Taş Yapan Mineraller

TAŞ YAPAN MİNERALLER

Yerkabuğunu oluşturan cisimler, mineraller ve taşlar olmak üzere ayırt edilir. Minerallerin kimyasal açıdan homojen olmalarına karşılık, taşlar, yani mineral toplulukları heterojen cisimlerdir. Ancak taş olarak adlandırılan oluşumlar, yerkabuğunda oldukça sık rastlanılan ve benzer oranlarda mineral topluluklarının oluşturdukları cisimlerdir.
Taş yapan minerallerin en önemlileri silikatlar ve demirdir. (Magnezyum, kalsiyum, sodyum ve potasyum alüminyum silikatlarıdır. )
16 km derinliğe kadar yerkabuğunu oluşturan taşlardan alınan 700 civarındaki örneğin mineral bileşimlerinin istatistik incelemesi sonucunda magmatik tşların bileşiminin şu mineral gruplarından oluştuğu ortaya konmuştur.

Feldspatlar ve türevleri 59. 5
Hornblend ve ojit 16. 8
Kuvars 12. 0
Mika 3. 8
Bütün diğer mineraller 7. 9

Taş yapan mineraller , renklerinin açık veya koyu oluşuna göre açık renkli mineraller veya felsitler, koyu renkli mineraller veya mafitler olmak üzere gruplandırılır.


FELSİTLER

MAFİTLER
Feldspatlar
Piroksenler
Feldspatoidler
Amfiboller
Kuvars
Biotit
Muskovit
Olivin
Jips
Serpantin
Kalsit
Klorit
Kil mineralleri
Kloritoid
Epidot-Zoisit
Granat

Turmalin

MAGMATİK TAŞLARIN MİNERALLERİ


1) SİLİSYUM GRUBU MİNARALER
KUVARS
SiO2, S=7, Öz. Ağır. =2. 65, Hegzagonal-Trapezoedrik tetardoedri.
Kuvars taş yapan minerallerin en önemlilerinden birisidir. Gre ve kuvarsitler hemen hemen yalnızca bu minerallerden yapılmışlardır. Asit taşların en karakteristik elemanıdır. Sertliği 7 olduğundan doğal etkenlere karşı dayanıklıdır, zor ayrışır, dilinimi yoktur, kırılma yüzeyi genellikle midye kabuğu şeklindedir. Kitle halinde iken yağ parlaklığı, kristal halinde cam parlaklığı gösterir. Yalnızca florasiti, kaynayan potasyum klorür ve alkali karbonatta erime gösterir. Kuvarsın pseudomorfozları oldukça yaygındır. Trigonal trapezoedrik şekilde kristallenen kuvars 575 C0 derece ısıda hegzagonal trapezoedrik ?-kuvars formuna dönüşür. 575C0 derecenin üzerinde ise paramorfoz bir kuvars formu olan ß-kuvars oluşur.
870C0 derecede -kuvars rombusal form olan tridimite, 1470C0 derecede ise tetragonal form olan kristobalit'e dönüşür. 1700C0 derecede ergir.
Bu çeşit kuvars türlerinin ısı şartları ile olan ilişkileri nedeni ile kuvars, jeolojik termometre olarak değer taşır.
Kuvars kristalleri taşlarda çok seyrek olarak idiomorf sınırlar gösterir. Taş içerisinde genellikle renksiz süt beyazı veya gridir. Bazı granitlerde ortoklas ile birlikte yazı graniti dokusunu oluşturur, yani taş içerisinde bulunan plajioklas ortoklasın yerine geçer ve serbest kalan kuvars plajioklas içerisinde solucan şekilli bir yapı gösterir. Buna mirmekit yapısı denir.
Kuvars ince kesitlerde renksiz ve saydamdır. Çok defa düzensiz ince çatlakları vardır. Kırılma indisi zayıf, çift kırması da zayıftır. Optikçe pozitiftir.
Kristal sınırları düzensizdir ve korrozyon gösterir. Bazen ikizleri görülür. Dilinimi yoktur(=Çok zayıf) Tektonik etkenlere karşı çok hassastır. Optik eksenlerin sapması sonucunda aynı tanede çeşitli sönmeler olur ve dalgalı sönme gösterir. Gene basınç sonucunda taneler birbiri içine girer ve aynı taneden birçok tanelerin oluşması sonucunda Mörtel dokusu meydana gelir.
Kuvars'a feldspatoidlerle birlikte rastlanmaz. Olivin, korund ve spinel ile de görülmesi pek nadirdir. Çünkü bu mineraller SiO2 ile başka mineraller oluştururlar ve ancak bu son ürünler kuvars ile birlikte bulunabilirler. (Örnek:Nefelin SiO2 ile birlikte Albit, Korund SiO2 ile birleşerek Disten'i oluşturur. )

