayası : Mardin, Hatay, Mazıdağı civarlarında işletilmektedirler. 70 milyon ton rezervimiz vardır. Tunus, Fas ülkelerinde bulunmaktadır.
Æ Nitratlar : KNO3 , NaNO3 doğalgaz veya petrolden elde edilirler.

Æ Metaluji’ye Yönelik Hammaddeler : Bunlar ateşe dayanıklı hammaddelerdir. Tuğla yapımında kullanılırlar. Eskişehir , Kütahya’da bulunur. Reflakter killer, reflakter krom, reflakter boksit bunlar asidik veya bazik tuğlalar yapılır.
Æ İnşaat Sektörüne Yönelik Hammaddeler : Alçı, perlit, hammaddesi olan Bonzataşı ülkemizde bol miktarda vardır.

Æ Elektronik Teknolojisine yönelik Hammaddeler : SiO, Kalsiyum gibi maddelerdir.
Æ Kağıt Sektörüne Yönelik Hammaddeler : Selülozun içinde beyaz kil, kaoten, kalsit tozu karıştırılarak kağıt elde edilir.
Æ Seramik Sanayisine Yönelik Hammaddeler : Al2O3 içerikli çeşitli killer ve kaolenler ve SiO2 kullanılır. Ayrıca bor tuzları da kullanılır.
Æ Kimya Sanayisine Yönelik Hammaddeler : Barit, sitransiyum, baryum sülfat, sölestit, gibi maddeler tv. Tüpü, asit yapımında kullanılır.
Æ Petrol – Kimya Sanayisine Yönelik Hammaddeler : Benlonit 8sondaj Yapımında) kükürt (lastik yapımında ), Fullar (dolgu yapında ) kullanılır.
Æ Çimento ve Kireç Sanayisine Yönelik Hammaddeler : %95 üzerinde CaCO3 içeren kireç üretmede kullanılır. Kireç, karpit, ziraat, nehirlerde dezenfektan olarak kullanılır.
Æ İnşaat Dolguya Yönelik Hammaddeler : Kum, çakıl ,çakıl taşlarıdır. Türkiye’de toplam 250 – 300 milyon ton bulunmaktadır.
Æ Süs Taşları : Granit , elmas, zümrüt, yakut, akit, oltu taşı vardır.

Türkiye’deki Madenler

1. Taş Kömürü : Zonguldak’ta 2 milyar ton civarında potansiyel rezerv vardır. Kömürler kötü yataklanmış ve pahalı maliyeti vardır.
2. Linyit : Elbistan 3,5 – 4 milyon ton rezervi vardır. Ege, Marmara, Tunçbilek, Seyitömer, Tavşanlı’da kaliteli rezervimiz vardır.
3. Asfaltit : 1 milyar tondur. G. Doğu, Şırnak, Silopi’de bulunur.
4. Demir : Divriği 70 milyon ton, Hasançelebi’de 3-4 milyon ton rezerv vardır.
5. Manganez Cevherleri : Pil yapımında Fe ile karıştırılarak manganlı demir yapılır.
6. Fosfat : Mardin Mazı dağında bulunur.
7. Bor : B2O3 oranında kalitesi belirlenir. Eskişehir, Kütahya, Emet, Hisarcı, Mustafa Kemal Paşada 5 milyar ton toplam rezerv vardır.
8. Krom Madenleri : Kalitesi Cr/Fe oranı ile belirlenir. Elazığ, Bursa, Eskişehir, Fethiye, Muğla, Adana bulunmaktadır.
9. Mangazit Cevheri : 70 milyon ton vardır. Tuğla yapımında yapılır. Eskişehir, Konya, Erzincan da bulunmaktadır.
10. Bakır Madenleri : Ergani, Çayeli, Kastamonu, Küre de işletilir. 2 milyar ton rezerv vardır.
11. Zn – Pb Madenleri : Kayseri, Bolkar dağı, Çayeli, Akdağmadeni ve Balıkesir’de bulunur.
12. Boksit : Seydişehir, Doğalkuzu, Boltaş’da bulunur. Toplam 400 milyon rezervi vardır.
13. Gümüş : Türkiye’de bilinen 4.400 ton gümüş vardır.
14. Kaolen : Önemli kil mineralidir. Lastik, seramik, kağıt sanayisinde hammaddesidir. 120 milyon ton rezervi vardır. 60$ - 150$ arasında satılır. Eskişehir, Emet’te vardır.
15. Bentonit : Sondaj çamurunun hazırlanmasında kullanılır. 240 milyon ton hammaddesi vardır. 60$ - 150$ arasında satılır.
16. Kuvartz : 5 milyar ton rezervi vardır. Can endüstrisi seramik ve su filtrelerinde kullanılır.
17. Pomza : Kayseri, Nevşehir, Van, Isparta illerinde 1.5 – 2milyar ton civarında vardır. İnşaat sektörü ve kotları taşlamada kullanılır.

