Özbekistan Tarihi

Özbekistan Tarihi



Özbek Hanlığının Kuruluşu


Cengiz Han'ın torunlarından Batu Han tarafından kurulan Altun Orda Hanlığı'nın (1227-1502) başına 9. han olarak, 1313 tarihinde Özbek Han geçmişti. Özbek Han, ilk günlerden başlayarak kararlı ve sert bir siyaset gütmüş, Kutlug Timur Noyan'ın nasihatları sayesinde kısa bir zamanda bir çok rakip ve düşmanlarından kurtulmuştu. Özbek Han Tuna taraflarında Nogay'ın şehadetinden sonra çoğalan Bizans ve Slavların nüfuzunu kırarak tekrar Müslüman Türklerin baskısını arttırmaya başladı. 1319 da Tuna'yı geçerek Edirne'ye kadar geldiler. Özbek Han'ın orduları 1314 de, Bulgar Kralı Sventoslav'ın ölümünden sonra, Kral George Terter'e Bizansa karşı yardım bahanesiyle Trakya'ya, 1330 da Terter'in Sırplarla olan savaşında ona yardımcı olmak gayesiyle Köstendil'e kadar ilerlemişti. Bu arada bazı hükümetlerle evlilik yoluyla da bağlar kurarak durumunu güçlendirmeye çalışmıştır. Mesela 1320 de kızı Tulun Bige'yi Kahire'ye zevce olarak göndermiş, bu arada Bizans'tan da kızlar almıştır.


Özbek Han 1335 yılında Azerbaycan seferine çıktı. Bu sırada Bağdat Hatun tarafından zehirlenen Abu Said ölmüş ve İlhanlı Moğol hakimiyeti de çökmeye yüz tutmuştu. 14. yüzyıl Acem tarihçisi ve coğrafyacısı Hamdullah Kazvini, Azerbaycan'a yapılan seferden söz ederken Özbek Han'ın askerlerine, Özbekler dendiğini kaydeder. İbn Batuta, Özbek Han'dan bahsederken; "geniş bir ülkesi, kuvvetli bir ordusu olan şanlı, şöhretli ve devletli bir sultan olup, Tanrı'nın düşmanlarından biri olan Bizans İmparatoru ile savaşa, cihad ve gaza etmeye vazifeli bulunmaktadır. Ülkesi gerçekten pek geniş ve büyük şehirlerle donanmıştır. Kefe, Kırım, Macar, Azak, Sogdak, Harezm ile taht kenti Saray bunların en meşhurları olarak sayılabilir" demektedir. Gerçekten Özbek Han, İdil (Volga) kıyısındaki Saray kentini çok geliştirmiş ve büyütmüştür. Bu şehre yeni camilerin yapılmasını sağlamıştır. Sadece İdil kıyısında değil, Kırım'da da yeni binalar yaptırmıştır. Onun zamanında bütün Deşt-i Kıpçak boylarında Türkçe konuşulduğu da bilinmektedir.

Coğrafi ve Demografik Yapı


Bağımsız Özbekistan'ın 447.400 km2'lik bir yüzölçümü bulunmaktadır. Özbekistan; Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Kırgızistan ve Türkmenistan'a komşudur. Başkenti Taşkent'tir. Nüfusu: 26.851.195 (Temmuz 2005) [1] dir.

Önemli şehirleri, Namangan , Fergana , Andican , Semerkand , Buhara , Hiva ,Kokand , Karşı , Urgenç ve Nukus'dur.

Önemli nehirleri: Surhanderya, Serabat, Karaderya, Zerefşan, Koskaderya ve Sah’dır. En büyük gölü Aral'dır. Diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi iklimi, yazları sıcak ve kurak kışları soğuk ve karasal iklimdir. Özbekistan’ın % 70’i Özbek’tir. Özbeklerin dışında %15 diğer Türk boyları ve %10 Rus nüfus Özbekistan topraklarında yaşamlarını sürdürmektedir. Özbekistan’daki Türk nüfusun tamamına yakını Müslümandır. Rusların İslam dinini ve Türklük bilincini unutturmaya çalışmasına rağmen Özbekistan’daki Müslüman-Türk soydaşlarımız milli benliklerini muhafaza etmesini bilmişlerdir.

Ülkede halen Halk Demokratik Partisi ile Vatan Terakkiyet Partisi bulunmaktadır. İlk parlamento seçimleri 1994'te yapılmıştır. Yönetim biçimi Cumhuriyettir. Özbekistan Cumhuriyeti AGİK, BM ve diğer uluslararası kuruluşlara üyedir. Devlet tekelinde olan, bir Özbekistan Devlet Televizyonu ve Yayın Kuruluşu yanında 3 tane de özel televizyon kuruluşu vardır. Bunlar; 31.Kanal, 29.Kanal ve Markaz TV.'dir.