2) FELDSPAT GRUBU MİNERALLER
ORTOKLAS
(Alkali feldspat) (SiO2. SiO2)Al-K veya KalSi3 O8
Ortoklas Yunanca düzgün bölünen teriminden türetilmiş bir deyimdir. Monoklinal holoedride kristallenir. S=6, Öz. Ağır. =2. 57 Flor asitinde ayrışır. Genellikle porfirik dokulu taşlarda idiomorf oluşumlar şeklinde yer alır.
Oluşum şekline göre değişik şekillerde kristalleri gelişir. Ortoklas adı altında genellikle berrak olmayan K-Feldspatları gösterilir. Genç ve çabuk soğumuş volkanik taşların cam manzaralı feldspatlarına sanidin adı verilir. İkizleri çok boldur.
Ortoklas özellikle hamuru cam olan volkanik taşlarda idiomorf kesitler verir. Taneli taşlarda ise hudutlar düzensizdir, bazen yuvarlak hududlara da rastlanır. Basınç altında kalan taşlar da ortoklas mercek şeklini alır ve bu nedenle ince kesitte göz gibi görülür.
Kristalleri değişmeye uğramamışsa renksiz ve parlak kesitler halinde görülür.
Ortoklas içinde inklüzyon boldur. Çeşitli minerallere rastlandığı gibi, zonar şekilde ojit, biotit, kuvars gibi mineraller çok miktarda bulunur.
Değişmesinden muskovit (serizit) ve kaolen oluşur. Serisit pulları yüksek olan çift kırılmalarıyla kolayca tanınır. Kaolinleşme de ise , yeni oluşan materyal toprağımsı bir manzara gösterir;bu özelliği ile de berrak gözüken kuvarstan kolayca ayırt edilir.

SANİDİN
KalSi3 O8 bileşiminde olan sanidin de % 70'e kadar varabilen Na-Feldspat molekülleri bulunabilir. Yüksek miktarda Na molekülü bulunan sanidinlere sodyum sanidin veya sodyum ortoklas da denir. Sanidin genellikle genç ve çabuk soğumuş magmatik taşların cam manzaralı feldspatlarına verilen isimdir. Monoklinal sistemde kristallenir. Ayrışmaya uğramamış kristalleri renksiz veya gri renkte, saydam ve çok parıltılıdır. Kesitleri genellikle renksiz ve berraktır.
Dilinimleri net olarak görülmez.

MİKROKLİN
(K, Na) AlSi3 O8 optik iki eksenli negatif bir mineraldir.
Mikroklin aslında KalSi3O8 bileşimindedir. Birçok hallerde %100-60 ortoklas ve %0-40 albitten oluşur. İkizleri çok karakteristiktir. Kendine özgü kafes yapısı ile iyi tanınır.

ANORTOKLAS
(Na, K)AlSi3 O8 veya pek az miktarda Ca-Feldspatta bileşime girebilir. Bileşim bakımından Ortoklas ile Albit arasında bir ara safha olan Anortoklasda, Albit %60 a ulaşabilir.
Optik özellikleri açısından mikrokline çok yaklaşan bu mineral, triklinal (pseudomonoklinal) bir feldspat türüdür. Genellikle c ekseni yönünde uzamış renksiz kristaller halindedir. İkizlerine sık rastlanır. Optik çift eksenli negatif bir mineral olan anortoklasın kırılma indisi mikroklinden biraz daha yüksektir. Sanidinde olduğu gibi Na bakımından zengin lavlar ve bunlarla ilgili taşlarda bulunur. Anortoklas çok yüksek ısıda oluşmuş ve çok çabuk soğumaya uğramış bir albit ortoklas karışımıdır.

