Büyük denizciler

[Meric]

İlk Türk Denizcisi Çaka Bey

Türkleri denizlerle kaynaştıran ilk öncü, Emir Çaka Bey olmuştur. Çaka Bey, Selçuklu Ordusunun gözüpek akıncı liderlerinden birisi olarak, Türklerin savaşa savaşa Batı’ya yönelik ilerleme sürecinde, 1078 yılında Bizans’a esir düşmüş ve İstanbul’a gönderilmiştir. Çaka Bey, İstanbul’daki esaret döneminde deniz ve denizciliğe karşı tutku derecesinde bir ilgi duymaya başlamıştır.

Bizans İmparatoru’nun 1081 yılında değişimi sebebiyle İstanbul’daki karışıklıklardan yararlanarak kaçmayı başaran Çaka Bey, Beyliğinin askerleri ile yeniden bir araya gelmiş; İzmir, Urla, Çeşme ve Foça’yı alarak bu bölgede, diğer Türk Beyliklerinden oldukça farklı yeni bir Beylik kurmuştur. Emir Çaka Bey, denizci kimliğini Beyliğin tüm kurumlarına yansıtarak, Türklerin, artık rakipleriyle denizlerde de kıyasıya mücadele edebilecek bir duruma gelmesini sağlamıştır.

Çaka Bey, İzmir’de o döneme göre modern sayılabilecek bir tersane yaptırmış ve tersane civarındaki bölgeyi deniz üs kompleksine dönüştürmüştür. Bu aşamadan sonra gemi inşa faaliyetlerine geçilmiş; kürekli ve yelkenli gemilerden oluşan 50 parçalık ilk Türk Donanması 1081 yılında inşa edilmiştir. Bu yıl, Türk Deniz Kuvvetleri açısından son derece önemlidir. Çünkü, 1081 yılı Deniz Kuvvetlerimizin kuruluş yılı olarak kabul edilmektedir. Öncü denizcimiz Emir Çaka Bey, 1081 yılında 50 parçadan oluşan ilk Türk Donanması ile Ege’nin sıcak sularına yelken açmıştır. Bu seyir sıradan bir seyir değil, tarihi şan ve şerefle dolu Türk Deniz Kuvvetlerinin doğuşudur. Bu seyir, 922 yıllık tarihi bir miras ve köklü bir geleneğe sahip olan Türk Deniz Kuvvetlerinin Akdeniz (Ege Denizi) ile kucaklaşması ve denizlerdeki rekabetin saygın bir oyuncusu olmasıdır. İlk Türk Donanması 1089 yılında Midilli, 1090 yılında ise Sakız Adası’nı fethederek denizlerin dünyasına hızlı bir giriş yapmıştır.

Türkler denizlerle tanışmış; onunla arasında gönül köprüsü kurmuştur. Ancak, denizlerde dolaşmanın bir bedeli olmalıydı: 19 Mayıs 1090 tarihinde Karaburun ile Sakız Adası arasında kalan Koyun Adaları civarında Çaka Beyin Donanması, Bizans Donanması ile karşılaştı. Savaş kaçınılmazdı.

Çaka Bey, İstanbul’daki esaret günlerinden beri kendisini bu gün için hazırlamıştı: Sınırsız bir uyum sağladığı denizin, insanın akıl ve yaratıcılığını harekete geçirdiğinin bilincindeydi. 17 çektiri ve 33 yelkenli olmak üzere toplam 50 savaş gemisinden oluşan Donanmasını, seri taktik manevralarla ustalıkla sevk ve idare ediyor; düşmana en zayıf yerlerinden ard arda darbeler indiriyordu. Bizans Donanması ağır kayıplarla geri çekilmek zorunda kalmıştı.

İlk Türk Deniz Zaferi’ni, Öncü Denizci Emir Çaka Bey sayesinde kazanan Türkler, denizlere artık daha büyük bir umut ve güvenle bakmaya başlamışlardır. Emir Çaka Bey, bu zaferinden sonra denizlerdeki kontrol sahasını genişletmiş ve Donanması ile Çanakkale önlerine kadar yaklaşmıştır. Bizans’ın, Emir Çaka Beyi durdurmak için kullandığı yöntem, tarihimizin çeşitli dönemlerinde ve hatta günümüzde de sık sık karşımıza çıkan, artık klasik olarak adlandırılabilecek bir nitelik taşıyordu: Anadolu Selçuklu Sultanı I.Kılıç Arslan’ı kışkırtarak, ona karşı kullanmak.

Emir Çaka Beyin 1095 yılında zamansız ölümü, yükselen bir değer olan Türk Denizciliği’nin gelişim hızını yavaşlatmıştır. Çaka Bey sadece usta bir denizci komutan değil, aynı zamanda bir deniz düşünürü idi. Çaka Beyin ateşlediği denizci yaklaşımın ivmesini kaybetmesi belki de, İstanbul’un Fethi’ni 350 yıl gecikmeye uğratmıştır.

denzi kuvvetleri web sitesi

Çaka Bey
İzmir fâtihi ve Anadolu Selçuklu Devletinin müstakil beyi. Oğuzların Çavuldur boyuna mensup olan Çaka Bey, Malazgirt Zaferini tâkiben Anadolu’nun fethi işine girişen Selçuklu kuvvetlerinden ayrı olarak yaptığı savaşların birinde Bizanslılara esir düştü. İmparator Üçüncü N. Botaniates’in dikkatini çekerek saraya alındı. Burada çok büyük ilgi gördü ve serbestçe hareketlerde bulunmasına izin verildi. Grekçeyi öğrendi. Bizans deniz kuvvetlerini inceledi. 1081 yılında Bizans tahtına İmparator Aleksi Komnen geçince hürriyetine kavuştu.

Çaka Bey 1081 yılında elindeki kuvvetlerle İzmir’i kuşattı ve Bizanslılardan aldı. İzmir’de beylik kurarak sınırlarını genişletmek için mücâdeleye başladı. İki üç yıl içinde Urla, Çeşme, Sığacık ve Foça’yı zaptederek bu kesimdeki geniş sâhil boyunu sınırları içine aldı. Çaka Beyin hedefi Ege Denizinde hâkimiyeti sağlamaktı. Bu sebepten İzmir ve Efes tersânelerinde, bir kısmı yalnız kürekli, diğer kısmı yelken ve kürekle hareket eden 40 parçadan meydana gelen ilk Türk filosunu kurdu. Filo 1089’da Ege denizine açıldı. Çaka Beyin komutasındaki bu ilk Türk filosu 1090’da Bizans donanmasını Koyunadaları açıklarında mağlûb etti.

Çaka Bey, 1091’de yine denize açılarak Sisam ve Rodos adalarını ele geçirdi. Ege’deki hâkimiyeti tekrar ele geçirmek için Bizans İmparatoru yeni bir donanma hazırlattı. Gönderdiği donanma, Çaka Bey ile karşılaşmaya cesâret edemeyerek Sakız adasına sığındı. Çaka Bey adayı kuşattı ise de fethe muvaffak olamadı.