Ekonomisi


1991'den sonra bağımsız Özbekistan Merkez Bankası kurulmuştur. Özbekistan çok zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir. Altın, doğalgaz, alüminyum, tungsten, kömür, mermer yatakları ön sıradadır. 1991 verilerine göre yılda 41 milyar m3 doğalgaz üretilmektedir.

özbekistan Sovyetler Birliğinin dağılmasında sonra bağımsız kalmasına rağmen herhangi bir ekonomik alt yapısı ve sanayisini yönetebilecek bir yapıya sahip olmadığı için Rusya Ukrayna ve Beyaz Rusya'nın kurdukları Bağımsız Devletler Topluluğu'na (BDT) üye olmuştur. Ancak kendi ekonomilerini yaratabilmek amacıyla Bretton Woods sistemi içindeki örgütlere üye olmuştur (IMF, Dünya Bankası v.b.). Bu kuruluşların özellikle IMF'nin politikalarını benimsemesine rağmen aynı özelliklere sahip diğer Orta Asya devletlerine nazaran daha uzun zaman dilimine yaymışlardır özelleştirme politikalarını. Ayrıca özelleştirme yapılam kurumlar genellikle hizmet sektörüne ait kurumlar olmuştur. Sanayi kuruluşları ise genel olarak devletin kontrolü altında kalmıştır. Bu sayede işsizlik sorununu diğer devletlere oranla daha az yaşamışlardır. Sanayi kurumlarının özelleştirilmede geri planda kalması dış yatırımları azaltsada şuan ki durumları itibari ile diğer Orta Asya devletlerinden daha iyi bir konumda yer almaktadır (Kazakistan hariç).

Dünyanın kaliteli altını burada üretilmekte olup, yıllık 80 ton altın üretimiyle dünya sıralamasında yerini almaktadır. Bakır rezervleri 800 milyon ton olarak varsayılmaktadır. Kömür üretimi yıllık 6 milyon tondur.

Özbekistan karasal iklime sahiptir. Bu nedenle ülkenin % 9'u tarıma elverişlidir. Özbekistan'da, pamuk önemli yer tutmaktadır ve ülke dünyanın dördüncü pamuk üreticisidir. Özbekler buğday, meyve, sebze, ipek ve pirinç yetiştirmektedirler. Ekonomik yapı ise tarım ağırlıklıdır.

Nüfusun %30'u tarım sektöründe çalışmaktadır. Tarımsal üretim kolhozlar, solhozlar, meşhozlar (devlet kuruluşları) aracılığıyla yapılmaktadır.

ÜIke ekonomisinde hayvancılık da önemli yer tutmaktadır. Sığır, koyun, keçi ve kümes hayvanları vardır. Yıllık yün üretimi 1994 verilerine göre 20.000 ton civarındadır. Ve özellikle astragan kürk koyunculuğu büyük önem kazanmıştır ve ihraç edilmektedir. Özbekistan sanayisi daha çok petro-kimya ağırlıklıdır ve yılda 1.5 milyon ton gübre üretmektedir. Ayrıca pamuk üretimine dayalı olarak kimya sanayii de gelişmiştir.

1990 yılı verilerine göre: Sanayi % 35, tarım % 34, inşaat % 14, ulaşım %5 ve diğerleri %12'dir.

Hafif sanayi ürünleri ise ipekli ve pamuklu kumaşlardır. Aral gölü kıyısında havyan üretme ve işleme tesisleri bulunmaktadır.




Eğitim ve Sağlık


Sovyet baskılarına karşın Özbekler kurdukları okullarda dillerini ve kültürlerini korumuşlardır. Şu anda Özbekistan'da 4 binin üstünde okul, 4 milyon da öğrenci bulunmaktadır. Geçtiğimiz yıllarda yapılan düzenleme ile ilköğretim 8 yıla çıkarılmıştır. Halkın eğitim düzeyi oldukça yüksektir. Özbekistan'da Semerkant Devlet Üniversitesi eğitim hayatında önemli yer tutmakta ve bütün enstitüleri içinde toplamaktadır.

Sağlık ve Sosyal Güvenlik için 1992-1993 yıllarından sonra Özbekistan'da fonlar oluşturulmustur. Ayrıca yaşlılık, sakatlık ve aile yardımları için işlemlere başlanmıştır. Bunlardan başka Devlet Sigorta Fonu kurulmuştur.

Sağlık hizmetleri büyük ölçüde devlet tekelindedir. Devletin verdiği sağlık hizmetleri ilaç bedelleri dışında ücretsizdir. Bu hizmetler hastahaneler , doğumevleri ve dispanserler eliyle yürütülmektedir. Son birkaç yılda özel kuruluşların da sağlık hizmetleri alanında hizmet vermesi serbest bırakılmıştır.

Özbekistan Dış Politikası


Özbekistan denize çıkışı olmayan bir ülkedir. Daha çok hammadde ihracatına dayaluı bir ekonomisi vardır. Bu nedenle ihraç mallarını açık denizlere taşıyabilmek için komşularına ve büyük dış sermayeye ihtiyacı vardır.

