Türkiye Demir Yatakları

TÜRKİYE DEMİR YATAKLARI

1- GİRİŞ

Günümüzde Demir – Çelik, sanayinin temel hammaddesini oluşturmakta ve ülke kalkınmasında önemli rol oynamaktadır. Ülkenin ekonomik gelişmeleri kişi başına düşen gayri safi milli hasıla dışında, kimi istatistiklerde kişi başına düşen demir-çelik tüketimi ile de ölçülmektedir.
Metaller arasında en çok kullanılan ve en ucuz olan demir ve bir demir alaşımı olan çelik, günlük yaşantımızın her alanında karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte insanlar demiri, uygarlık tarihinin erken dönemlerinden (neolitik kültür) beri bilinen altın, bakır, ve tunçtan çok daha sonra kullanmaya başlamışlardır. Bakır, kalay, kurşun, gümüş ve altın gibi yumuşak madenlerin kolaylıkla işlenmesine karşın, demirin ergitilmesi için o dönem fırınlarına göre daha yüksek bir sıcaklık (1539 0C) ve katkı maddeleri (kömür ve kireçtaşı) gerekmekteydi. Demir Mısır, Mezopotamya ve Anadolu’da eski çağlardan beri bilinirdi. En eski dönemlerde altın kadar önemli olan demir, önemli kişilere ait kılıçların keskin yanlarıyla, süs eşyası yapımında kullanılıyordu. Bununla ilgili Anadolu bir çok eserler bulunmuştur.

2- DEMİR CEVHERİNİN EKONOMİKLİLİĞİ

Demir cevherinin ekonomikliliğini etkileyen iki önemli faktör vardır.

A- JEOLOJİK ETKENLER

1-) Cevherin Tipi ve Tenörü : Doğrudan yüksek fırına gidecek türde yıkama cevheri, ağır ortam cevheri, vd. Rice oranı* safsızlıklar.

2-) Tonaj: Ham cevher rezervi, elde edilebilecek ürün miktarı, sermaye maliyetine etkisi.

3-) Tane Boyu: Öğütme boyu, doku cevher minerallerinin ayrılması yabancı maddelerin atılması.

4-) Öğütülebilme: Cevherin konsantre ve pelet yapılabilecek boyda öğütülmesi ve bu iş için gerekli elektrik enerjisinin Ton/KW/Saat.

5-) Mineraloji: Manyetit, Hematit, Götit, Silikat ve Karbonat yabancı madde mineralojisi.

6-) Cevher Tiplerinin Dağılımı: Tenörü, dokusu, mineralojisi seçmeli madencilik yapılabilir mi?

*Rice Oranı: Fe / SiO2 + Al2O3

7-) Örtü Malzemesi: Kalınlığı, cinsi, doğası, yer altı mı yoksa açık işletme mi?

8-) Cevherin Geometrisi: Gövdenin duruşu, düşeyde metre başına Ton miktarının dekapaj oranı üzerindeki etkisi.

9-) Yer: Topografya, iklim

A- JEOLOJİK OLMAYAN ETKENLER

1-) Pazar ve Fiyat

2-) Politik ve genel iş atmosferi

3-) Taşıma Maliyeti

4-) İşçilik ve yerleşme olanakları maliyetleri

5-) Yapım maliyeti

6-) Güç kaynağı

7-) Su temini

8-) Vergiler

9-) Ruhsat Hakkı (Rödevans)

10-) Enflasyon Etkisi

11-) Atıkların uzaklaştırılması

12-) Ortamın etkisi= Ekoloji

13-) Finansman

2- DEMİRİN DOĞADA BULUNUŞU VE DEMİR MİNERALLERİ

Demir % 5,4 bir bolluk ortalamasıyla yer kabuğunun Oksijen, Silis ve Alüminyumdan sonra dördüncü yaygın elementtir.

Kimyasal ve Fiziksel Özellikleri

Atom Numarası: 26

Atom Ağırlığı: 55.85

İyon Yarıçapı: Fe+2 : 0.86 A0
Fe+3 : 0.73 A0

Elektronegativite: Fe+2 : 6.18
Fe+3 : 1.9

Ergime Noktası: 15350

Kaynama Noktası: 27350

Elektrik İletkenliği: 12.25

Isı İletkenliği: 11.9

Yoğunluğu: 7.83 gr/cm3

Demir doğada +2 (Ferro) +3 (Ferrik) ve 0 değerli olmak üzere üç biçimde bulunur. En önemli Demir Cevheri Mineralleri;

