imparator

EKSTRA ATKI VE ÇÖZGÜLÜ KUMAŞLAR
V.1. GENEL AÇIKLAMA

Bazı dokuma kumaş yapılarında, kumaşın atkı ya da çözgü yönünde kumaş yüzeyinde görünen ve örgüyü oluşturan temel iplikleri yanında, ekstra iplik olarak nitelenen bir ikinci dizi ipliğin de kullanıldığı görülür. Ekstra ipliklerin kullanılması, daha önceki bölümlerde incelediğimiz basit kumaş yapılarından farklı yeni bir yapıyı oluşturmaktadır. Bu yapıda elde edilen kumaşlara, ekstra ipliklerin atkı ya da çözgü yönünde kullanıldığına göre, ekstra atkılı ya da ekstra çözgülü kumaşlar denilmektedir. Bu biçimde elde edilen dokuma kumaş yapıları, iki katlı ve çok katlı kumaşlarla birlikte, karmaşık dokuma yapıları diyebileceğimiz bir sınıfı da oluştururlar.
Ekstra iplik iki değişik amaçla kumaş yapısına sokulmaktadır. Bunlardan biri ekstra iplikleri zaman zaman kumaş yüzeyine çıkararak ve oluşturdukları atlamaların yan yana dizilmelerini sağlayarak bir motif efekti elde etmektir. Bu yöntem, puan efektleri, küçük motifler ve kumaş kenarlarında kenar yazısı elde etmek için çok sık kullanılır. Diğer yandan, jakarlı tezgahlarda büyük motifli desenlerde dokunan perdelik ve döşemeliklerde, genellikle ekstra iplikli yapılar uygulanır. Üzerinde yazılar ve motifler bulunan bez etiketler de jakar sisteminden ve ekstra iplikli yapılardan yararlanılarak elde edilirler.
Ekstra iplikler, takviyeli kumaşlar ya da kuvvetlendirilmiş dokular olarak nitelenen kumaş ve yapılarda, kumaşa ağırlık, esenlik, yumuşak bir yüzey ve kalınlık sağlamak amacıyla da kullanılırlar. Bu amaçla kullanıldıklarında ekstra ipliklerin tümü kumaşın arkasına itilir, ancak bu iplikler düzenli biçimde yapılan bağlama noktalarında kumaş yüzeyine çıkarılırlar. Bu yapılarda elde edilen kumaş yüzeyinde temel ipliklerin oluşturduğu örgü ve yüzey dokusu görünür, çünkü dokuma sırasında kumaşın arkasında yer alan iplikler, gerginlikleri nedeniyle, seyrek olarak düzenlenen bağlantı noktalarını kumaşın içine doğru çektiklerinden görünmezler.
Ekstra ipliklerin, motif efektleri elde etmek amacıyla kullanıldıkları zaman motifli alanlarda kumaş yüzeyinde yer alması, takviyeli kumaş elde etmek amacıyla kullanıldıkları zaman kumaş arkasına itilmeleri, hem yapının buna olanak sağlayacak biçimde düzenlenmesi, hem de dokuma sırasında yapılan bazı düzenlemelerle sağlanır. Dokuma işleminde yapılan düzenlemeler, ekstra atkılı yapıların dokunmasında tefenin daha sert vurmasının sağlanmasıyla, ekstra çözgülü yapılarda ise ekstra çözgü ipliklerinin temel çözgülerle tarağın aynı boşluklarından geçirilmesiyle gerçekleştirilir. Bu konuları ileride daha ayrıntılı olarak yeniden ele alacağız.
V.2. EKSTRA ATKILI KUMAŞLAR