Rusya'nın ülke üzerindeki etkisi Sovyet mirası olarak devam etmektedir. Bu etki ekonomiden dış siyasete geniş bir alana yansımıştır. Rusça yaygın bir dildir ve hatırı sayılır Rus azınlık Rusya ile bağlantılara yeni boyutlar katmaktadır.

Özbekistan'ın 'gerçek bağımsızlığı'nın Rusya'dan uzaklaşmaktan geçtiğini düşünen genç Özbekistan'ın yöneticileri bunun için ABD, AB, Çin, Türkiye ve İran gibi ülkelerin dengeleyici olmasını ummuşlardır. Türkiye özellikle ekonomi ve eğitim alanlarında önemli yatırımlara imza atmış, ancak Özbekistan'ın ihtiyaç duyduğu dengeleyici güç olamamıştır. Özellikle İslam Kerimov Türkiye'nin özbekistan muhalefetine destek verdiğini düşünmüş ve Türkiye'ye mesafeli davranmıştır. ABD ve Avrupa'dan beklentiler ise Andican Olayları'ndan sonra paranoik bir korkuya dönüşmüştür. Kerimov Yönetimi AB ve ABD'nin kendisini düşürmek istediğini düşünmektedir. Bu çerçevede Batılı yayın organlarının ülkedeki ofisleri dahi kapatılmıştır. ABD Üssü de kapatılırken, Kerimov tekrar Rusya ve Çin'e yönelmiştir.[2]

Özbekistan-Türkiye Ekonomik İlişkileri



Özbekistan’ın Türkiye ile olan toplam ticaret hacmi, 2003 yılında 272 milyon, 2004 yılında yüzde 40 dolayındaki artışla 388 milyon dolar oldu. 270 dolayında Türk işadamının bulunduğu Özbekistan’daki toplam Türk yatırımı da 1 milyar dolayında seyrediyor.

Tarım Ve Hayvancılık


Tarım sektörü Özbekistan’ın ihracatının ana kaynağını ve ülke ekonomisinin temel direğini oluşturuyor. Toplam tarımsal üretimin % 40’ını pamuk üretimi oluşturur. Ülkenin tarım sektörü GSMH’nin 1/3’ünü üretmektedir.
Diğer tarımsal ürünleri ise tahıl, meyva, sebze, badem, pirinç ve ipektir.
Özbekistan özel ve doğal iklim koşuları sayesinde meyve, sebze ve üzüm çeşitleri üretiminde en büyük üretici konumundadır. Bugün 5 milyon ton meyve ve sebze üretimiyle Özbekistan iç piyasanın ihtiyacını fazlasıyla karşılamaktadır. Sebze ve meyve depolanması ve işlenmesi konusunda zengin bir geleneksel bir potansiyele sahiptir.
Özbekistan da 150 çeşit üzüm, 30 çeşit kavun, karpuz ile mısır ve tütün yetiştirilir.
Ülke, 1.500.000 tonluk üretimiyle tahıl ihtiyacının ancak 1/4 karşılayabilmektedir. Özbekistan’ın tahıl üretimindeki payı % 0.9 ve bitkisel yağ üretimindeki payı ise % 15.3 tür. Meyve ve sebze üretimi ile ipek böcekçiliği çok gelişmiştir. Tarımsal üretim içinde önemli bir yer tutmaktadır.
Özbekistan’da tarım alanında bilimsel çalışmalar ile ekonominin ilişkilerini güçlendirmek amacıyla Özbek Tarımsal Bilimler Akademisi, Özbek Tarımının Bilimsel Verimlilik Merkezi’ne dönüştürüldü. Merkez Tarım Bakanlığı ve diğer bakanlıklar ile işbirliği yaparak çalışacak. Merkez’in belli başlı görevleri, ülkedeki tarım komplekslerinin önemli sorunları konusunda bilimsel araştırmaların organizasyonunu yapmak; tarımsal üretimin etkinliğini maksimum oranda arttırmak için gerekli çalışmaları yürütmek ve uluslararası araştırma merkezleriyle işbirliğini geliştirmek olacak.
Özbekistan’da bir başka geçim kaynağı hayvancılıktır.
Ülkenin iklim ve bitki örtüsü sığır, koyun ve keçi beslemeye elverişlidir. Ülke genelinde büyük otlaklar mevcuttur. Özellike astragan kürk koyunculuğu önem kazanmış olup, yılda 1 milyon dan fazla astragan elde edilmektedir.
Ülkede 10 milyona yakın koyun, 3 milyon sığır, yarım milyon keçi beslenmektedir. Ayrıca Aral Gölü kıyısında ve üretim çiftliklerinde balıkçılık, Muynak’da havyar üretimide yapılmaktadır.
Özbekistan, yün üretiminde 1989 yılı için 25.000 tonla SSCB toplam yün üretiminde % 5.3 paya sahipti.
Yünün yanı sıra ipek böceği kozası, astragan postu ve deri üretimi dünya piyasasında çok rağbet görmektedir.