1095 senesinde Çaka Bey, Çanakkale ve Trakya’nın zaptı ve sonra da İstanbul’u fethederek Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) müjdesine nâil olabilmek için, donanmasının başında harekete geçti. Edremit dâhil, yolu üzerindeki Bizans merkezlerini zapt ede ede Çanakkale sınırlarına dayandı. Burada Anadolu Selçuklu Devletinin hükümdârı ve dâmâdı Kılıç Arslan’la buluştu. Berâberce boğazın en çetin kalesi olan Abidos’u kuşattı. Kale kolaylıkla alındı, ama Çaka Bey de aldığı yaraların tesirinden kurtulamayarak vefât etti.

Bizans kaynaklarında Çaka Beyin Kılıç Arslan tarafından öldürüldüğü yazılı ise de, sonraki olaylarda isminin geçmesi bu görüşün doğru olmadığını ortaya koymaktadır.

Çaka Bey'in ölümü İslâm mücâhidlerini büyük bir üzüntüye boğdu. Bizanslılar da ziyâdesiyle sevindi. Ömrü İslâmiyeti yaymak için uğraşmakla geçen Çaka Bey, hayatta bulunduğu müddetçe, Bizans’ın korkulu rüyâsı olmuştu. Ölümü ile sâhilde kurmuş olduğu beyliği de târihe karıştı.

dallog.com web sitesi.

Yıl yaklaşık 1100'ler civarı. Anlatan ünlü Bizans imparatoru Aleksios Komnenos'un kızı Anna Komnena. Aktörler; Bizanslılar, Türkler (Selçuk, Peçenek vb.), Normanlar-Franklar (Avrupalılar) ve diğer Müslümanlar. Çağına ve geleceğe damgasını vuran olay, Haçlı Seferleri. Konunun uzmanı Prof. Dr. Işın Demirkent''in çizdiği çerçeve içinde; Bizanslılar batıda Peçenek ve Kumanlarla uğraşırlarken, Avrupalı Haçlılar Bizans'a gelip İstanbul üzerinden Anadolu'ya geçiyorlar.

Anadolu'da Bizans'a en yakın İznik var ve burası Anadolu (Rum) Selçuklularının elinde. Güneyde, İzmir ve Ege adalarında Çaka adındaki Türk beyi bir donanma yaptırıyor; Rodos ve Midilli dahil kimi adaları ele geçirip, adalar ya da bir deniz beyliği kuruyor. Ve Çaka, eylemini daha ilginç bir alana taşıyor; batıda Peçenekler ile ilişkiye geçiyor. Amaç Bizans...

Anna Komnena, Çaka Bey'i, kendi ağzından bir Rum (Dalassenos) ile konuşurken şöyle tanıtıyor.

"Bilesin ki ben, bir zamanlar Asya'da hep yiğitçe dövüşerek akınlar yapan, ama deneyimsizliğinin kurbanı olup şu ünlü Aleksandros Kabalikos'ça tutsak edilmiş genç adamım. Sonra onun tarafından hizmetinde bulunmam için İmparator Nikephoros Botaniates'e armağan edilir edilmez, bana protonobilissimos (soyluların birincisi) sanının verilmesiyle onurlandırıldım, değerli armağanlara boğuldum ve ona bağımlılık sözü verdim."

Çaka'nın esir alınmasının ardından imparatora sunulması ve özel unvanlarla onurlandırılmasını Prof. Dr. Işın Demirkent, Bizans'ın Çaka Bey'in eylemlerinden haberdar olduğu şeklinde yorumluyor. Benzer bir yorumu da Prof. Dr. Osman Turan, "Çaka'nın ilk Anadolu Türkleri tarafından bilinmesi ve takip edilmesi de onun bu menşei ve hüviyetiyle ilgili bulunmaktadır" şeklinde yapıyor.

Çaka'nın son derece zeki, atılgan ve işbitirici bir kişiliği olduğuna hiç kuşku yok. Büyük olasılıkla Rumca'yı ve Bizans kültürünün kimi inceliklerini de yeterince biliyordu. Anna Komnena, Çaka Bey'in İzmir ve çevresinde, aşamalarla kurduğu "deniz" ya da "adalar beyliği"ni oluşturma sürecinde de bunu adeta doğruluyor: "...Bu sırada Çaka (Rumca''da Tzakhas şeklinde yazılıyor), imparatorun batıda karşı karşıya bulunduğu birçok sıkıntıyı ve Peçeneklerle süregiden savaşları öğrenerek, kendisi için uygun fırsatı buldu ve bir donanma kurmaya karar verdi. İzmirlinin biriyle (İzmirli bir Rum) karşılaştı ve onu, çektirmeler inşa etmekle görevlendirdi. Gerçekten o kişi, bu sanatta pek ustaydı. Bolca sayıda tekneye ve 40 tane de avcı gemisine sahip olunca, bunlara savaşta pişmiş adamlar bindirdi ve demir alıp Klazomenai'ye (Urla ve adası) yanaştı ve burasını hemen zaptetti. Oradan ayrılıp Foça'ya yöneldi ve orasını da hemen aldı. Ardından Midilli'nin yönetimiyle görevli kişiye, Kourator Alapos'a ulak gönderip, onu hisarı tez zamanda boşaltıp gitmezse en kötü işkencelerden geçirmekle tehdit etti. Beriki, Çaka'nın tehditlerinden dehşete düşerek, geceleyin bir gemiye bindi ve başkente vardı. Bu haberi alınca, Çaka bir an bile yitirmedi ve hemen Midilli üzerine gidip orasını ilk saldırıda ele geçirdi."

Anna Komnena, daha sonra Sakız'ın alınışını ve imparatorun, Niketas Kastamonites komutasında Çaka'nın üzerine güçlü bir filo ile çok sayıda asker yolladığını, Kastamonites'in Çaka ile hemen çatışmaya girdiğini, ama yenildiğini yazıyor. Prof. Dr. Işın Demirkent bu savaşı, "Türklerin Bizans''a karşı kazandıkları ilk deniz savaşı" olarak nitelendiriyor.

Prof. Demirkent, Çaka'nın, Bizans karşısında elde ettiği üstünlüğünü hem Balkanlar'da Trakya'ya kadar ilerlemiş Peçeneklerle hem de İznik'i elinde tutan Ebulkasım ile iyi ilişkiler kurarak güçlendirmeye çalıştığını belirtiyor. Ona göre Çaka''nın niyeti, Bizans''a karşı bir ittifak cephesi oluşturmaktı: "Böylece karadan ve denizden hep birlikte İstanbul'a saldırmayı ve imparatorluğu ele geçirmeyi planlıyordu."

Bundan sonrası Anna Komnena'ya göre şöyle gelişiyor: Önce, Peçeneklerin (Anna, Peçenekleri sık sık İskitler olarak tanımlıyor) Keşan yakınlarına kadar sokuluyorlar; daha sonra Çatalca yakınlarında, en sonunda da İstanbul önlerinde görülüyorlar. Tam da bu sırada Anna Komnena, Çaka Bey'in Peçeneklerle yaptığı işbirliğine değiniyor. "Batıda imparatorun belini büken korkunç felaketler böylesineydi; denizde dahi olup bitenler olumlu gitmek şöyle dursun, tam tersine son derece tehlikeli bir duruma yol açmaktaydı, çünkü Çaka kendine yeni bir donanma edinmişti. ...Üstüne üstlük ona (imparatora), Çaka'nın şimdi kıyı bölgelerinde daha büyük bir donanma oluşturduğunu, önce ele geçirmiş olduklarının dışında geri kalan adaları da yakıp yıktığını, batı illerine karşı tasarılar kurduğunu ve Gelibolu Yarımadası''nı işgal etmelerini öğütlemek üzere İskitlere (Peçenekler) yakın zamanda bir elçiler kurulu gönderdiğini haber verdiler. Hatta Çaka, doğudan (Anadolu) imparatora yardıma gelmiş ücretli asker birliklerinin geçmesine de izin vermiyordu."