Ekstra atkı, uygulamanın daha kolay olması ve uygun düzenlemelerle, jakar sistemini gerektirmeden oldukça büyük motiflerin elde edilmesine olanak sağlaması bakımından, ekstra çözgüden daha sık kullanılır. Diğer yandan, gerek motifli kumaşlarda, gerekse takviyeli kumaşlarda, ekstra atkı ipliği kalın bir iplik olarak seçildiğinde dokumada kolaylık ve hızlı bir üretim sağlanmış olur. Ekstra atkılı yapılarda dokunan battaniyelerde ise, ekstra atkılar kumaşın tüm yüzeyinde ya da motifli alanlarda uzun atlamalar yaparlar. Kumaş dokunduktan sonraki şardonlama işlemi sırasında, kumaş yüzeyindeki ipliklerin liflerinin bir bölümünün yüzeye çıkarılması ile bir hav yüzeyi oluşturulur. Aynı yöntem ağır paltoluklarda ve kadın kumaşlarında da uygulanır.
Ekstra atkılı yapıların desen kağıdı üzerinde gösterilmesinde uygulanan yöntem, desen biriminin, çözgü yönündeki bir raporuna giren ekstra atkı ipliği sayısı oranında genişletilmesi ve yaptıkları kesişmelerin temel örgüde kullanılandan değişik bir işaretle gösterilmesi biçimindedir. Ancak deseni dokumada uygularken bu değişik işaretlerin bir önemi yoktur. Tefe vuruşu ayarlandığında ekstra atkılar kumaşın yüzüne ya da arkasına geçeceklerinden, uygulanan desen istenen normal boyutlarda çıkacaktır. Bunun denetimi ise temel atkılara verilen sıklığın sık sık kontrolüyle sağlanır. Motifli kumaşlarda, motif boyutlarının kontrolü aynı amacı sağlar.
V.2.1. Ekstra Atkılı Motifli Kumaşlar

Renk-doku bileşimiyle elde edilen motif efektlerinde renkli yüzey, ya renk-doku efektinin motif ögelerini taşıyacak ya da renkli motif, atkı ve çözgü renklerinin etkisiyle elde edildiğinde, düzgün ve parlak bir renkli alan olarak elde edilemeyecektir. Ekstra atkılar kullanarak elde edilen motifler, ekstra atkı ipliklerinin yaptığı atlamaların yan yana dizilmeleri sağlandığından, parlak ve düzgün bir alan oluştururlar. Eğer kullanılan ekstra atkılar temel atkılarla aynı ya da aynı renk iplik iseler, o zaman temel örgü üzerinde işleme gibi parlak bir motif elde edilir. Bu nedenle ekstra iplikler kullanarak dokunan motifli kumaşlara işlemeli kumaşlar da denilmektedir.
Ekstra atkılar kumaşta belirli bir düzende kullanılırlar. Örneğin, bir temel atkıya karşın bir ekstra atkı kullanılıyorsa bu düzen 1:1, iki temel atkıya karşın bir ekstra atkı kullanılıyorsa 1:2 olarak gösterilir. 2:2, 2:4, 4:4 gibi düzenler de uygulanabilir. Eğer motifler puan efektlerinde olduğu gibi küçük ve aralıklı olarak yer almışlarsa, ekstra atkılar yalnızca motifin bulunduğu atkı bantı içinde kullanılır. Bu yapıldığında iplik tasarrufu da sağlanacaktır. Eğer motifler tüm yüzeyi kaplıyorsa, o zaman atkı düzeni tüm desen içinde çözgü boyunca uygulanır.
Desen raporu içinde ekstra atkıların, karşılarına E harfi konarak işaretlenmesi ya da hafifçe boyanması motifin işlenmesini kolaylaştıracaktır. Bu yapıldıktan sonra temel kumaş kesişmeleri, ekstra atkılar atlanarak düzenli bir biçimde yazılır. Ekstra atkılar üzerine motifin işlenmesinde kolaylık olması için, önce ekstra atkının yer aldığı tüm karelere yatık çizgiler çizerek atkı kumaş arkasına itilir, daha sonra motifin oluşacağı bölümlerde bu yatık işaretlerin etrafı çevrilerek iptali ve dolayısıyla bu bölümlerde bir atkı atlamasının oluşumu sağlanır.
Ekstra atkılı bir kumaş yapısının desen kağıdı üzerinde nasıl geliştirileceğini açıkladıktan sonra, ekstra atkılarla elde edilen çeşitli efektlerin tanımı için kısa açıklamalarla ve birkaç örnek vermekle yetinebiliriz.
V.2.1.1. Puan Efekti

Şekil 123’de, 2/2 dimi temel kumaş üzerinde üç ekstra atkı kullanarak basit bir puan efektinin nasıl elde edildiği görülmektedir. Burada her bir ekstra atkı, kumaşın arkasında oluşacak olan uzun atkı atlamalarını önlemek için, bir noktada çözgülerle kumaş yüzeyine bağlanmıştır. Bağlantı yaparken, bağlantı noktasının iki atkı atlaması arasına getirilmesine dikkat edilerek kumaş yüzeyinde fazla görünmemesi sağlanmıştır.









