Sonuç olarak, köleler hakkındaki düşünceler ve onlara karşı davranış biçimleri de değişiyordu: Köle horlanmamalı, hoş tutulmalıydı; o da bir insandı ve kölelik doğaya karşıydı. Hadrianus ve Antoninus, köleleri öldürmeyi efendilerine yasakladıkları gibi kölelerin eşlerinden ayrılarak satılmaları da yasaklanmıştı; bunun gibi, kölelerin vasiyetname yapma hakları da kabul edildi, vb.
Bu insancıllık ise sadece kölenin durumunu bir parça düzelterek, ondan olabildiğince yararlanma duygusundan geliyordu. Kırsal kesimde kolonluk, yeni sömürme biçimlerine geçişin bir işareti olarak gitgide yayılıyordu.
Böylece, İsa’dan sonra II. yüzyıla girerken, köleci Roma İmparatorluğunun “altın devri” de açıkça sonuna yaklaşıyordu ve kölecilik üstüne kurulu sistemi kökünden yıkacak olan derin bir iktisadi ve sosyal bunalımın belirtileri şimdiden ortaya çıkmıştı.
|