Anna Komnena, imparatorun Peçeneklerle olan mücadelesini anlatırken, birden askeri durum ve denge, yeni ziyaretçilerle değişiyor. Kumanlar Enez yöresine iniyorlar; "Dört gün sonra, değişik bir yönden (Peçeneklerin beklendiği yönden değil kuzeybatıdan), aşağı yukarı 40.000 kişilik bir Kuman ordusunun yaklaşmakta olduğunu gördü (imparator). Bu yeni gelenlerin İskitlerle (Peçenekler) bağlaşık kurmaları halinde, ona karşı korkunç bir savaş vereceklerini hesaba katarak, bunlarla uzlaşmayı gerekli saydı ve önceliği kendi alıp, onları davet etti. Kumanlar ordusundaki pek çok bey arasında Togortak, Maniak ve çok yaman birkaç diğer savaşçı, herkes içinde en çok göze çarpanlar idi."

Prof. Dr. Osman Turan bu Kuman savaşçılarının adını Togurdak ve Manyak olarak yazıp, Rus kaynaklarında da Tugarhan ve Bonyak biçiminde geçtiğini belirtiyor. Bizans imparatoru ile Kumanların anlaşması sonunda, Bizans-Kuman ortak gücü Meriç Nehri ağzındaki Lebounion'da (Enez civarı) Anna'nın deyişiyle "Peçenekleri kıyımdan geçirdiler". Tutsak edilenler de kadın ve çocuk gözetilmeksizin, imparatorun adamlarının oyunuyla bir gecede öldürülünce, Anna''nın anlatımıyl; "Kumanların çoğu, imparatorun onlar için de korkunç bir düzen tasarlayacağından korktular ve gece vakti, tüm ganimetleriyle, Tuna''ya doğru yola koyuldular."

Bu arada, İznik ve civarı Süleyman Şah tarafından Ebulkasım'a bırakılmıştı. Ebulkasım, Işın Demirkent''in anlatımına göre, Kayseri ve çevresinden gelip, İznik yöresini kendisine bağladı. Tabii Bizanslılar ile sürtüşmeye de başladı. İmparator, İznik üzerine bir ordu gönderdi. Ordunun başında da yine Türk asıllı ve "megas primikerios" unvanını taşıyan "Tatikios" bulunuyordu. Çaka Bey'in İzmir civarında egemen olduğu bu sıralar, yani Kasım 1092'de, İsfahan'da Melikşah'ın ölümüyle Süleymanşah'ın tutsak oğulları da serbest kalmıştı. Böylece İznik ve çevresi I. Kılıç Arslan''ın; Sivas, Amasya ve Niksar Danişmentlilerin; Ereğli ve Aksaray Hasan Bey''in; Erzincan ve çevresi Mengüceklerin; Erzurum ve civarı ise Saltukluların egemenliğindeydi. Daha güneyde, Elbistan ve Maraş Buldacı Bey; Harput ve çevresi de Çubuk Bey tarafından yönetiliyordu.

Batı Anadolu''da ise, Bizans''a karşı mücadelenin ön saflarında, kuşkusuz I.Kılıç Arslan bulunuyordu. Kılıç Arslan, büyük olasılıkla Bizans karşısında daha güçlenmek için, Çaka Bey''in kızıyla evlenip onunla dostluk kurdu. İmparator Aleksios, 1091 ilkbaharında Trakya''da Peçenekleri yenip Ege''de de Çaka Bey''in donanmasına ağır bir darbe vurduktan sonra, Marmara''nın güneyinde kalan bölgeleri Türklerin elinden almak için yoğun saldırılara geçti.

I.Kılıç Arslan ise aynı bölgede, sonradan Bizans tarafına geçen kumandanı, İlhan (Anna''da elkhanes) unvanlı Muhammed''i görevlendirmişti. Bu amansız ikiliye, Çaka Bey de katıldı. Çaka, Çanakkale Boğazı yönünde karadan harekete geçmişti. Bu esnada Çaka''nın yaptıklarını ve başına gelenleri ise yine Anna Komnena''dan izleyelim; "... Ancak, Çaka, durup dinlemek isteyecek kadar savaşçı ve girişken huylu biriydi. Dalassenos''tan kurtulup Anadolu''ya çıkıştan az sonra İzmir''e yerleşti. Özenle savaş gemileri, dramonlar, tek dizi kürekliler ve diğer çeşitli hızlı gemilerin inşasına yeniden koyuldu. Çünkü tasarısından vazgeçmiyordu. Bu haberler imparatora gelince, onu gerek karada gerekse denizde kesin biçimde ezmeye azmetti. Böylelikle Konstantin Dalassenos''u ve tüm donanmayı Çaka''ya karşı gönderdi. Sultanı mektuplarla ona karşı kışkırtmayı da yararlı gördüğünden, bu kişiye şöyle yazdı: Şanı büyük Sultan Kılıç Arslan. Biliyorsun ki, Sultanlık sana baba mirası olarak geçmiştir. Oysa senin kayınbaban Çaka, görünüşte Rum devletine karşı silahlanıyor ve kendisine Basileus (imparatora özgü bir unvan Prof. Dr. Bilge Umar) dedirtiyor. Besbelli ki bu bir aldatmacadır. ... Kurduğu bütün tezgâh sana karşı yönelmiştir. Bu durum karşısında sen onu ne başıboş bırakmalısın ne de cesaretini yitirmelisin; yapman gereken, iktidarından yoksun kalmamak için uyanık durmaktır..."

Anna, az sonra Çaka'nın şimdilerde Çanakkale-Nara Burnu denilen yerde kurulmuş olan antik Abydos'a ulaştığını söylüyor. Mektubu alan Kılıç Arslan'ın da bütün ordusuyla Çaka'yı yakalamak için yola çıktığını yazıyor. Çaka ile I.Kılıç Arslan''ın karşılaşmasını Anna Komnena yine şöyle aktarıyor: "...Sultan yakına gelince, Çaka, kara ve deniz yanından düşmanların tehdidi altında olduğunu gördü. Kendisinin tezgâha koyduğu gemiler henüz bitirilmemişti. ... Çaresiz kaldı ve en iyisi gideyim sultanla buluşayım diye düşündü, çünkü onun başına imparatorun ördüğü çorabı bilmiyordu. Sultan onu görünce hemen hoşnut bir surat takındı ve onu dostça karşıladı. Sofrası her zamanki gibi hazırlandığında, yemeğini Çaka ile bölüştü ve onu bol bol içki içmeye zorladı. Sofra yoldaşının iyice şarap yükü aldığını görünce, kılıcını çekti ve onun böğrüne daldırdı. Çaka oracıkta cansız yere yıkıldı."