V.2.1.2. Ekstra Atkılarla Büyük Motiflerin Elde Edilmesi

Bu tür motifli kumaşlarda ekstra atkılar, ana kumaş atkıları arasında belirli bir düzende yerleştirilirler. Bu düzenler, 1:1, 1:2, 1:3, 2:4 olabilir. Eğer 1:2, 1:3 gibi düzenlerde düzgün bir motif yüzeyi ele edilmek istenirse, ekstra atkıda normal atkıya oranla daha kalın iplik kullanılarak temel atkıların üzerini örtmesi sağlanır. Şekil 124’de 1:2 düzeninde ekstra atkılarla elde edilen bir motifli kumaş deseni görülmektedir.






Motif


Desen
V.2.1.3. Değişik Renkte İki Dizi Ekstra atkı Kullanılması

Ekstra atkılı motifli kumaşlarda motifler belirli bir fon üzerinde iki renkli olarak elde edilmek istendiğinde, iki dizi ekstra atkı ipliği kullanılır. Bunlardan biri belirli bir bölgede kumaş yüzeyine çıkarken diğeri kumaş arkasında yer alır. Böyle bir tasarım Şekil 125’de gösterilmiştir. Burada ekstra atkılar iki değişik biçimde taranmışlardır ve her zaman yapılanların tersine, taranmış karelerde atkı üstte olacaktır. Karton delerken bu noktaya dikkat edilmesi gerekir. Bu uygulama, tarama yerine bu kareleri ekstra atkıların renginde boyamak biçiminde yapılırsa karışıklığa yol açılmamış olur.










Motif





V.2.2. Atkı Takviyeli Kumaşlar

Takviyeli kumaşlarda kumaşa ağırlık kazandırılması yanında, kumaş yüzeyi çift katlı kumaşlara oranla daha düzgün elde edilebildiği gibi, yumuşak bir doku da sağlanmaktadır. Bu nedenle, özellikle kadın mantoluklarında çift katlı kumaş yapısı yerine takviyeli kumaş yapıları kullanılabilir.
Eğer kumaş yüzeyinde kullanılan iplikler, desen kağıdı üzerinde, kumaşın yüzünde yer aldıklarını da belirtmek amacıyla Y harfiyle, ekstra atkılar ise kumaşın arkasında yer aldıklarını belirten A harfiyle gösterilirse, ekstra akılı bir kumaş yapısı, çözgü yönünde, 1Y1A, 2Y1A ya da 3Y2A, 5Y3A gibi çeşitli düzenlerde oluşturulabilir. Şekil 126’da, yüzünde 3/3 dimi örgü kullanılan, 1Y1A düzeninde bir ekstra atkılı kumaş deseni verilmiştir. Şekilde görüldüğü gibi, ekstra atkıların ana kumaşın çözgüleriyle


bağlandıkları noktalar kumaş yüzünde oluşan ve yan yana gelen iki atkı atlamasının arasına gelecek biçimde düzenlenirler. Böylece, atkı ipliğinin, gergin halde bağlantı yaptığı çözgü ipliğini kumaş içine çekerek yüzeyde görünmemesi ve kumaş yüzeyinin yumuşak kalması sağlanmış olmaktadır. Şekil 127’de verilen kumaş kesitlerinde ipliklerin durumlarının incelenmesi, bu olayın nasıl gerçekleştiğini açık biçimde göstermektedir.







