Bu tür faaliyetlerin kapsamı çok geniş ve gözlem ve denetimi zor olduğundan, boyutlarının belirlenmesi çok zordur.
Kayıt dışı ekonomi kapsamında yer alan faaliyetlerin bir kısmı yürütenler tarafından kısıtlı olarak kayıt dışı yürütülmektedir. Bu tür faaliyetler bir yasağın, bir kuralın veya bir düzenlemenin bilerek ihlal edilmesi sonucu kayıt dışında kalmaktadır. Bir kısım faaliyetler ise katılanların kastı olmaksızın, ilgililer tarafından hesaplanmasının zorluğu ve pratik olmaması sebebiyle, denetlenmek ve kayıtlarda kapsanmak istenmemesi yüzünden kayıt dışında kalmaktadırlar.
Konu adına yürütülen faaliyetlerde de hatalardan, düzenlemeleri yeterince bilmemekten, yanlış ve eksik bilgi vermekten ve istismardan, kamunun ekonomik faaliyetlerini kayıtlara yansıtmadan şahsi menfaatler doğrultusunda kullanmaktan ve rüşvet almak gibi yasadışı faaliyetlerden kaynaklanan kayıt dışılık oluşmaktadır.
2.1.Kayıt Dışı Faaliyetlerin Yoğunlaştığı Alanlar
Kayıtlı ekonominin tüm sektörlerinde kayıt dışılığa rastlamak olağan olduğundan kayıt dışı faaliyetler çok çeşitlidir. Kayıt dışılığın yoğun olduğu sektörler tarım ve hizmetler sektörüdür. Bu sektörlerin üretim, tüketim ve istihdam ilişkilerinin kayıt dışılığa uygun olması ve faaliyetlerinde çok çeşitlilik göstermesi yoğunluğun sebebidir.
2.2.Kayıt Dışı Ekonomiye Katılanlar
Üretimde yer alan istihdam gruplarını ele alırsak, resmi kayıtlı çalışanların kayıt dışı ek işleri olabileceği gibi, resmi istatistiklerde kayıtlı işsiz veya işgücü kapsamında yer almayanların da kayıt dışı ekonomik faaliyetlerde bulunmaları söz konusudur.
Ayrıca, çocuk yaştakilerle, kurumsal olmayan sivil nüfus kapsamı dışında olanların da kayıt dışı faaliyetlere katılması mümkündür. Kayıt dışı ekonomik faaliyetler daha çok şirketleşmemiş girişimler ve küçük işletmeler tarafından gerçekleştirilmektedir.
Kısacası; kayıtlı ekonomide söz konusu olan ücret, kar, kira ve faiz gibi gelir unsurlarının hepsi kayıt dışı ekonomide söz konusudur.
2.3.Yasal – Yasal Olmayan Kayıt Dışı Ekonomi
Bu ayırım, ülkemizde yapılan çalışmalarda, yanlış olmasa bile diğer ülkelerdeki çalışmalardan farklı şekilde yapılabilmektedir. Örneğin bir çalışmada, gizli ekonomi faaliyetleri ev ekonomilerince ihtiyaçları gidermek için yapıldığı sürece yasaldır. Ancak bu tip faaliyetler üretime yönelik ve gelir elde etmeyi amaçlıyorsa yasadışı olur ve yasal yaptırımlar gerektirir. Başka bir çalışmaya göre de, ev üretimi dışındaki her türlü kayıt dışılığın yasal olmayan faaliyetler olarak değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Bu faaliyetler, ekonomik yaşamı düzenleyen kurallara uyulmadan yapıldığında yasadışı – kuraldışıdırlar. Ancak diğer ülkelerdeki çalışmalarda yasadışı kayıt dışı ekonomi denildiğinde kastedilen şey, ceza yasalarının yasakladığı mal ve hizmetlerin üretimi, ticareti ve tüketimiyle ilgili faaliyetlerdir. Normal şartlarda üretimi, dağıtımı ve tüketimi yapılan mal ve hizmetlerin belirli şekillerde ve şartlarda üretilmesiyle ilgili düzenlemelerin maliyetinden ve vergi gibi bazı yükümlülüklerinden kaçınmak gayesiyle otoritelerden gizlenerek beyan dışı bırakılması, söz konusu mal ve hizmetlerin yasadışı olduğu anlamına gelmemektedir. Bunlar yasal kaynaklı kayıt dışı ekonomi kapsamında değerlendirilmektedir. Uyuşturucu ticareti, silah kaçakçılığı, yasadışı kumar, fuhuş, rüşvet ve hırsızlık gibi yasak olan ve genellikle hapis cezası gerektiren faaliyetler yasadışı kayıt dışı ekonomi kapsamında ele alınmaktadır. Ancak yasallık ve yasa dışılık zaman sürecinde ve ülkeden ülkeye değişen izafi bir tanımlamadır. Avrupa ülkeleri pornografi ve fuhuş sektörü gibi konularda diğer ülkelere göre daha az sınırlama getirmektedirler.
1993 yılında, uzun çalışmalar sonunda, Avrupa Ülkeleri Komisyonu, IMF, OFCD, World Bank katılımıyla geliştirilen ve Birleşmiş Milletler Teşkilatı tarafından tavsiye edilen Milli Muhasebe hesapları sisteminde açıkça yasadışı işlemlerin de kapsanması gerektiği belirtilmiştir. |