Çaka Bey'den günümüze kalmış doğrudan bir iz bulunmuyor. İzmir ya da Çanakkale'de anısına dikilmiş küçük bir anıt bile yok. Sadece Çeşme'nin gerisinde, Eski Çeşme ya da Çaka Bey köyü denilen yerde, çoğu yıkılmış kalıntıların arasında betondan yapılı bir küçük blok üzerine, geçen yıllarda geliş güzel yazılmış bir yazı var

[Meric]

PİRİ REİS (1470..-1554)
Piri Reis eşsiz bir kartograf ve deniz bilimleri üstadı olmasının yanısıra, Osmanlı deniz tarihinde izler bırakmış bir kaptandır. Piri Reis, 1465-1470 dolaylarında, o dönemde Osmanlıların ünlü bir deniz üssü olan Gelibolu'da doğdu. On yaşlarına geldiğinde, dönemin bütün Akdeniz'de nam salmış ünlü korsanı olan, sonradan devlet hizmetine giren amcası Kemal Reis'in seferlerine katılmaya başladı.

Piri ve amcası Kemal Reis, uzun yıllar Akdeniz'de korsanlık yaptılar. 1486'da Granadar17;nın Osmanlı Devleti'nden yardım istemesi üzerine 1487-1493 yılları arasında Piri ve amcası, gemilerle Granadalı müslümanları İspanya'dan Kuzey Afrika'ya taşıdılar. 1499-1502 yıllarında Osmanlı Donanması'nın Venedik Donanması'na karşı sağlamaya çalıştığı deniz kontrolü mücadelesinde Osmanlı gemi komutanı idi. Piri Reis Akdeniz'de yaptığı seyirler sırasında gördüğü yerleri ve yaşadığı olayları, daha sonra Kitab-ı Bahriye adıyla dünya denizciliğinin de ilk kılavuz kitabı olma özelliğini taşıyacak olan kitabının taslağı olarak kaydetti.

Piri Reis, 1511'de amcasının ölümünden sonra, bir süre için açık denizlere açılmadı ve Gelibolu'ya yerleşti. Burada, önce 1513 tarihli ilk dünya haritasını çizdi. Atlas Okyanusu, İberik Yarımadası, Afrika'nın batısı ile yeni dünya Amerika'nın doğu kıyılarını kapsayan üçte birlik parça, işte bu haritanın elde bulunan bölümüdür. Bu haritayı dünya ölçeğinde önemli kılan, Kristof Kolomb'un hala bulunamamış olan Amerika haritasındaki bilgileri içeriyor olmasıdır.

Piri Reis haritasını, Yavuz Sultan Selim'in Mısır seferi sırasında ,1517'de padişaha sundu.

Bazı tarihçilere göre, Osmanlı padişahı dünya haritasına bakmış ve 'Dünya ne kadar küçük...' demiştir. Sonra da, haritayı ikiye bölmüş ve 'biz doğu tarafını elimizde tutacağız..' demiştir.. Padişah, daha sonra 1929'da bulunacak olan diğer yarıyı atmıştır. Bazı kaynaklarca, günümüzde bulunamamış olan doğu yarısını, Hint Okyanusu'nun ve onun Baharat yolunun kontrolunu ele geçirmek için Padişahın yapacağı olası bir sefer için kullanmak istediği bile iddia edilmektedir...

Piri Reis seferden sonra, tuttuğu notlardan Bahriye için bir kitap yapmak amacıyla Gelibolu'ya döndü. Derlediği denizcilik notlarını bir Denizcilik Kitabı (Seyir Kılavuzu) olan Kitab-ı Bahriye'de bir araya getirdi..

Kanuni Sultan Süleyman'in dönemi, büyük fetihler dönemiydi. Piri, 1523'deki Rodos seferi sırasında da Osmanlı Donanması'na katıldı. 1524'de Mısır seyrinde kılavuzluğunu yaptığı sadrazam Pergeli İbrahim Paşa'nın takdiri ve desteğini kazanınca, 1526'da gözden geçirdiği Kitab-ı Bahriye'sini Kanuni'ye sundu. Piri Reis'in 1526'ya kadar olan yaşamı Kitab-ı Bahriye'den izlenebilir. Piri Reis, 1528'de de ikinci dünya haritasını çizdi. Bugün elimizde olan Kuzey Amerika haritası bu haritanın bir parçasıdır.

Sonraki yıllarda, güney sularında devlet için çalışan Piri Reis, bu dönemde, Hint Kaptanlığı yapmış, Umman Denizi, Kızıl Deniz ve Basra Körfezi'ndeki deniz görevlerinde yaşlandı.

Piri Reis'in Osmanlı donanmasında yaptığı son görev, acı olaylarla biten Mısır Kaptanlığı'dır. 1552'de çıktığı ikinci seferin son durağı Basra'da, tamire ve dinlenmeye muhtaç donanmayı bırakıp ganimet yüklü üç gemi ile Mısır'a döndüğü için, burada hapsedi. Donanmayı Basra'da bırakması, Basra valisi Kubat Paşa'ya ganimetten istediği haracı vermemesi, Mısır Beylerbeyi Mehmet Paşa'nın politik hırsı yüzünden 1554'te hizmette kusurla suçlandı ve idam edildi. Ne var ki O, yarattığı evrensel boyuttaki eserleri olan, iki dünya haritası ve çağdaş denizciliğin ilk önemli yapıtlarından birisi sayılan Kitab-ı Bahriye ile günümüzde de halen yaşamaktadır...
Öldüğünde 80 yaşının üzerinde olan Piri Reis'in terekesine devletçe el konuldu.

Osmanlı Türklerinde gerçek anlamda haritacılık Piri Reis'le başlar. Bu acemice, emekleyen bir görüntünün aksine, mükemmel bir çıkıştır. Piri Reis'in Kitab-ı Bahriye adlı kitabı bir Türk'ün meydana getirdiği en önemli denizcilik eseri olarak dünyaca selamlanmıştır. Dünya haritası ve Kuzey Amerika haritasının çizimlerindeki isabet ve projeksiyon sistemindeki mükemmellik, tüm dünyada büyük hayranlık ve hayret uyandırmaktadır.


Piri Reis Haritası

Milli müzeler müdürü Halil Edhem Eldem, 1929 yılında, Topkapı Sarayı'nın eşsiz hazinelerinden biri olan Piri Reis haritasını ortaya çıkardı. Harita o sıralar İstanbul'da araştırma yapan Alman doğubilimci Prof. Paul Kahle tarafından incelenip, 1931 yılında Leiden'de toplanan 18. Doğubilimleri Kongresi'nde dünya bilim çevrelerine sunuldu. İstanbul basınında yer alan yazılardan sonra Ankara'ya taşınan harita, Atatürk ve tarihçileri tarafından incelendi. Atatürk'ün özel ilgi ve emirleri ile devlet matbaasında tıpkıbasımı yapıldı. Birinci Dünya Haritası adı ile anılan ve deve derisi üzerine çizilen, dokuz renkte boyanıp resimlenmiş harita 86 cm. boyundadır.