PLAJIOKLASLAR
Bir Na feldspatı olan albit ile bir Ca feldspat, yani anortit'in oluşturduğu izomorf serinin üyelerine plajıoklas denir. Triklinal sistemde kristallenirler. Bileşimlerinde bulunan anortit miktarına göre adlandırılan bu serinin bir ucunda albit (NaAlSi3 O8), diğer ucunda ise anortit (CaAl2 Si2 O8)yer alır.
Plajıoklas kristallerinin şekli ortoklasınkine çok benzer. Yüzeyler arasındaki açıların değerleri de az farklıdır. Hemen hemen bütün plajıoklas türlerinde mükemmel dilinim görülür.
Plajıoklaslarda özellikle lamelli ikizlere hemen hemen daima rastlanır. En çok görülen ikizler (010) yönünde olup buna albit ikizlenmesi denir. Bu cins ikizler genellikle uzunlamasına yönde levha şeklindedir. Bu polisentetik ikizlenme sonucunda taban kısımları genellikle düzenli girinti ve çıkıntılar gösterir. Bu durum çok defa mikroskopik olarak da paralel çizgiler halinde görülür ve ortoklaslardan ayırma imkanını verir.
Plajıoklasların en karakteristik özelliği polisentetik ikizlerin aralarındaki içeriye-dışarıya oluşan açılar pek görünmez, fakat analizör devreye sokulduktan sonra lamel sisteminin değişik sönüşüyle ikizler hemen belli olur.
Albit ikizleri uzun eksen yönüne paralel düz ve keskin şeritler halinde görülür. Lameller değişiktir. Kısmen ince kısmen de kalın şeritler halinde olabilir. Basınç etkileri nedeniyle bazen kıvrıklı, kırıklı veya basamaklı olabilirler.
Plajıoklaslar genellikle renksizdir. Bazen gri veya yeşilimtrak olabilir. Albitten anortite doğru yoğunluk ve buna uygun olarak erime noktası da artar. Öz. Ağır. =2, 61-2, 77)
Ayrışmaya uğramamış plajıoklaslar ince kesitlerde berrak ve renksizdir.
Plajıoklaslarda inklüzyon olarak ortoklas veya mikroklinin yanı sıra düzenli şekilde sıralanmış hematit, ilmenit veya magnetit de yer alabilir ve plajıoklasın prizma veya pinakoid düzlemlerine paralel olarak sıralanırlar. Bu inklüzyonlar kristalin merkez kısımlarında düzenli bölgeler meydana getirir. Aventurin veya güneş taşında görüldüğü gibi bazen pırıltı olayı da yaratabilirler. Feldspat kristallerinin buğulu bir görünüş almasının metamorfik ısınma sonucu olduğu tahmin edilmektedir.

Plajıoklaslarda da ayrışma görülür. Ancak bunlardaki ayrışma ortoklasın aksine kaolinleşme yerine damuritleşme şeklindedir. Ca miktarının artışı ile fazlalaşma gösterir. Albit ayrışma yönünde oldukça dayanıklıdır. Anortite doğru ayrışmada süratli bir artış görülür. Albitte ayrışma sonucunda serizit, karbonat veya kil minerallerinin albitin yerine geçtiği görülebilir. Anortoklasın ayrışması çok karakteristik bir durum gösterir.
Mineralin anortoklas molekülleri ayrışırken albit bölümü aynen kalır. Bu ayrışmada epidot, klinozoisit veya zoisit, beyaz mika veya karbonatlar oluşur.
Havalanma da plajıoklaslarda tipik ayrışma ürünlerini oluşturur. Değişik etkenler nedeni ile çeşitli kil mineralleri ortaya çıkar. Bazen de plajıoklas ortoklasın yerine geçer ve serbest kalan kuvars plajıoklas içerisinde mirmekit dokusunu oluşturur.
Plajıoklaslar özellikle monzonit, diyorit, gabro grubu taşlarının tayininde önemli rol oynar. Metamorfik taşların da en yaygın mineral türüdür.

FELDSPATOİDLER
Kimyasal bileşimleri yönünden feldspatlara benzeyen feldspatoidler, feldspatlar gibi homojen geçiş serileri oluşturmaz. Bunlar silisçe fakir, ancak alkalilerce zengin magma oluşumlarıdırlar. Bu gruba giren mineralleri albit veya ortoklas ile karşılaştırdığımızda, silis yönünden fakir oldukları anlaşılır. Grubun en önemli türleri nefelin ve lösittir. Feldspatoidler heterojen bir mineral topluluğu olmasına rağmen, sırf minerolojik özellikleri nedeniyle bir grupta toplanmışlardır.
En önemli feldspatoid türleri:

Lösit KalSi2 O6
Nefelin NaAlSiO4
Sodalit 3NaAlSiO4 NaCl
Hauyn 3NaAlSiO4 CaSO4
Nosean 3NaAlSiO4 Na2 Si4

PİROKSENLER
Magmatik taşların karakteristik ve önemli bileşenleri olan piroksenler bileşim bakımından başlıca iki değerli unsurların metasilikatlarıdır.
R2 "Si2 O6 genel formülü ile ifade edilebilen bu grupta R2 nin yerine şunlar bulunabilir: Na, Li, Ca, Fe, Mg, Ti, Al, Fe2 v. b.
Bu bileşimde genellikle çok az miktarda Li, Ti ve Mn yeralabilir. Başlıca rombusal ve monoklinal sistemlerde kristallenirler. Piroksenler özellikleri birbirine çok yakın olan minerallerdir ve dike yakın olan (87°) dilinim açıları çok karakteristiktir. Dilinimler iyi oluşmuş fakat düzensiz ve kesik görünümlüdür. Bu grubun paleokrizma özelliği yok gibidir. Yatay kesiti çoğunlukla sekizgendir. Renkleri hafif ve çeşitlidir. Oldukça yüksek olan kırılma indisleri nedeniyle rölieflidirler. Çift kırmaları çeşitli piroksen türlerinde çok farklıdır. Optik eksenler düzlemi rombusal piroksenlerle monoklinal piroksenlerin çoğunda (010) a paralel olup optik özellikleri genellikle (+) dır.
Taşlar içerisinde en çok monoklinal ve kısmen de rombusal piroksenlere rastlanır. Triklinal piroksenler ise seyrektir.
Piroksenler dört esas gruba ayrılarak incelenebilirler.