Cinsi Kimyasal Formülü Olabileceği En Yüksek Tenör %Fe

- Manyetit FeO.Fe2O3 72.4

- Hematit Fe2O3 69.64

- Götit HFeO2 62.69

- Limonit FeO (OH) NH2O 62.3

- Siderit FeCO3 62.1


1- DÜNYADA MEVCUT DURUM

a) REZERVLER

A.B.D. Maden Dairesi istatistiklerine göre dünyada demir cevheri kaynakları ham cevher olarak 870 milyar Ton’un üzerinde tahmin edilmektedir. M.T.A.’nın Pazar ekonomisi ülkeleri için yapmış olduğu bir araştırmada Toplam 753 milyar Ton rezervin ülkeler bazındaki değerleri aşağıda verilmiştir.

Ülke Ortalama Tenör % Rezerv (Milyon Ton) Metal (Milyon Ton)

Cezayir 51,9 1.009,7 437,4
Avustralya 60,1 11.105,9 6.270,9
Brezilya 63,3 5.552,9 3.009,7
Kamerun 30,1 196,8 49,8
Kanada 34,7 6.249,1 1.260,5
Şili 54,5 141,0 66,2
Gabon 63,9 506,9 237,7
Gine 64,4 935,0 569,8
Hindistan 52,2 1.590,6 477,5
Fildişi Sahili 35,7 659,4 208,7
Liberya 40,3 1.741 510,8
Moritanya 43,9 510,7 80,6
Meksika 45,5 464,1 147,1
Yeni Zelanda 15,5 271,2 33,9
Norveç 32,6 187,3 51,8
Peru 53,5 1.433,3 644,7
Portekiz 37,0 243,7 52,2
Senegal 63,6 334,6 70,8
Sierra Leone 32,,3 57,1 15,0
Güney Afrika 64,0 1.293,8 656,5
İspanya 53,7 33,9 16,7
İsveç 47,8 1.029,1 911,4
ABD 25,6 36.909,8 6.974,8
Venezuela 62,9 1.336,3 801,5
TOPLAM 75.304,6 24.149,5

Eski Sovyetler Birliği Ülkeleri, Doğu Avrupa ve Çin dahil edildiğinde Toplam dünya ekonomik ham cevher rezervi 150 milyar Ton’a ulaşmaktadır.

b) ÜRETİM

. Üretim Yöntemi ve Teknoloji
Dünya üzerinde mevcut demir cevheri yataklarının İsveç'teki ocaklar haricinde tümü açık ocak işletmesi olarak faaliyet göstermektedir. Ekonomik açıdan çok uygun olan patlatma ve yükleme ile özellikle düz alanlarda çok geniş sahalara yayılmış olan Avusturalya ve Brezilya'daki yataklarda düşük maliyette cevher üretimi gerçekleştirilmektedir.

Uluslararası piyasadaki üreticiler nispeten düşük bir fiyatla büyük miktarda yüksek tenörlü cevher sağlayabilmektedirler. Bu amaçlara varmak için büyük ölçekli ocaklarda bilgisayar yardımıyla planlama ve üretim kontrol sistemi ile yüksek mekanizeli açık işletme madencilik metodları uygulanmaktadır. Ayrıca çıkarılan tüm demir cevheri pazarlamadan önce işleme tabi tutulmaktadır. Bunun amacı demir içeriğini en azından % 63'e kadar arttırmak, empuriteleri azaltmak ve ürünlerin fiziksel koşullarını kontrol etmektir. Demir cevherinin bu şekilde işlenmesi satılabilirliğini artırmaktadır ve maden işletmeleri için ek değer oluşturmaktadır.

İlk aşamada işlem, ya parça cevher ya da toz olarak bilinen demir cevheri konsantreleri üretmektir. Bu ürünler arasında tane boyutları açısından az fark vardır. Bazı ürünler tozlar olarak sınıflandırılırlar. Bunlar peletlik cevher, kumları ve sinter tozları gibi çok ince boyutlu malzemelerdir. Spesifikasyonları değişiktir ve herhangi bir üretici tarafından farklı tenörlerde pazarlanabilir.

Brezilya devlet kuruluşu CVRD, %64,5 demir ile dünya pazarlarına standart sinterlik toz cevher sağlamaktadır. Ayrıca diğer önemli Brezilya üreticisi MBR %66 demir içeriği olan sinter tozlarını dünya pazarlarına sunmaktadır. MBR ayrıca % 68 gibi yüksek bir demir içeriğine sahip pelet konsantresi de üretmektedir.