1. Perlit : Silkat esaslı taştır. Türkiye’de 6 milyar ton rezervi vardır. Sivas, Manisa, Bergama da vardır. Isı yalıtımı dış ve iç sıva ve tarım işlerinde kullanılır.
2. Barit : Rezervi 60 milyon tondur. Sondaj çamuru, boya sanyisi, kimya ve ilaç sanayisinde kullanılır.
3. Zeolit : Ülkemizde 26 milyar ton rezervi vardır. Gıda, filitrasyon ve çimento sanayilerinde kullanılır. Balıkesir ve Mustafa Kemal Paşada üretilir.
4. Trona : Sodyum bi karbonat ürünüdür. Bey pazarında 200 milyon ton vardır.
5. Tuz ( Kaya tuzu ) : Kaya tuzu az üretilir. Deniz tuzu olarak kullanılır.
6. Sodyum Sülfat : Tuz gölü ve Acı gölden yılda 300.000 bin ton üretilir. Bu üretim Alkin firması tarafından yapılır. Sodyum sülfat genellikle temizlik maddelerinin içinde bol miktarda vardır.
7. Kireçtaşı : Türkiye’de bol miktarda vardır. Demir metaluji sanayisinde kullanılır. Kömür ile birleşerek kalsiyum kalbür eldesi beton katkısı olarak kullanılır. 200 milyon ton rezervi bulunmaktadır.
8. Alçıtaşı : CaSO2 + 2H2O dan meydana gelir. Sivas’ta bol miktarda bulunmaktadır. Çimento ve alçı sanayisinde kullanılır.
9. Mermer : Ülkemizde 20 milyar m3 ürerinde bulunmaktadır. Kesilip parlatılan her taşa mermer adı verilir. Çankırı, Bandırma illerinde bulunur.

Açık İşletme

Gök kubbenin altında yaptığımız madencilik faaliyetlerine denir. Yamaç İşletmesi , Havuz İşletmesi diye ayrılır.
a) Yamaç İşletmesi : Bulunduğumuz kotun üzerindeki yükseltiye sahip hammaddelerin kazanılması yüklenmesi ve nakliyesine denir.
Havuz İşletmesi

Yamaç İşletmesi

Düzlemsel İşletme









Dekapaj : Cevher üretimine paralel kaldırmak zorunda olduğumuz taş veya toprak miktarına denir.
Ön Dekapaj : Bir açık işletmede cevhere ulaşıncaya kadar kaldıracağımız kayaç veya toprak miktarına denir.
Kazı faaliyetlerinin yapılması için oluşturulan yatay işleme Basamak denir.

1

2

3

B

H


a












Basamak yüksekliği kayaç ve kullanılan arca göre 5m – 30m arasıdır.
B değeri üretim süresince basamak genişliğine geçici basamak genişliği, üretim sona erdikten sonraki basamak genişliğine nihai basamak genişliği denir. a açısına gelenşev açısı denir. Basamakların uç noktalarını birleştiren yatay ile yaptığı açıya gelenşev açısı denir. İki basamak arasında kalan eğimli yada dik düzleme basamak şevi denir. Bu şevin yatay ile yaptığı açıya basamak şev açısı denir. Maden faaliyetlerinde basamak şevine basamak aynası da denir. Üretimde genelde bir basamakta bir ayna boyunca yapılır. Bu üretim ya mekanik araç yada delme patlatma ile yapılır.
Bir üst basamaktan alt basamağa şev açısı kadar açıyla delikler delinir. Bu deliklere patlama deliği veya lağım deliği denir. Bu deliğin başlangıç yüzeyinden altına kadar uzanan boya delik boyu denir. Bu delikte basamak yüzeyi arasındaki uzaklığa dilim kalınlığı denir (d) . iki delik arasındaki mesafeye delikler arası mesafe denir (e). Bir patlama deliğinin bir alt mesafeye uzanma payına delik uzama payı denir (u). Patlayıcı





d



u




Patlayıcı
madde
konulur.

madde konulmuş yerine (l) şarj kolonu denir. Ani reaksiyona girerek büyük miktarda enerji çıkmasına neden olur. Buna patlayıcı denir. Açık işletmede ilk kazı faaliyetlerinin başlatıldığı yere giriş noktası denir.
Tumba Sahası : cevher özelliği taşımayan yan kayaç veya örtü tabakalarına döküldüğü alanlara denir. Bu sahalara inşaatta posa sahası, cevherlerin alınarak götürüldüğü sahalara stok sahası denir. Bir açık işletmede en üst ve en alt seviyeleri arasındaki kot farkına açık işletmenin derinliği denir.

