Musul meselesi

MUSUL MESELESİ

Musul vilayeti konusunda Türk-İngiliz anlaşmazlığına verilen isim Şark Meselesi olarak isimlendirilen, İmparatorluğumuzun parçalanması planlarının bir parçası olup, Musul ve çevresinin anavatandan koparılması ile sonuçlanmıştır.

Bu bölgeye Abbasi İmparatorluğu’nun kuruluşundan itibaren Türkler yerleşmeye başlamış ve uzun asırlar çoğunlukta olmuşlardı. Musul ve çevresi Büyük Selçuklu Hakanı Tuğrul Bey’in 1055’te Bağdat’a girmesinden itibaren asrımıza kadar Türk bölgesi olarak ve daima Türk hakimiyetinde yaşamıştı.

XIX. asrın sonlarına doğru bölgede petrol yatakları keşfedilince, çevrenin tarihi stratejik ehemmiyeti iyice arttı ve emperyalizmin kavga hedeflerinden biri haline geldi. Özellikle İngilizler, Hindistan yolunun emniyeti ve petrol yatakları sebebiyle buraya göz dikmişti. II. Abdülhamit Han , her ihtimale karşı bir gün bu bölge devletin elinden çıksa bile, petrol yatakları üzerinde hak iddia edebilmek için 1888’de sahayı “Mülk-i Şahane” yani padişahın hususi mülkü haline getirdi ve Hazine-i Hassa Nezareti’ne tevdi etti. Ancak İttihad Terakki hükümeti bu davranıştaki maksadı anlayamadı ve II. Abdülhamit Han tahttan indirildikten sonra 1912 Musul petrol imtiyazını Maliye vekaletine devretti.

30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalanıp, silahlar bırakıldığında, Türk kuvvetleri Musul’un 30 km kadar güneyindeki Gayyare hattı Üzerinde bulunuyordu. İngiliz kuvvetlerinin asıl hedefi Musul olduğu için, mütarekeye rağmen ilerlemelerine devam ederek Musul’a girdiler. Türk kuvvetleri 15 Kasım’da Musul’u tahliye etti. İngilizler Musul’un işgalini harp olarak değil, mütarekenin 7. Maddesine göre bir emniyet hareketi olarak yaptıklarını açıkladılar. Bu durumda Musul, Misak-ı Milli hudutları içinde kalmış oluyordu. Türk heyeti Lozan’a gittiğinde, önce Musul konusunda İngiltere ile gizli görüşmeler yaptı. Bir sonuç alınamayınca Lozan Konferansı’nın 23 Ocak 1923 tarihli oturumunda gündeme getirildi. İsmet İnönü, Musul’un Türklüğünün tarihi, coğrafi, iktisadi ve siyasi delillerini anlatarak bir başka ülkeye verilemeyeceğini kesin bir dille ifade etti. İngilizler ve diğer müttefik delegeleri, bölgenin İngiliz himayesinde olarak Irak’a verilmesinde ısrar ettiler.

Lozan görüşmeleri kesintiye ugradiginda Musul meselesi de çözülemeyen konular arasinda idi. Türk heyeti Ankara’ya dönünce Türkiye Büyük Millet Meclisinde Lozan Konferansi ile ilgili gizli oturum yapildi. Özellikle Musul meselesi üzerinde kararli ve heyecanli konuşmalar oldu.

Lozan görüşmelerinin ikinci safhasinda bariş antlaşmasi imzalanmiş, ancak Musul meselesi yine çözülememişti. Lozan Antlaşmasi’nin 3. Maddesine göre, Türkiye ve Ingiltere Musul meselesini görüşmeler yoluyla aralarinda halledecekler; eger 9 ay içinde anlaşamazlarsa konu Cemiyet-i Akvam’a götürülecektir. Bunun üzerine 19 Mayis - 5 Haziran 1924 arasinda Istanbul’da Haliç Konferansi toplandi. Ancak Ingilizlerin, konferansa anlaşma niyetiyle gelmedikleri, daha ilk günkü taleplerinden anlaşilmişti. Bu siralarda Nasturiler silahlandirilarak, Mardin daglarinda isyana başlamişlardi. Ayni tarihlerde Ingilizler hava saldirisinin desteginde büyük kuvvetler sevkederek Süleymaniye bölgesinde hakim bulunan Şeyh Mahmut kuvvetlerini ezmişlerdi. Halbuki Lozan Antlaşmasi’na göre, bu bölgeler hakkinda bir anlaşmaya varilincaya kadar, taraflar bölgede hiçbir harekete girişmeyeceklerdi.

Haliç Konferansı sonuç vermeyince mesele Cemiyet-i Akvam’a götürüldü. Cemiyet-i Akvam’ın görevlendirdiği üç kişilik bir heyet, bölgede incelemeler yaparak uzun bir rapor hazırladı. Rapor, birçok çelişkili değerlendirmeyi ihtiva etmekle beraber, genellikle lehimize idi ve “ Türkiye hukukundan feragat etmedikçe Musul’un buraya ait olması gerektiği ” ifade ediliyordu. Cemiyet-i Akvam Meclisi’ndeki tartışmalı görüşmelerden sonra 16 Aralık 1925’te Musul’u Irak’a bırakan ve Irak’ı da 25 sene müddetle İngiliz mandasına veren karar çıktı. Türk delegeleri karar çıkmadan önce toplantıyı ve Cenevre şehrini terk etmişlerdi. Türk Hükümeti, Cemiyet-i Akvam’ın bu kararını tanımadı ve istişari bir karar olarak telakki ettiğini bildirdi. İngiliz-Türk münasebetleri gerginleşti; bir sene kadar hiçbir temas olmadı.

1926’da Asuri ve Yezidi’ler isyan ederek Güneydoğu’da hudut tecavüzlerine girdiler. Türk hükümeti buna, ciddi bir telkin hareketi ile cevap verdi. Bu arada İngiltere Hükümeti Türk-Irak hududu için yeniden müzakere istedi. 5 Haziran 1926’da Türkiye, İngiltere ve Irak bir anlaşma imzalayarak, hududu tespit ettiler ve “ Musul meselesi “ ne son verdiler.

Bu anlaşmaya göre, Musul Irak’a terk ediliyor ve Musul petrollerinden Türkiye’ye %10 hisse 25 sene müddetle veriliyordu.

Bu anlaşmanin en büyük zaaflarindan biri de Irak Türkleri hakkinda hiçbir hukuki teminatin getirilmemiş olmasiydi.

Uzun yıllar üzerinde hassasiyetle durulan mesele %10 petrol hissesi gibi kağıt üzerinde kalan gayri ciddi bir taviz karşılığında İngilizlerin istediği gibi sonuçlandırılmış oldu.

Türkiye’nin içinde bulunduğu zorluklar, meselenin arzu edilen şekilde sonuçlandırılmasına imkan vermemişti. Aslında daha önce, Türk Genelkurmayı Musul’un işgali için gizli bir plan hazırlamıştı. Gazi Mustafa Kemal Paşa da o sırada milletvekili seçilmiş olan Cafer Tayyar Paşa’yı Diyarbakır’a kolordu kumandanı olarak gönderirken, özel bir görevle kendisini seçtiğini, Musul’u uygun bir şekilde işgal edeceğimizi, bunun için kendisinden işaret beklemesini söylemişti. Ancak bu sıralarda çıkan iç isyan ve karışıklıklar içinde Türkiye bu yolu göze alamadı.