Tüketilen demir cevherinin oldukça büyük bir kısmı, yüksek fırınlara ya da direkt redükleme tesislerine beslenmeden önce işleme tabi olur. Bu işlem aglomerasyon projesi olarak bilinir. Sinterleme ve peletleme olarak iki şekli vardır.

Az miktarda sinter uluslararası ticarete girmektedir. Sinterin çoğu, çelik üreticileri tarafından kendi, ihtiyaçlarında kulanılmak üzere yapılmaktadır. Demir cevherinin büyük tonajı pelet şeklinde sevkedilmektedir. Pelet iç tüketimden ziyade ihracata yönelik olarak üretilmektedir.

Demir cevherinin peletlenmesi, madenciliğin ve işletmecilikoperasyonlarının bir bölümü olarak üstlenilmektedir. Dünyanın pelet fabrikalarınınçoğu madenlerde ya da daha genel olarak, sevkiyat noktalarında bulunmaktadır.Brezilya dünya demir cevheri peletlerinin en büyük ihracatçısıdır ve örnek olarak, Tubarao limanında 6 pelet fabrikası mevcuttur. Brezilya pelet üreticisi Nibrasco yılda 6 milyon tonu aşkın kapasite ile Tubarao da iki fabrika işletmektedir. Peletler marjinal olarak % 64.5 düşük Fe spesifikasyonuna sahiptir.

c) TÜKETİM

Dünya Demir Cevher tüketimi bölgeler ve bazı ülkelere göre verilmiştir.1985-1995 yılları arasında dünya ülkelerinin görünür demir cevheri tüketimlerini 1950 yılında 981 milyon Ton ile rekor seviyeye ulaşmıştır.

BÖLGESEL TÜKETİMLER
1992 milyon ton
1) Gelişmiş Ülkeler Toplam 358,7
AET 126,4
Japonya 113,8
ABD 62,4

2) Gelişmekte Olan Ülkeler Toplam 160,0
Asya 87,7
Latin Amerika 61,8
Doğu Avrupa Ülkeleri 160,4
Eski Sovyetler 135,0
Sosyalist Asya Ülkeleri 231,0
Çin 221,1

DÜNYA TOPLAMI 910,4 milyon ton

Dünya Demir Cevheri İhracatında Önde Gelen Ülkeler

Ana İhracatçılar Dünya İhracat Miktarı (Milyon Ton) Dünya İhracatı Payı %

1-Brezilya 28,8 29
2-Avusturalya 28 28,1
3-Hindistan 7,8 7,6
4-BDT 6,9 7,4
5-Kanada 7,5 6,8
6-İsveç 3,9 4,2
7-Güney Afrika 3,9 4,1
8-Venezuella 3,4 2,2
9-Moritanya 2,5 2,2
10-Şili 1,9 1,6

Dünya Demir Cevheri İthalatında Önde Gelen Ülkeler

Ana İthalatçılar Dünya İthalat Miktarı (Milyon Ton) Dünya İthalat Payı %

1-Japonya 32,2 30,5
2-Almanya 11 11,1
3-Kore 7,2 8,5
4-Çin 4,7 6,7
5-Belçika/Lüksemburg 4,9 4,8
6-Fransa 4,6 4,6
7-İngiltere 4,7 4,2
8-İtalya 4,5 4,0
9-ABD 3,4 3,3
10-Çekoslavakya 3,0 3,1

5- TÜRKİYE DEMİR MADENCİLİGİNİN DURUMU:
5.1. DEMİR CEVHERİ YATAKLARININ DAĞILIMI:

Türkiye’de bu güne değin 900 kadar mıntıkada demir cevheri saptanmış olup, ekonomik olabileceği düşünülen 500 civarında mıntıkada etüt yapılmıştır. Bu çalışmalarda, Türkiye demir cevheri bakımından, 10 bölgeye ayrılmıştır:

1. Sivas-Malatya Bölgesi,
2. Kayseri - Adana Bölgesi,
3. İçel Bölgesi,
4. Payas - Kilis Bölgesi,
5. Giresun Bölgesi,
6. Ankara - Kırşehir Bölgesi,
7. Sakarya - Çamdağ Bölgesi,
8. Çanakkale - Balıkesir Bölgesi,
9. Kütahya Bölgesi,
10. Aydın - İzmir Bölgesi,
Ancak bu bölgelerin demir tenörü ve rezervleri değişkenlik arz etmektedir. Bu nedenle daha sağlıklı bir bölgelendirme şu şekilde yapılabilir.