Üst kısmının genişliği 61 cm, alt kısmının ise 41 cm'dir. Dikkatle bakıldığında, haritanın sağ yanından boydan boya kopmuş olduğu göze çarpar. Alt kısmının genişliğinin kısa oluşu derinin olağan yapısındandır. Bu kopma dolayısıyla Birinci Dünya Harita'sından geriye Atlas Okyanusu'nun boydanboya iki kıyısı kalmıştır. İspanya, Fransa, Amerika'nın doğu kısımları ile Florida kıyıları, Antiller, Güney Amerika'nın doğu bölümü bugünkü haritalara yakın doğrulukta çizilmiştir. Harita tipik bir deniz haritasıdır. Enlem ve boylam çizgileri yerine rüzgar gülü ve yön çizgileriyle, efsanevi ve gerçekçi resimlerle süslenmiştir. Harita üzerinde yer adlarının yanı sıra, keşif tarihi, efsanevi bilgiler, haritanın oluşumu hakkında notlar vardır. Harita eşsiz bir tablo güzelliğine sahiptir. Görselliğin bu denli öne çıkması, eserin Osmanlı sultanına sunulacak olmasından kaynaklanmıştır. Haritada bulunan rüzgar gülü sayısı üçü küçük, ikisi büyük olmak üzere beştir.

Güney Amerika'nın kuzeybatı bölümünde yer alan satırlarda Piri Reis'in imzası açıkça okunur: " Bunu Kemal Reis'in biraderzadesi diye meşhur, Hacı Mehmet'in oğlu fakir Piri 919 (1513) Muharremülharamında Gelibolu şehrinde yazdı, Allah ikisini de affetsin."

Güney Amerika üzerinde okunan aşağıdaki satırlarda Piri Reis bilim adamlarına yakışan bir dürüstlükle haritasının kaynaklarını açıkça belirmektedir:

"Bu fasıl işbu haritanın ne tarikle telif olunduğunu beyan eder. İşbu harti misalinde harti asır içinde kimsede yoktur. Bu fakirin elinde telif olup şimdi bünyad oldu. Hususan yirmi miktar hartiler ve yappamondolar'dan (Mappa Monde), yani İskender-i Zülkarneyn zamanında telif olmuş hartidir ki rubu meskun anın içinde malumdur; Arap taifesi ol hartiye Caferiye derler anın gibi sekiz Caferiyeden ve bir Arabi Hint hartisinden ve dört Portukalın şimdi telif olmuş hartilerinden kim Sint ve Hint ve Çin hendese tarihi üzerine ol hartilerin içinde mesturdur ve bir dahi Kolonbo'nun Garp tarafından yazdığı hartiden bir kıyas üzerine istihraç edip bu şekil hasıl oldu; şöyle ki bu diyarın hartisi bahriler içinde nice sahih ve muteber ise, mezbur hartide dahi yedi derya ile sahih muteberdir."

Bu satırların üzerinde yer alan bölümde ise Amerika'nın keşfi ile ilgili bilgiler verilmekte ve son cümlesinde "Mezbur hartide olan bu karalar ve cezireler (adalar) kim vardır, Kolonbo'nun hartisinden yazılmıştır" denmektedir.

Haritayı çekici kılan yönlerden biri de budur. Colombus 1492-1504 tarihleri arasında Amerika'ya 4 kez sefer etmiş ve kıyıların haritalarını yapmıştır. Ancak bu haritaların hiçbiri günümüze ulaşmamıştır ve bugün sadece Piri Reis'in haritasının içinde yer alan bölümü ile yaşamaktadır. Colombus'la birlikte ikinci yolculuğa kılavuz olarak katılan Juan de la Cosa'nın 1500'de yaptığı dünya haritası, Contarini'nin 1506 tarihli dünya haritası ve Martin Waldseemüller'in 1507 tarihli dünya haritası (ilk defa bu haritada Kuzey ve Güney Amerika Asya'dan ayrı bir şekilde gösterilmiştir) Amerika kıtasının yer aldığı ilk haritalardır. Piri Reis'in haritası bu üç haritadan daha doğru olarak çizilmiştir. Prof. C. Hapgood tarafından yapılan araştırmalar sonucunda, Kahire'yi merkez alan hava fotoğrafları ile inanılmaz benzerlik taşıdığı görülmüştür. Erich Von Daeniken ise haritanın uzay gemilerinden çekilen fotoğraflardan yapılabileceği gibi sansasyonel bir görüş ileri sürmektedir. Antarktika dağlarının haritada yer alması ise ayrı bir bilinmezdir. Yüzyıllardır buzullarla kaplı bu dağlar 1951'de ses yansıtıcı bir sistemle keşfedilmiştir. Kısacası, Colombus'un Amerika'yı keşfinden sonra yapılan haritalar içinde en isabetlisi ve bugünkü moden haritalara uygunu Piri Reis'in haritasıdır. Projeksiyon sistemi şaşırtıcı derecede mükemmeldir.

Piri Reis'in ilk haritasının kayıp parçalarının aranması sırasında, Topkapı Sarayı Müdürü Tahsin Öz tarafından yeni bir harita bulundu. Ceylan derisi üzerine, sekiz renkte boyanmış Osmanlı tarzı süslemelerle bezeli çerçevesiyle göze çarpan bu harita da bir deniz haritasıdır. Piri Reis üslubunun tipik bir örneği olan harita 69-70 cm boyutlarındadır. Çerçevenin sadece kuzey ve batı kenarlarında bulunması, üzerindeki notların kenara gelen kısımlarının yarım kalmış olması, bu haritanın da bir kısmının yok olduğunu göstermektedir.

Bu nedenle elimizdeki harita Atlas Okyanusu'nun kuzeyini, Kuzey ve Orta Amerika'yı kapsamaktadır. Harita üzerinde hemen göze çarpan ve deniz haritalarının tipik özelliklerinden olan dördü büyük ve süslü, ikisi küçük altı rüzgar gülü ile iki mil ölçeği bulunmaktadır.

Haritada iki dikey ölçeğin altındaki dört satır, Piri Reis'in imza ketebesidir ve haritanın yapım yılını da ortaya çıkarır: "Bunu 935 (1528) yılında Gelibolu'da Reis Gazi Kemal merhumun biraderzadesi diye meşhur olan Hacı Mehmed'in oğlu fakir Piri Reis tamam etti. Bu iş muhakkak onundur." Bu ketebe Arapçadır. Ancak harita üzerindeki diğer notlar duru bir Türkçe ile yazılmıştır.

Bu haritanın da, ilki gibi bir dünya haritası olduğu öne sürülmektedir. Bizce harita bir dünya haritası değildir. Kaybolmuş olan kısımlardaki alan büyük olasılıkla alt kenarda (güney) Antarktika, sağ kenarda (doğu) İstanbul'u kapsamaktadır. Piri Reis, Osmanlı başkenti ile Yeni Dünya'yı büyük ölçekli bir haritada göstermek istemiştir. Bir diğer amaç, 1513 yılında saraya sunduğu haritadaki bilgileri yeni keşifler ışığında güncelleştirerek Kanuni'ye sunmak istemiş olmasıdır. Bir başka olasılık ise, Amerika kıtasındaki yeni keşiflere ilgi duyan Osmanlı Sarayı bu haritayı çizmek için Piri Reis'i görevlendirmesidir.