Yer Altı Madenciliği

Yerkabuğunun altında yapılan madencilik faaliyetleridir. Bir cevher rezervine ulaşılana kadar hazırlanan tüm yapıt ve açıklıklara hazırlık denir. (Amenajman = Development). Hazırlık kapsamında cevher üretimine geçinceye kadar yapılan faaliyetler hazırlık kapsamındadır. Bu hali ile ikiye ayrılır ;
a) Büyük Hazırlık : Cevher kütlesine ulaşılana kadar yapılan işlemlere denir.
b) Küçük Hazırlık : Cevher içerisinde üretime geçinceye kadar yapılan işlemlere denir.
Bir maden kütlesine ulaşmak için iki açıklık lazımdır. Birinden malzeme, insan, nakliye, hava girişi ; diğerinde ise hava çıkışı sağlanır.

Tünel : İki ucunda yeryüzü ile irtibatlı olan yatay veya eğimli yer altı yapıtlarına denir. Eni ve boyu, yüksekliği birbirine yakın olan yapıtlara Kaverna denir.
Tünel – Rampalar – Spiraller – Kuyular – büyük hazırlıklardır.
Galeri : Bir ucu kapalı veya iki ucuda yeraltında kalan tünel şeklindeki yapıtlara denir. Bir galeri makul bir eğim ile eğimlendirilmiş ise Rampa (Desandre) ve bazı hallerde eğimli galeri veya eğimli kuyu denilir. Galeriler dikdörtgen, kare, dairesel, çokgen şeklinde yapılırlar.
Spiral : Silindirik bir kütle etrafında belirli bir eğim ile sürülen rampa anlamındadır. Genel olarak spiraller ve rampalar lastik tekerli ve paletli araçlar için hazırlanırken, desandraler ve eğimli galeriler insan girişi bant nakliye için hazırlanmaktadır.
Hazırlıklar bitince bir cevher kütlesinin belirli bir geometrik düzen ve belirli bir dinamik yaklaşım kapsamında kazanılarak bulunduğu yerden taşınmasına üretim yöntemi denir. Yeraltında yapılan üretim faaliyetlerinde çok genel olarak aşağıdaki üretim faaliyeti uygulanır;
Açık oda Yöntemi Ambarlı Yöntem
Topuklu Yöntem Kombine Yöntem
Tahkimatlı Yöntem Göçertmeli Yöntem

Bu yöntemler detayda daha da ayrılır. Herhangi bir yöntem uygulanarak bir maden kütlesinin bulunduğu yerden koparılması işlemine kazı denir. Kazı faaliyetini yapmak için aşağıdaki yöntemler mevcuttur ;
Elle Kazı Gazlaştırma Yolu ile Kazı
Delme ve Patlatma ile Kazı Makine ile Kazı
Çözme Yolu ile Kazı Hidrolik Kazı
Burada sert kayaçlar ve maden cevherleri genelde delme ve patlatma , yumuşak kayaçlar için elle , makine, hidrolik kazı uygulanmaktadır. Gazlaştırma ile genelde kömür madenleri ve kükürt madenleri için uygulanır. Çözelti madenciliği asitler ile çözünen madenlerle ve suda eriyebilirler madenlerin üretiminde kullanılabilir. Delme ve patlatma için nasıl bir delme yapılacağı önemlidir. Üçe ayrılır ;
Æ Darbeli Delme Yöntemi
Æ Dönerli Delme Yöntemi
Æ Darbeli ve Dönerli Yöntem
Bu yollar ile hazırlanan deliklere patlayıcı maddeler konarak patlatılır. Kayacın kırılması sağlanır. Bu patlatmaya yönelik aşağıda patlayıcılar yaygın olarak kullanılır.
Æ Amonyum Nitrat + Mazot
Æ Dinamit TNT
Æ Jelatin Dinamit
Æ Gruzitin Dinamit
Æ Kara Barut
Kazılan cevherin bulunduğu yere Ayak denir. Bu ayak içinde kazınmış cevherin ayak dışına taşınmasına nakliye, nakliye aracına yüklenmesine yükleme, yükleme işlemleri şunlardır ;
Æ Yerçekiminin etkisi ile Yükleme
Æ Kürek ile Yükleme
Æ Makine ile Yükleme
Æ El ile Yükleme
Makine ile yükleme kepçe, strateyler, kollu yükleyiciler ile yüklenir. Eğer makine hem yükleme hem de yükleme görevlerini üstleniyorsa bunlara elhade (Load + Halt + Dump) denir.