5.1.1. SİVAS-MALATYA-ERZİNCAN BÖLGESİ
Bu bölge, halen işletilmekte olan madenlerin büyük kısmını ihtiva etmesi, rezervlerinin büyüklüğü ve ileride değerlendirilebilecek düşük tenörlü rezervleri de içermesi nedeniyle, Türkiye’nin en büyük demir cevheri bölgesidir. Halen yüksek tenörlü, direk şarjlık cevher üretim merkezi durumunda olan bu bölgede; 1985 yılında Divriği Konsantrasyon ve pelet tesisleri üretime başlamıştır. Düşük tenörlü Hekimhan-Deveci sideritlerini işlemek için planlana kalsinasyon tesisleri ile yine düşük tenörlü Hekimhan-Hasançelebi manyetit yataklarının işletilmesi için düşünülen Konsantrasyon ve pelet tesislerinin de bu bölgede yer alacak olması, bölgenin uzun yıllar Türkiye demir madencilik bölgesi olacağını göstermektedir.
Bu bölgede son yıllarda yapılan çalışmalarla önemli rezerv artırıcı gelişmeler kaydedilmiş olup; Divriği A+B Kafa, Dumluca, Bizmişen, Kurudere, Çetinkaya, Otluklise, Deveci, Karakuz, Sivritepe, Hasançelebi bu bölgenin önemli cevher yataklarıdır.

5.1.2. KAYSERİ-ADANA BÖLGESİ
Türkiye’nin ikinci derecede önemli demir cevheri bölgesi olup, daha ziyade yüksek tenörlü, direk şaıjlık cevherler içermektedir.
Attepe, Kızıl Menteş, Karaçattepe, Mağrabeli (Koruyeri), Elmadağbeli, Ayıdeliği, Kararnadazı ve Tacir demir yataklarının bulunduğu bu bölgede, son yıllarda (1989-1993) MTA tarafından yapılan etüd ve sondajlı aramalar sonucunda Mansurlu-Attepe civarında önemli rezervler ortaya çıkarılmış olup, yeni rezervIerin bulunması beklenmektedir.

5.1.3. ANKARA-KESiKKÖPRÜ BÖLGESİ
Ankara-Bala, Kırıkkale-Keskin arasında yeralan bölgede; Madentepe, Büyükocak, Camiisağır, ve Camiikebir yatakları bulunmakta olup, uzun yıllardır Karabük Demir Çelik Tesislerine sevkiyat yapılmaktadır

5.1.4. BATI ANADOLU BÖLGESi:
Batı Anadolu Bölgesi demir cevheri yatakları, genellikle yüksek tenörlü, ancak empüriteli cevher ihtiva etmektedir. Bu cevherler ancak diğer cevherler ile harmanlamak suretiyle empüriteleri tolore edilerek kullanılırlar. Bölgede mevcut Şamlı cevheri Cu, Eymir cevheri As ve Ayazmant cevheri Cu ve S yönünden empüritelidir.
Ayazmant, Büyük ve Küçük Eymir, Çavdar, Hortuna sahaları bu bölgede bulunmaktadır.
5.1.5. DİĞER BÖLGELER
Yukarıda söz edilen bölgeler dışında kalan cevher yatakları, belirli bir bölgede toplanamayacak şekilde dağınık olup en önemlisi, Bingöl - Genç - Avnik yatağıdır. Yatak önemli miktarda rezerv olmakla beraber fosfat (P) empüritesi içerdiğinden teknolojik proses gerekmektedir. Ayrıca; Sakarya - Çamdağ (karbonat ve silisli), Payas (yüksek alüımınalı), İçel yöresindeki (düşük tenörlü) yataklar, Bitlis - Meşesırtı, Öküzyatağı (Fosfat empüriteli), Adıyaman - Çelikhan - Bulam (Fosfat empüriteli), Kahramanmaraş - Beritdağı (düşük tenörlü), yozgat - Sarıkaya (düşük tenörlü) gibi sorunlu cevher yataklarıda teknolojik proses gerektirmektedir. .

5.2. DEMİR CEVHERİ REZERVLERİ:
Ülkemizde demir cevheri ve rezervleri, Demir Çelik Fabrikalarının kullanımına göre 3 kategoride toplanabilir. Aşağıdaki tablo ve açıklamaları verilen, Türkiyenin bu güne kadar tespit edilen demir cevheri rezervi; işletilebilir 80,3 milyon ton, Sorunlu 962,8 milyon ton ve potansiyel 321,5 milyon ton olmak üzere toplam 1363,5 milyon tondur.