İlk haritada bulunan bazı hayali adaların bu haritada yer almaması, Amerika kıyılarının daha isabetli çizilmesi, deniz haritalarında yer alan limanların girinti ve çıkıntılarının abartılı olarak çizilmesi hatasına düşülmemesi, Yengeç Dönencesi'nin çok az hatayla çizilmiş olması (kopuk ve kayıp bölümde Ekvator ve Oğlak Dönencesi'nin de çizildiğine işarettir), ilk haritada göze çarpan efsanevi bilgi ve resimlerin bu haritada bulunmayışı, Piri Reis'in birincisinden daha doğru ve güncel bir harita oluşturma amacı güttüğünü ortaya koymaktadır.



Kitabı Bahriye

Büyük bir denizci olduğu kadar büyük bir haritacı olan Piri Reis, korsanlık günlerinden başlayarak gezip gördüğü yerleri yabancı kaynaklardan da yararlanarak tarihi ve coğrafi özellikleriyle birlikte kitabında anlatmış ve haritalarını çizmiştir. Kitab-ı Bahriye'nin nazımla yazılan ve denizcilikle ilgili tüm bilgilerin toplandığı başlangıç bölümünde, genel açıklamalardan sonra Ege ve Akdeniz adaları tanıtılarak denizle ilgili gözlem ve deneyim önemi vurgulanır. Fırtına, rüzgar çeşitleri, pusula ve haritanın tanımından sonra dünyayı kaplayan denizler ve karaların oranı belirtilir. Portekizliler'in denizcilikteki ilerlemeleri ve keşifleri, Çin Denizi, Hint Okyanusu, Akdeniz ve Ege Denizi'ndeki rüzgarlar, Basra Körfezi, Atlas Okyanusu ayrıntılı biçimde anlatılır.

Düz yazı ile anlatımın başladığı haritalı bölüm asıl metni oluşturur. Bu bölümde Çanakkale Boğazı'ndan başlayarak Ege Denizi kıyı ve adaları, Adriyatik denizi kıyıları, Batı İtalya, Güney Fransa, Doğu İspanya kıyılarıyla çevresindeki adalara ilişkin tarihi, coğrafi bilgiler verilerek kuzey Afrika kıyıları, Filistin, Suriye, Kıbrıs ve Anadolu kıyıları izlenerek Marmaris'te tüm Akdeniz'in havzası noktalanır.


Kitabı Bahriye 'den Piri Reis'in önsözü

Özellikle , güneş gibi parıldayan ve ay ışığı gibi ışıldayan , Arap ve Acem sultanlarının sultanı ve Allah'ın yeryüzündeki gölgesi olan Sultan Bayezid ( II ) Han'ın oğlu , Sultan Selim (I) Han'ın oğlu Sultan Süleyman (kanuni) Han ki ,

"Yüce Allah özellikle kendisinden inayetini esirgemesin, devletini güçlendirsin , ona zaferler versin , dünyanın yıkılacağı kıyamet gününe kadar oğullarına ömürler ve kuvvetler bahşeylesin"

Amin


Bu kitabın yazılış sebebine gelince , cihan padişahı Kanuni Sultan Süleyman'ın yüce devletine ve mutluluklar bahşeden kapısına , zamanın bilgili kişileri , uğurlu hüdavendigarın sonsuz himmetleri ile isim ve şöhret sahibi olabilmek için , çeşitli bilim dallarında eserler vücuda getirmişlerdir.
Merhum Kemal Reis'in kardeşinin oğlu olan bu zayıf ve güçsüz Hacı Muhammed'in oğlu Piri Reis de , bu ümitle , padişah hazretlerinin feleğe benzeyen eşiğine , kuretinin yettiği ölçüde "denizcilik ilminden" ve gemicilerin sanatından yadigar olmak üzere bir kitap yazdım.Çünkü , bu ilimde , şimdiye kadar hiç kimse , böyle faydalı bir eser bırakmamıştır.


Piri Reis Müzesi

Çimenlik Kalesi içinde bulunan Piri Reis Müzesi'de, Piri Reis'in, Kitab-ı Bahriye'sini yazdığı tarihten itibaren değişik tarihlerde çizdiği üç adet Çanakkale Haritası, Dünya Haritası, Piri Reis'i yaşadığı devre ait Bayrak ve Sancaklar, Osmanlı resim sanatı olan Manzaralı Resim Sanatının üstadı Nasuh Matrak-çı'ya ait kitaplardan örnekler yer almaktadır.


Ve Bugünkü Piri Reis

Almanya'da 1978 yılında inşa edilen ve adını dünya denizcilik tarihinde saygın bir yeri olan Kaptan-ı Derya Piri Reis'ten alan gemi, kamuoyunda özellikle Ege Denizi'nde yaptığı araştırmalar sırasında Yunan gemileri tarafından uğradığı tacizle tanındı. Türkiye'nin denizcilik araştırmalarında ilk gemisi olan Piri Reis'in 10 personeli bulunuyor ve sefer sırasında 11 araştırmacı daha alabiliyor. Geminin üzerinde deniz canlıları, jeoloji, jeofizik, biyolojik araştırmalar yapacak ekipmanlar, bir laboratuvar ve haberleşme sistemleri yer alıyor.

Personel yetersizliği nedeni ile göreve çıkamayan Piri Reis, Urla İskelesi'ne çekildi.
Dokuz Eylül Üniversitesi (DEÜ) Deniz Bilimleri Entitüsü Müdürü Prof. Dr. Mustafa Ergün, enstitüye bağlı Piri Reis Araştırma Gemisi'nin çalışmalarını yürütmekte eksik personel ve yetersiz ödenek nedeniyle zorlandığını söyledi.

İki haftalık sefer 20 milyar
Piri Reis'in çıkacağı iki haftalık seferin sadece yakıt ve iaşe bedelinin 20 milyar lirayı bulduğunu, bunu kendilerine ayrılan ödenekle karşılamalarının çok zor olduğunu kaydeden Prof. Dr. Mustafa Ergün, özel sektöre yaptıkları işler ve döner sermayeden elde ettikleri gelir ile açığı kapatmaya çalıştıklarını söyledi. Prof. Dr. Ergün, "Gemi 23 yaşında, yenilenmesi gerekiyor. 2-3 yıldır kriz nedeniyle ekipman alımımız durdu. Avrupa'da devlet bu tip araştırma gemilerini merkezileştirmiş ve büyük destek veriyor. Bizde bu yapılmadığı için örneğin deprem araştırmaları için yabancı gemileri çağırıyoruz" dedi

[Meric]

Seydi Ali Reis
(1498 - 1563)

Seydi Ali Reis, yazdığı kitaplarıyla tanınan bir Osmanlı amiralidir. Barbaros Hayreddin Paşa’nın maiyyetinde yetişmiş, Preveze Zaferi’nde donanmanın sağ kanadına hükmetmişti. Aslen tersane kethüdası olduğundan bir deniz harekatında bağımsız olarak kumandanlık yapmamıştır. Ancak Basra’da bulunan donanmayı Süveyş’e getirmek üzere “Hind Kaptanı” tayin edildi. 1553 yılında başlayan bu görevi oldukça maceralı geçmiştir.

Şair de olan Seydi Ali Reis “Mir’atü’l - Memalik (Ülkelerin Aynası)” adlı eserinde başından geçenleri anlatır. “Muhit” adlı bir atlası, “Hülasatü’l - Hey’e (Astranominin Özeti)” adlı Arapça’dan bir çevirisi, “Mir’atı Kainat (Kainatın aynası)” adlı bir denizcilik kitabı vardır.

