imparator

Prof.Dr. İsmail DOĞAN
Eğitim Sosyoloğu, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi
Öğretim Üyesi


Giriş

İnsan hakları ya da kamu özgürlükleri genel olarak, insan onurunu korumayı, maddî ve manevî gelişmesini sağlamayı amaçlayan haklardır. Kısaca insan hakları bireylerin yalnızca insan olmaları nedeniyle kazandıkları haklardır. İnsana özgü olarak kabul edilen bu haklar, bütün insanların, hatta bazı durumlarda henüz doğmamış olanların, her zaman ve her yerde sahip olması gereken haklardır. Bu sebeple de insan haklarına sahip olmak için özel bir çaba gerekmez. İnsan olarak dünyaya gelmiş olmak insan haklarına sahip olmak için yeterli bir sebeptir. Bunun yanı sıra insanların deri rengi, ırkı, dili, din ve kültürleri insan hakları için bir ayrıcalık ölçütü olamaz. Yani hiçbir kimse burada sözü edilen ölçütlerden birine ya da birkaçına dayanarak " Ben insan haklarına daha çok lâyığım." diyemez. Deri rengi, dili, yaşama biçimi, dinî inanç ve uygulamaları ile düşünceleri insan haklarının güvence sınırları içinde yer alır.

İnsan hakları kavramı, günümüzdeki anlamına uzun bir tarihî süreç sonunda ulaşmıştır. Kavramın bu tarihî süreç içindeki gelişimi, aynı zamanda anlam ve içeriğinin de zamanla zenginleştiğini gösterir. Buna göre başlangıçta kavram, insan haklarında bireysel olanları ön plâna çıkarıyordu. Kanunî eşitlik, kişi güvenliği, bireysel özgürlük, düşünce ve inanç özgürlüğü, siyasî haklar ve mülkiyet hakkı, kavramın başlangıçtaki sınırları içinde düşünülmüştü.

İnsan hakları kavramında ikinci önemli gelişme, ekonomik ve sosyo-kültürel hakları içine almasıyla gerçekleşir. Çalışma, adil ücret, sosyal güvenlik, sendika ve grev, sağlık ve eğitim hakları bu gelişmenin ürünüdür.

İnsan hakları kavramının üçüncü aşamasında ise ortak ve evrensel haklar yer alır. Bu haklar milletin siyasî, ekonomik, sosyal ve kültürel geleceklerini belirleyebilme hakkını, doğal kaynaklardan faydalanabilme hakkını kapsar. Bunlara danışma hakları da denir.

Buna göre insan hakları kavramını şöyle tanımlayabiliriz : "İnsan hakları, insanın tek tek kişilerle ve iktidarla ilişkileri içinde kendi malı olarak elinde bulundurduğu, kurallarla yönetilen ayrıcalıklardır." Bu tanım ışığında insan hakları kavramının ana hatları şu şekilde sıralanabilir:

-İnsan hakları evrenseldir. Bütün insanların ve hatta dünyaya henüz gelmemiş çocukların sahip olması gereken haklardır.

-Özgürlükçüdür. İnsanın özgürce yaşama ve gelişmesinin temelidir.

-Eşitlikçidir. Doğuştan tüm insanlar bir ve eşittir.

-Barışçıdır. Barış, insanların onurlu yaşamaları için gereklidir. İnsan hakları barışın sağlanmasında etkili ve ısrarlıdır.

-Sorumluluk telkin edicidir. Sorumsuz davranışlar insan ve toplumların huzurunu bozar.

-İnsan hakları etik temeller üzerine oturmaktadır.

Buna göre modern demokrasilerde insan hakları yalnızca yasalarla belirlenmekle kalmayan, bireylere haklarını yargı yoluyla koruma imkân ve güvencesini veren bir işlev ve görünüm kazanmıştır.

İnsan Haklarının Önemi

İnsan hakları kavramı, insanın doğal ve kültürel yeteneklerini özgürce ifade edebilmesidir. Kavram, insan haklarını güvence altına almayı amaçlayan etik bir anlayışa dayanır.

İnsan, sahip olduğu davranış biçimleri (yaşama, mülk edinme, eğitim arzusu, çalışma hakkı, seyahat hakkı vs.) hayata geçirildiği ölçüde mutlu ve huzurlu olabilir. Aksi hâlde, davranışı engellenen insanlar mutsuz ve huzursuz olurlar.

Mutsuz insanlardan oluşan toplumun kendi içinde denge ve uyum sağlaması mümkün değildir. Uyumsuz ve huzursuz bir toplumun ise hem kendi ülkesine hem de insanlığa olumlu katkılarda bulunması beklenemez.

Uyumlu insan, çevresine ve topluma karşı sorumluluk taşıyan insandır. Demokrat kimlik ancak bu nitelikteki insanlarda gelişir. Demokrasilerin gelişmesi de bu insanların çoğalması ile mümkündür.

