Çekirdek reaksiyonlar?nda çok büyük enerji aç??a ç?kmas? fisyon ve füzyon tep-kimeleriyle gerçekle?ir.
F?SYON (Çekirdek Bölünmesi)
Uranyum ya da plütonyum çekirde?i gibi a??r bir atom çekirde?inin hemen he-men e?it kütleli iki parçaya bölünmesi. Çekirdek bölünmesinde çok büyük mik-tarda enerji aç??a ç?kar.
Do?ada geçerli temel ilkelerden biri, her sistemin, engelleyici bir etki bulunma-d??? sürece, potansiyel enerjisinin en alçak düzeyde olaca?? biçimi alaca??n? ön-görür.
Örne?in,bir da??n tepesinde bulunan su,engellenmedi?i sürece, a?a?? do?ru akar
Böylece potansiyel enerjisi giderek azal?r ve kinetik enerjiye dönü?ür. 1905’ te
Einstein, enerji ve kütlenin ayn? fiziksel niceli?in farkl? görünümleri oldu?u ve birbirlerine dönü?ebilece?ini ortaya koydu. Bir a??r elementin (atom numaras? demirinkinden daha yüksek olan elementler) atomunun çekirde?i iki parçaya bö-lünürse, olu?acak iki çekirde?in kütlelerinin toplam?, bölünen çekirde?in kütle-sinden daha küçük olur ; bir ba?ka deyi?le iki çekirdekten olu?an yeni sistem da-ha az enerjiye sahiptir (aradaki kütle fark?, bölünme s?ras?nda enerji olarak aç??a ç?kar). Bir çekirdek, yine de hemen bölünüp iki parçaya ayr?lmaz. Bunun nedeni
çekirde?i olu?turan nükleonlar(protonlar ve nötronlar)aras?ndaki etkile?imi olu?-turan iki tür kuvvet aras?ndaki büyük nitelik fark?d?r. Protonlar ve nötronlar ara-s?nda etkiyen ve çok k?sa erimli bir çekme kuvveti olan çekirdek kuvvetiyle yal-n?zca protonlar aras?nda etkiyen daha uzun erimli elektrostatik (Coulomb) itme
kuvveti, çekirdek bölünmesinin gerçekle?ebilmesi için a??lmas? gereken bir po-tansiyel duvar? olu?mas?na yol açar.Önüne set çekilen suyun a?a?? do?ru akama-mas?na benzeyen bu olguda, a??lmas? gereken bu potansiyel duvar?na (bölünme-ye u?rayabilmesi için çekirde?e verilmesi gereken ek enerjiye)“bölünme engeli”
denir. Periyodik tabloda yukar? do?ru ç?k?ld?kça, bir ba?ka de?i?le daha a??r ele-mentlere do?ru gidildikçe bu engel alçald???ndan, a??r çekirdeklerin bölünmesi
daha kolay gerçekle?ebilir.
Bir çekirde?in bölünmeye u?ramas? iki yolla gerçekle?ebilir. Suyun a?a?? ak???-n? engelleyen duvarda bir delik aç?lmas?na benzetilebilecek olan “kendili?inden
çekirdek bölünmesi” olay?, do?ada kendili?inden ama çok seyrek olarak gerçek-le?ir. Bölünme için gereken ek enerjinin çekirde?e d??ardan, örne?in çekirde?in so?uraca?? bir nötron arac?l???yla verilmesi yoluyla gerçekle?tirilebilen bölünme
ise,suyun düzeyinin,önündeki seti a?abilecek biçimde biraz yükseltilmesine ben-zetilebilir.Bu tür bölünme,nötron so?urulmas?yla sa?lanabilece?i gibi,ba?ka par-
çac?klar?n (örnek: proton, alfa parçac???, gama ???n?) so?urulmas? yoluyla da ger-çekle?ebilir.