Seydi Ali Reis, Basra’da bulunan Osmanli Donanmasını Süveyş ‘e getirmek üzere Hind Kaptanı olunca önce gemileri tamir ettirdi. Böylece donanmayı oluşturan 15 kadırga yenilenmiş oluyordu. 5 ay uygun deniz mevsimini bekleyip 1554 Temmuz’unda yola çıktı. Abadan, Katif ve Bahreyn’i geçtikten sonra Hürmüz Adası’ndan Hurfakan’a geldi. Hind Okyanusu’nun bu hareketli sularında, birden 34 gemilik bir Portekiz donanmasıyla karşılaştı. Savaş, gece yatsıya kadar sürdü ve Portekiz donanmasından 2 gemi batırıldı. Ertesi gün yoluna devam eden Seydi Ali Reis Umman’ı geçince ikinci bir Portekiz donanmasına yakalandı. Bu sefer Portekizlilere zayiat verdirmekle birlikte bir kadırgası yandı, 5 kadırgası da battı. Elde kalan 9 kadırga ile Umman denizine yelken açtı. Böylece 3 yıl 7 ay sürecek bir maceralı seyahat başlamış oluyordu.

[Meric]

"Evet; Barbaros bir korsan idi"

Her yıl 27 Eylül’de Hızır Hayreddin Reis’i hatırlarız milletçe; Preveze Deniz Zaferi’ni kutlarız. Bu vesile ile İstanbul’un Beşiktaş semtindeki Barbaros (Hızır Hayreddin Reis) anıtı ile türbesi arasındaki meydanda, denizcilerin tertiplediği resmî bir tören de yapılır. Buradaki anıt, Barbaros ile sağında ve solunda sanki gazâya atılmış korsanları temsil eden, heyecan ve hayret uyandıracak tarzda yontulmuş başarılı bir eserdir*.

Eskiden korsan denildiği vakit insanların zihninde şimdiki gibi denizleri kasıp kavuran tek gözü bantlı, çengel kollu vahşi adamlar hatıra gelmezdi. Galiba bu zıpçıktı korsan imajını Hollywood hayalhaneleri yarattı. Çünkü eski korsanlar hakikatte birer deniz akıncısı idiler ve şimdiki anlamda deniz haydutları için o vakitlerde "deniz haramisi, derya şakîsi, derya eşkıyası" gibi adlar kullanılırdı. Tarihimizdeki kara askerleri arasında atlı komando sınıfı demek olan akıncılar ne yapıyorsa, denizde de korsanlar onu yapıyordu. Osmanlı’ya hasım olan devletlerin ulaşımını engellemek, ekonomik güç ve etkisini zayıflatmak, ticaret kanallarını tehdit altında bulundurmak, yığınak yaptıkları bölgeleri ve askerî üslerini tahrip etmek, istihbarat ağı kurup bilgi toplamak vb. görevler hep korsanlardan beklenirdi. Bunlar Cezayir’de bulunan merkezlerinde Garp Ocakları adıyla teşkilatlanıp bütün Akdeniz’de karakollar gezdirir, kadırgalar devrinin Akdeniz’inde deniz devriyesi gibi çalışırdı. Korsanlar, Atlas Okyanusu’ndaki Osmanlı filolarının gözüpek leventleri idiler ve genellikle "gemici" anlamına olan leventlerden ayrı bir fonksiyon icra ederlerdi. Levent, denizci asker demekti, ama korsan, derya cengaverini karşılıyordu. Şimdiye göre düşünürsek korsanları herhalde SAT (Su Altı Taarruz) veya SAS (Su Altı Savunma) komandoları ile ölçmek, diğer denizci erlerden buna göre ayırmak gerekir.

Beşiktaş’taki Barbaros anıtında yer alan korsanların giyim kuşamına bakarak onların kaptan-ı derya maiyetinde bulunan çıplaklardan olduklarını söylemek mümkündür. Eskiden kaptan-ı deryanın koruma görevlilerine kaptanpaşa çıplağı(1) denilirdi. Bugünkü bodyguard karşılığı olarak istihdam edilen bu adamlar levent veya korsan kesimi kıyafetlerinden dolayı çıplak diye anılan ve kaptan-ı deryanın yakınından hiç ayrılmayan iri cüsseli, gözünü budaktan esirgemez fedailer olurdu.

Korsanlar arasında pek çok şair yetişmiş, hatta korsan türküleri diye edebiyat tarihimizde önemli bir külliyat bile oluşmuştur(2). Onların deniz ile olan âşinalıkları ruhlarında da belli bir romantizmi köpürtüyor olmalı ki yürekler dağlayan türkülerindeki hüzün çok zaman insanın gözlerini yaşartır. Kim bilir hangi kıyıdaki hangi sevda için denizin orta yerinde yanıp yakılan bu türküler kaç bağırda birden heyecan uyandırıyordu?!.. Kim bilir hangi hasret duygusu hangisine çocuğunu, hangisine kadınını, hangisine hiç sevdasını söyleyemeden denizlere açılmak zorunda kaldığı sahil güzelini hatırlatıyordu?!.. Yanarım yanarım, hep o vakitler düzyazının gelişmediğine yanarım. Düşünsenize bir, eğer bunca şiir söyleyen adamdan birkaçı duygularını nesirle anlatsaydı şimdi elimizde nice muhteşem romanlar, nice büyülü öyküler ve nice zengin senaryolar olurdu. Keşke korsanlardan birisi günlük tutmuş olsaydı!.. Hızır Hayreddin Reis’in "Gazavât-ı Hayreddin Paşa (3)" adıyla yazdırdığı savaş hatıralarının (ki kısmen resmî tarih sayılır) bir benzerini, sıradan bir korsan, kendi dünyası ve duyguları açısından kaleme alsaydı ve İnebahtı’da esir alınan Cervantes’in Don Kişot’u yerine biz şimdi filanca reisin maceralarını okuyor olsaydık.

* Yazık ki bu anıtta yer alan korsanlardan cadde tarafındakinin elinde bulunması gereken kılıç birkaç yıldır yerinde yoktur. Zavallı korsanın eli hayalî bir kabzayı kavrıyor gibi öylece boş durmaktadır. Bizim ilgili kurumlarımız Hızır Hayreddin Reis’in serdengeçtisinin eline bir kılıç da veremiyor ve o dağ gibi kahramanı komik duruma düşürüyorsa daha ne diyelim!.. Hele vasiyetinde "Kabrimi aydınlatınız!" buyuran bu en büyük amiralimizin türbesini kapalı tutuyor, içerisinde bir aydınlatmayı bile çok buluyorsak!..

