KAVRAM VE TANIMLAR
Kayıt dışı ekonomi kavramı ilk olarak ABD’de ikinci dünya savaşı yıllarında beyan edilmeyen geliri ölçmek için Cogan’ın yaptığı çalışmalarla ortaya atılmıştır. Bu çalışmaların ardından birçok farklı yöntemlerle ölçümler yapılmıştır. Ülkemizde ise kayıt dışılığa ilgi 1990’lı yıllarda olmuştur.
Kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin kapsamı çok geniş olduğundan bu kavramın tanımının yapılmasını güçleştirmiştir. Konunun kapsamına göre birçok farklı isimle farklı tanımlar yapılmıştır. Bunlardan bazıları, kara ekonomi, paralel ekonomi, gizli ekonomi, yer altı ekonomisi, yasadışı ekonomi, düzensiz, gayri resmi ekonomi vs.’dir.
Moonlight (ay ışığı) ve twilight (alacakaranlık) kavramlarından kayıt dışılığın istihdam yönü, underported (beyan dışı) kavramının da mali ve vergisel yönü, illegal (yasadışı) kavramıyla da kayıt dışılığın yasal yönü vurgulanmaktadır.
Ülkemizde yapılan çalışmalardaki bazı tanımlamalardan bahsedersek; kayıt dışı ekonomi, GS milli gelir hesaplarını elde etmekte kullanılan, bilinen istatistik yöntemlerine göre tahmin edilemeyen ve gelir yaratıcı ekonomik faaliyetlerin tümüdür.
K.D. ekonomi, mal ve hizmet üretimine konu olmasına karşılık, ekonominin geleneksel ölçüm yöntemleriyle bütünüyle tespit edilemediğinden milli muhasebe kayıtlarında yer almayan ve GSMH büyüklüklerine yansımayan alanları kapsamaktadır.
KD ekonomi resmi istatistiklerde kapsanamayan ekonomik faaliyetler ve onların sonuçlarıdır. Bu tanım sınırlayıcı olmadığı için çok geniş bir tanımlamadır. Ayrıca bu tanımla birlikte kayıt dışı ekonominin en belirgin özelliği de ortaya çıkmaktadır. Kayıt dışı faaliyetler ve sonuçları ölçülememiş ve resmi istatistiklerde yer almamıştır.
2.KAYITDIŞI EKONOMİ MODELİ
Kayıt dışı ekonomiyi oluşturan faaliyetlerin nitelikleri açısından sınıflandırılarak kapsamlı bir model yardımıyla ortaya konulması yararlı olacaktır. Bu model kapsamında yer alan ekonomik faaliyetler, GSMH ve toplam istihdam gibi göstergelerin eksik tespit edilmesine yani kayıt dışılığa yol açan faaliyetlerdir. Model toplam ekonomik gelir tanımındaki faaliyetleri kapsayacak genişlikte kurulmuştur.
Piyasa içi kayıt dışı ekonomi; piyasanın arz ve talep koşullarında ancak, kayıt dışı olarak yapılan üretim, dağıtım, değişim ve tüketim faaliyetlerini kapsamakta ve değişimin parasal veya ayni olmasına göre; piyasa içi parasal kayıt dışı ekonomi ve piyasa içi parasal olmayan kayıt dışı ekonomi olarak iki kısımdan oluşmaktadır. Piyasa içi kayıt dışı ekonominin parasal ve parasal olmayan olarak ele alınan alt ayrımları da, üretimlerin yasal olup olmaması açısından, yasal ve yasa dışı olarak ikiye ayrılmaktadır.
Bu model çerçevesinde, üretimi, ticareti ve tüketimi yasak olan uyuşturucuların piyasa koşullarında üretilmesi ve alınıp satılması, ödemeleri parasal olup olmamasına göre; piyasa içi – parasal – yasadışı kayıt dışı ekonomi veya piyasa içi – parasal olmayan – yasadışı kayıt dışı ekonomi kapsamında yer almaktadır. Kayıtlı ekonomi kapsamında yasal düzenlemelere uygun olarak üretim, dağıtım ve tüketimleri yapılan mal ve hizmetlerin, söz konusu yasal düzenlemelere uyulmadan piyasa koşullarında üretimi ve dağıtımı ve tüketimi faaliyetleri, ödemelerin parasal olup olmamasına göre, piyasa içi – parasal – yasal kayıt dışı ekonomi veya piyasa içi – parasal olmayan – yasal kayıt dışı ekonomi kapsamında yer almaktadırlar. İşportacılık, kayıt dışı olarak yapılan inşaat ve onarım işleri, büro veya evlerde kayıt dışı olarak ders verme gibi faaliyetler piyasa içi parasal yasal kayıt dışı ekonomik faaliyetlere örnektir.
Piyasa dışı kayıt dışı ekonomi kapsamında yer alan faaliyetler ise piyasa koşullarında üretim, değişim ve tüketimi gerçekleşmeyen faaliyetlerdir. Bunlar parasal değişime konu olmazlar. Parasal olmayan ve piyasa dışı bu faaliyetler de kendi içinde yasal ve yasal olmayan olarak iki kısma ayrılır.
Bu açıdan bir model çerçevesinde ev ihtiyaçlarına yönelik olarak yapılan yemek pişirme, ütü, tamirat işleri, çocuk bakma gibi işler piyasa dışı – parasal olmayan yasal kayıt dışı ekonomi kapsamında değerlendirilmektedir. Birisinin kendi tüketimi için bahçesinde yasadışı olarak haşhaş ve marijuana gibi uyuşturucu yapımında kullanılan bitkiler yetiştirip uyuşturucu imal etmesi ise piyasa dışı – parasal olmayan yasadışı kayıt dışı ekonomi kapsamında yer alır.
|