V.3. EKSTRA ÇÖZGÜLÜ KUMAŞLAR

Motiflerin çözgü yönünde oluşturuldukları yollu-motifli diyebileceğimiz kumaşlarda, örneğin gömleklik ve bazı perdeliklerde, ekstra çözgülü yapılar daha kullanışlıdır. Bu yapıların oluşturulmasında da ekstra atkılı yapıların oluşturulmasında gözetilmesi gerekli kurallar geçerlidir, ancak düzenleme biraz farklı biçimde yapılmaktadır.
Ekstra çözgülü yapılarda ekstra çözgü iplikleri, tarak boşluklarından belirli bir düzende, ancak ekstra iplikler olarak, bir diğer deyimle fazladan geçirilirler. Böylece, ekstra ipliklerin temel kumaşın yapısını ve sıklığını etkilememeleri sağlanmış olmaktadır. Bununla birlikte, eğer ekstra çözgüler temel atkılarla çok sık kesişme yapıyorlarsa, o zaman bu kesişmelere olanak sağlamak için çözgü sıklığı biraz azaltılır. Diğer yandan, ekstra çözgülerin kumaşa giren uzunlukları temel çözgülerden farklı olacağından, bu ipliklerin ayrı bir leventten beslenmesi uygun olur. Bir üçüncü nokta da ekstra iplik kalınlığının uygun olarak seçilmesidir. İplik çok ince olursa belirgin bir motif oluşturmaz, çok kalın olursa dokuma işlemi zorlaşır ve kopmalar artar.
Ekstra çözgülü yapılar da, ekstra atkı kullanılarak elde edilenler gibi, motifli kumaşların yapımında ve takviyeli kumaşlarda kullanılırlar. Bunların desen kağıdı üzerinde gösterilmesinde benzer yöntemler uygulanır.
V.3.1. Ekstra Çözgülü Motifli Kumaşlar

Ekstra çözgülü motifli kumaşlarda renkli motifler, ekstra çözgülerin kumaş yüzeyine çıkan atlamalarının yan yana dizilmesiyle oluşurlar. Ekstra çözgüler motif yapmadıkları zamanlar kumaşın arkasında kalacaklar, ancak bağlama amacıyla zaman zaman kumaş yüzeyine çıkarılacaklardır. Yüzey görünümünü bozmamak için bağlamalar bir saten düzeninde yapılır. Bununla birlikte, motifler daha çok çözgü yönünde düzenlendiği için, dimi bağlamalar da görüntüyü büyük ölçüde bozmazlar.
Şekil 128’de, ekstra çözgü kullanarak, basit bir puan efektinin 2/2 dimi temel kumaş üzerinde nasıl elde edildiği görülmektedir. Burada dimi bağlama yöntemi uygulanmıştır. Ekstra çözgüler 1:1 düzeninde yalnızca motifin elde edildiği bölümde kullanılmışlardır.





Şekil 129’da, Şekil 125’de ekstra atkılarla elde edilen motifin, 2/2 dimi temel üzerinde farklı renkte iki dizi ekstra çözgü kullanarak nasıl elde edildiği gösterilmiştir. Ayrıca desenin altında, çözgülerin taraktaki durumunu gösteren tarak plânı da verilmiştir.






V.3.2. Çözgü Takviyeli Kumaşlar

Takviye ipliklerinin çözgü yönünde kullanıldığı çözgü takviyeli kumaşların düzenlenmesinde de atkı takviyeli kumaşların düzenlenmesinde uygulanan kurallar geçerlidir. Şekil 130a’da 1Y1A (1:1) düzeninde 2/2 dimi yüz örgülü, 130b’de 2Y1A (1:2) düzeninde 2/2 sepet yüz örgülü, 130c’de 3Y2A (2:3) düzeninde 3/3 sepet yüz örgülü üç takviyeli kumaş örneği verilmiştir.




Çözgü takviyeli kumaşlarda ekstra çözgüler, bir noktada temel kumaş atkılarının üzerine çıkılarak atkı iplikleriyle kumaş yüzüne bağlanırlar. Şekil 130’daki örneklerde dimi bağlamaların yapıldığı görülmektedir. Bağlamaların daha seyrek yapılmasıyla daha yumuşak ve düzgün bir kumaş yüzeyi elde edilmek istenirse, Şekil 131a ve 131b’de gösterildiği gibi, 1/7 dimi ya da 1/7 saten bağlama yapılabilir. Bu durumda desen birimi her iki yönde de genişleyecektir.





V.3.2.1. Dolgu İpliği Kullanılması

Bazı durumlarda, çözgü takviyeli kumaş yapısına, atkı yönünde dolgu iplikleri sokarak kumaşa ağırlık ve dayanıklılık verilmek istenir. Bu durumda, dolgu ipliklerinin temel çözgülerle takviye iplikleri, ya da ekstra iplikler arasında düz bir konumda kalmaları sağlanır. Şekil 132’de görüldüğü gibi, bunu sağlamak için dolgu atkılarının yüz çözgüleriyle kesiştiği karelere işaret konarak bu çözgüler üste çıkarılır. Arka çözgüleriyle dolgu atkılarının kesiştikleri kareler ise, boş bırakılarak, dolgu atkılarının arka çözgülerinin üstünde kalması sağlanır.