Çekirdek bölünmesinde yer alan olaylar dizisi alt? a?amada ele al?nabilir. A??r çekirdek, bir parçac?k (örnek: bir nötron) so?urarak ek enerji al?r, bu da çekirde-?in biçiminde h?zl? de?i?melere yol açar (1. a?ama). Bu titre?imler sonucunda,
çekirdek, ad? verilen uzam?? bir biçim al?r (2. a?ama). Bu a?amada çekirdekteki
kuvvetler geçici bir denge durumundad?r ; çekirdek e?er biraz büzülürse, bölün-mez ve fazla enerjisinin, örne?in gama ???n?m? salarak giderip özgün durumuna dönebilir ; ama e?er çekirdek biraz daha uzarsa, ikiye ayr?l?r (3. a?ama).Sonuçta,
“bölünme parçalar?” ad? verilen iki çekirdek ortaya ç?kar.Ayr?ca birkaç nötronda
sal?nabilir. ?kisi de pozitif yüklü olduklar?ndan birbirlerinden h?zla uzakla?an bö-lünme parçalar?, önemli düzeyde enerji fazlas? içerirler ve ilkin “gecikmesiz nöt-ron” olarak adland?r?lan nötronlar sa?arak (4. a?ama), daha sonradan gecikmesiz gama ???nlar? salarak (5. a?ama) bu enerjinin büyük bölümünü d??ar? verirler. Bu a?amalarda sal?nan nötronlar? ve gama ???nlar?n?n “gecikmesiz”olarak adland?r?l-mas?, bunlar?, daha sonra ortaya ç?kanlardan ay?rt edebilecek içindir. Ortaya ç?-kan iki çekirdek, ilk uyar?mdan gama ???n? sal?nmas?na de?in geçen yakla??k 10
saniyelik süreden sonra, durgunlu?a eri?irler. “Çekirdek bölünmesi” ürünü ad?
verilen bu çekirdekler, radyoaktif bozunum yoluyla gama ve beta ???nlar? ile ge-cikmi? nötronlar salarak, birkaç saniye ile birkaç y?l aras?nda de?i?en bir süre i-çinde, karal?m izotoplara dönü?ürler (6.a?ama). Çekirdek bölünmesi, a??r çekir-de?e gerekli enerji fazlas?n? verebilen herhangi bir parçac?k yard?m?yla gerçek-le?tirilebilir. Pozitif yüklü çekirde?e en kolay girebilen parçac?lar, elektrik yükü
ta??yan nötronlard?r. Bölünmenin enerji aç??a ç?karan bir süreç olmas?n?n nede-ni ise,bölünmede ortaya ç?kan gecikmesiz nötronlard?r, çekirdeklere girerek yeni
bölünmelere yol açarlar. Böylece bir kez ba?lat?lan bölünme süreci kesintisiz sü-
rebilir. Bu süreç zincirleme tepkime olarak adland?r?l?r. Bir uranyum –235 çekir-de?inin bir ?s?l nötron so?urarak bölünmesinden ortalama olarak yakla??k 2,5
nötron ortaya ç?kar. Bunlar?n ancak bir bölümü yeni çekirdek bölünmelerine yol
açarlar. Bir bölünmede aç??a ç?kan nötronlar?n yeni bölünmelere yol açanlar?n?n ortalama say?s?na “ço?alma çarpan?” ad? verilir. Zincirleme tepkimenin olu?abil-mesi için ço?alma çarpan?n 1’ den büyük olmas? gerekir. E?er bu say? 1’ den e-peyce büyükse (örnek: 2 ise), çekirdek bölünmelerinin say?s? yakla??k her 10 sa-niyede ikiye katlan?r ve bir nükleer patlama ortaya ç?kar ; bu, atom bombas?n?n
temelini olu?turur. Çekirdek enerjisinin denetimli olarak elde edildi?i nükleer re-aktörlerde ise, bölünmede ortaya ç?kan nötronlardan ancak bir bölümünün yeni çekirdek bölünmelerine yol açmas?n? sa?layan ve böylece ço?alma çarpan?n? 1 dolay?nda tutan yava?lat?c?lar kullan?l?r.
|