PİROKSENLERİN SINIFLANDIRILMASI

1-Rombusal piroksenler
A)Enstatit % 0-10 (SiO3) Fe
B)Bronzit %10-30 (SiO3) Fe
C)Hipersten %30-50 (SiO3) Fe
a)ferrohipersten %50-70 (SiO3) Fe
b)Eulit %70-90 (SiO3) Fe
c)Ferroslit %90-100 (SiO3) Fe
2-Monoklinal piroksenler
A)Ca lu ve ferromanganezyumlu piroksenler
Klinoenstatit (SiO3)Mg
Pijonit (SiO3). (Mg, Fe, Ca)
Diopsit, Diallag (SiO3)2 CaMg
Hedenbergit (SiO3)2 CaFe
Ojit (Si, Al)O5 . (Ca, Mg, Fe, Al)
B)Alkalen piroksenler
Egirin (SiO3)2 Na, Fe3+
Jadeit (SiO3) Na , Al
Spodumen (SiO3)2 Li , Al

3-Piroksenoidler
Vollastoni (SiO3) Ca
Rodonit (SiO3) (Mn, Fe, Ca)

AMFİBOLLER
Amfiboller inosilikatlardandır. genel formülleri R2 "Si2 O6 olup burada R2 nin yerine
Na (K), Ca, Fe2+, Mg, (Ti), Al, Fe3+ gelebilir.
Rombusal ve monoklinal sistemde kristallenirler. Bu gruptaki mineraller genellikle c ekseni yönünde uzama gösterirler ve bu uzama bazen iplik şekline kadar varabilir. İyi gelişmiş prizmatik dilinimleri vardır. Dilinim açıları aşağı yukarı 124º civarındadır. Ayrıca amfibollerin dilinimleri piroksenlerinkinden daha ince ve daha düzgündür.
(100) yüzeyine göre ikizlenme çok sıktır ve tekrarlama ikizleri şeklinde olabilir. Öz. Ağır. =2, 9-3, 5 S=4-6, 5 arasında değişir. Hidroflorik asit dışında asitten etkilenmez.
Aşağıda önemli amfibol türleri şematik olarak gösterilmiştir.
1)Rombusal amfiboller
Antofillit
Gedrit
2)Monoklinal amfiboller
Amfibol
Kümmingtonit
Grunerit
Tremolit
Aktinolit
Rihterit
3)Geçit amfibolleri
Hornblend
Adi Hornblend
Bazaltik Hornblend
Edenit
Pargazit
Glaukofan
Ribeckit
Hastingsit
Arfvedsonit
4)Amfiboloidler
Enigmatit

SERPANTİN
Genel formülü Si4 O10 (OH)8 . Mg2 olan serpantin fillosilikatlardandır. Genellikle Mg'un yerini kısmen Fe alır.
Antigorit (yaprak serpantini) ve krizotil (lif serpantini)olmak üzere iki önemli çeşidi vardır. Birincisi yeşil renkli ve çok iyi dilinimlidir. Krizotil ise sarımtrak-yeşil renkli ve ipek parlaklığındadır. Monoklinal sistemde kristallenmelerine rağmen pseudomorf olarak bulunurlar.
İnce kesitlerde genellikle renksiz bazen hafif yeşil olarak görülür. Bu durumda zayıf bir pleokroizma fark edilir. Kırılma indisleri küçüktür. Antigorit optik bakımından (-) dir. (001)yönünde belirgin dilinimlidir. c ekseni yönünde gelişmiş kristalleri bazen çok uzun, ince lifler halinde ve amyant adını alır. Bunlar antigorit içindeki damarcıkların kenarlarına genellikle dik olarak oluşurlar. (110) yönünde dilinimleri vardır. Renksizdir. Çift kırma değeri de küçüktür.
Bu gruba giren mineraller genel olarak çeşitli silikatların, özellikle piroksen ve peridotların alterasyonu sonucunda oluşurlar ve serpantin denilen taşların hemen hemen tamamını meydana getirirler.

METAMORFİZMA SİLİKATLARI
-Andalusit
-Turmalinler
-Granatlar

[AyTeK54]

tşkler...

[Meric]

teşekkürler