Kendini ifade edemeyen insan, yeteneklerini geliştiremez. Oysa toplumların çeşitli konu ve alanlarda kendisini yetiştirmiş, girişimci, üretken ve çalışkan insanlara ihtiyacı vardır. İnsan hakları, toplumda böyle bir potansiyelin harekete geçmesini sağlayan en büyük güvencedir. İnsan hakları, başarıyı azınlığın tekelinden alarak geniş kitlelere ulaştırmanın önemli bir aracıdır. Ülkenin her köşesindeki insanlar, insan haklarının kendilerine tanıdığı eşitlik ilkesi doğrultusunda kendilerini ifade ve kanıtlama imkânına kavuşurlar. Eğitimde fırsat eşitliği ilkesi birçok ülkede eğitim hakkının, geniş halk kitlelerinin çocuklarının da bu haktan yararlanmasına katkıda bulunmuştur.

İnsan hakları ile zayıf ve güçsüzlerin ezilme ve sindirilmelerinin önüne geçilmektedir. Birey ve ülke temelinde gerçekleşen bu fonksiyon gerçekte hukukî bir yaptırıma bağlı olarak ortaya çıkmaz. İnsan hakları gücünü, dayandığı etik temelden alır. İnsan haklarının etik temeli, kavrama psikolojik ve felsefî boyutlarını aşan evrensel bir güç kazandırır. Günümüzde birçok ülke, Anayasalarını hazırlarken İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin temel felsefesini dikkate almaktadır. Bu da insan haklarının, ahlâki amaçlı ilkelerinin hukukî güvencelere kavuşmakta olduğunu gösterir.




İnsan Hakları ve Etik

İnsan etik yani ahlâki bir varlıktır. Bütün dinler, inanç sistemleri ve felsefeler insanı ahlâkî bir varlık olarak kabul etmektedir. Ahlâkî yanıyla insan, biyolojik yanını aşmakta, birtakım sorumluluklara yönelmektedir. İnsan kendi dışındaki insanların varlığını ve onların kendisi gibi haklara sahip olduğunu, sorumlulukları aracılığıyla öğrenir. Çünkü insan, canlılar içinde "başkası" düşüncesine sahip tek varlıktır. Başkalarını düşünme, onları dikkate alma, onlara saygı ve sevgi gösterme insanların ahlâkî özünün bir gereğidir.

İnsan toplumda yalnız olmadığını, başka insanların, toplumların ve kültürlerin olduğunu bilir. Bu bilgi, insanın davranışlarını denetler; ona, dikkatli zamana ve şartlara uyumlu bir kişi olması gerektiğini öğretir. Oysa diğer canlılarda ahlâkî özle açıklanabilen böyle bir özeleştiri yeteneği yoktur. Çünkü insan, aklı ve iradesi ile diğer canlılardan ayrılır. Akıl insanı bilgiye, bilgi de ahlâk ve sevgiye götürür. Bu şekilde insan, ihtiraslarından, tutkularından ve kıskançlıklarından kendisini arındırmasını öğrenir. Bilen kişi, gerçek değerin insan olduğunu anlar ve ona ihanet etmekten korkar. Bilen kişi ahlâka kolay ulaşır. Etik ise insan haklarına saygının gerçek güvencesidir.

Etik değerler evrenseldir. Adalet, eşitlik, özgürlük, insana saygı, dürüstlük, çalışkanlık vs. tüm insanlar için aynı değere sahiptir. Bu değerlerin hayata geçirilmesi yalnızca belirli bir toplum ve kültür için değil tüm insanlık için önem taşımaktadır. İnsanın etik bir varlık olarak kabulü ve tanımlanması işte bu evrensel değerlerin insanlar tarafından gözetilmesi ve hayata geçirilmesi konusunda insanlara yükümlülük getirmektedir.

İnsan haklarının konusu insandır. Bu haklar, insanın "sırf insan olması" nedeninden kaynaklanır. İnsanın sırf insan olması, onu diğer canlılardan farklı bir yapı ve niteliğe sahip oluşunu vurgular. İnsan hakları, insana özgü bu yapı üzerinde gelişir.

İnsan hakları en üstün etik değerlere dayanan haklardır. Düşünme, hareket etme, iletişim kurabilme gibi doğal yeteneklerle dünyaya gelen insan, bütün bu yetenekleri geliştirdiği ölçüde insan olmanın onurunu ve hazzını yaşar. Ancak insanın belirtilen yapısına uygun davranış geliştirmesi için, yaşam şartlarının buna elverişli olması gerekir.

Sorumluluk duygusu içinde olan insanlar, insan haklarının teminatıdır. Başkalarına yardım eden, başkalarına saygılı olan insanlardan oluşan toplumda kişiler haklarını kullanmakta zorluk çekmezler. İnsan, yapısı gereği mutlu ve huzurlu yaşamak ister. Karşısına çıkan engeller onu mutsuz ve huzursuz eder. İnsan haklarının etik temeli, insanın mutlu ve huzurlu olmasını gözetir.

İnsan hakları yapay ve sonradan oluşturulmuş şartların bir sonucu değildir. İnsan doğasındaki özgür irade ile gelişmiştir. Çünkü insan, farklı bir mesleği yapması, belirli bir görevi ve rolü yerine getirmesi ya da farklı din ve ırklara mensup olması nedeniyle değil de sırf insan olması nedeniyle bu haklara sahiptir.