(1) Vaktiyle Deniz Müzesi’nin kıyafetler salonundaki bir "kaptanpaşa çıplağı" olarak giyindirilmiş bir mankenin bilgi etiketinde "Naked of Captain Pasha" ibaresi yer alıyordu. Yani "Kaptan paşanın çıplak hali". Galiba tercümeyi yapan, çıplak kelimesinin koruma anlamını bilmediği için, üstelik de göğüs bağır açık bir cepken ile yalın ayak, baldırı çıplak bir poturlu mankeni görünce "adam gerçekten de çıplak" diyerek altına "Bodyguard of high admiral" yazması gerekeceğini hiç düşünmemiş olmalıydı. (2) bk. Şükrü Elçin, Akdeniz’de ve Cezayir’de Türk Halk Şairleri, Ankara, 1988 (3) bk. Ertuğrul Düzdağ, Barbaros Hayrettin Paşa’nın Hatıraları, c. I-II, İstanbul, 1973

[Meric]

Cezayirli (Palabıyık) Gazi Hasan Paşa

Sayılamayacak kadar büyük başarılara imza atan Gazi Hasan Paşa, ülkemizde ilim ve eğitimin yayılması, donanma ve tersanede ehliyetli, çağdaş mühendislik bilgilerine sahip kişilerin çalışarak başarılı olması amacıyla,1773 senesinde, Haliç'te, Tersane-i Amirenin Darağcı semtinde, büyük maçunanın bulunduğu mahalledeki bir gözde, Tersane Hendesehanesini kurmuştur. Burası 1784'te Mühendishane-i Bahri Hümayun, 1795'te Mühendishane-i Berri-i Hümayun, 1883'te Hendese-i Mülkiye mektebini doğurmuş ve İstanbul Teknik Üniversitesi, Deniz Harp Okulu ve Yüksek Denizcilik Okulunun kuruluşlarına ön ayak olmuştur.

Çeşme deniz savaşından sonra Rus donanması, Aleksis Orlof, Spiridof ve Elfinston filoları ile Ege denizine hakim olmuşlardı. Amaçları sonunda Çanakkale boğazını ele geçirmekti. Aleksis Orlof, Başkomutan durumundaydı. 12 temmuz 1770 günü Elfinston, Çanakkale boğazına hücum etti. Ancak istihkamlar tahkim edildiğinden ve top atışları başarılı olduğundan Ruslar geri çekilmek zorunda kaldılar. Bunu üzerine Ruslar bölgeye hakim olan Limni adasını ele geçirmek için Limni kalesini muhasara ve bombardımana başladılar (20 temmuz 1770). Çanakkale boğazı muhafızı Ali Paşa'ya muhasara haberi iletilerek acele imdat istendiği halde bir ay süreyle hiçbir yardım gönderilmemiş, ancak Cezayirli Hasan Paşa İzmir'den Çanakkale'ye gelerek imdada koşmaya teşebbüs etmiştir.

Limni kalesinde 400 Türk bulunmaktaydı. Kadınlar, çocuklar ve ihtiyarlar da savunmaya yardım ediyorlar, kale bedeninden topladıkları taşları taşıyarak, hücum eden Rusların üzerine atıyorlardı. İngiliz ve İsveçli gönüllüler de muhasara eden Ruslara yardım ediyorlardı. Kale teslim olmaya yanaşmayınca 4000 kişilik bir kuvvet kuşatmaya katılmak için karaya çıkarılmıştı. Muhasara uzadıkça Limni kalesinde yiyecek, su ve cephane bütün bütün azalmaya başladı. İmdat gelmesinden ümit kesilince kaleyi teslim şartlarını Rus elçilerle müzakereye başladılar.

Cezayirli Hasan Paşa, Limni adasına yardıma gitmek üzere kendisine asker ve tekne verilmesini İstanbul'a iletti. Baron de Tott bu fikre karşı çıkarak başarı şansı olmadığını söylediğinde, ricali devletten aldığı cevap şu oldu: "Harekat başarılı olursa mesele yok. Ancak muvaffak olmazlarsa birkaç bin serseriden kurtulmuş oluruz. "

Sonunda İstanbul'dan bir Hattı Hümayun gelerek Limni'ye yardım edilmesi için Ali Paşa'nın 2000 nefer, Kaptan-ı Derya Cafer Paşa'nın 1000 nefer kalyoncu vermesi emredildi. Cezayirli Hasan Paşa, donanmadan ayrılmış olan 1070 kalyoncuyu yanına alarak Seddülbahir Kalesi'ne gitti. Kendisine verilecek olan diğer 2000 askeri 7 gün bekledikten sonra durumu Ali Paşa'ya bildirdi. Tekrar kendisine vaatlerde bulunuldu. Sonunda vakit kalmadığını düşünerek kalyoncuların kayıklara binmesini emretti. Birkaç çektiri ve firkate bu kayıkları himaye ediyordu. Bütün kayık ve gemi adedi 23 parça idi. 1070 kalyoncu neferi ile gece karanlığından istifade ederek 5-6 ekim arası denize açılıp yelken bastılar. Rüzgar fırtınaya çevirip, firkate kaptanları daha ileri gitmelerinin tehlikeli olacağını rapor ettiklerinde bunlara önem vermedi. Böyle havalarda Rus kalyonlarının karakol görevi yapmayacağını kestirmişti. Limni adasının kuzeyinden geçerek Yüzbaş Limanı'na girdi.

Askeri kıyıya çıkararak kayık ve gemilere Çanakkale'ye dönmelerini emretti. Askerlerine bu teknelerin asker getirmek üzere gönderildiğini söyledi. Ayrıca geriye dönüş olanağını ortadan kaldırmıştı. Kazanmaktan başka çıkış yolları kalmamıştı. Cebri yürüyüşle Limni Kalesi'ne doğru yaklaştı. Yolda muhasara altında olan Türklerin kaleyi teslim teklifini kabul ettiklerini, kaleye beyaz çarşaf çekildiğini, ancak Rusların henüz kaleye girmediğini öğrendi. Yerli Rumlara altın vererek gidip Ruslara 12.000 düzenli asker geldiğini haber vermelerini istedi.

Başlangıçta Ruslar bu habere inanmadılarsa da gece yapılan sürpriz baskın üzerine paniğe kapılarak büyük kuvvetler karşısında olduklarını sandılar. Bozularak gemilerine kaçtılar. Kaçamayanlar ya esir ya da telef oldular. Hasan Paşa kaledeki beyaz çarşafı indirip yerine kendi sancağını çektirdi. Denize dökülen Rusların Lilmni'de başarı şansları kalmadığının anlaşılması üzerine donanmaları da çekilmek zorunda kaldı. Kale hemen onarıldı ve tahkim edildi. Ruslar bir süre sonra kaleye gelen yardımın gerçek gücünü öğrenince Limni Kalesi'nin önüne tekrar geldiler ve karaya asker çıkarmaya kalkıştılar. Ancak morali düzelmiş olan Türkler karşısında bir kez daha başarısızlığa uğrayarak, geri çekildiler ve gemilerine binip uzaklaştılar.

Padişah bu zafer üzerine Hasan Paşa'ya altın bir çelenk ve murassa kılıç göndermiştir. Bundan böyle bütün belgelerde gazi ünvanı ile anılmıştır.

Gençliğinde Cezayir Ocaklarına yazılmış, orada yükselerek Tlemsen beyliği, daha sonra Çanakkale Boğaz Muhafız ve Seraskerliği yapmıştır.

Çeşme faciasında kapudane rütbesiyle bulunmuş, bu yenilgi sırasında gemisiyle büyük kahramanlık göstermiş, üç ambarlı bir Rus gemisini batırmıştır. İnabahtı yenilgisinde başarılı olan Uluç Reis'e benzer durumda, başarılarından dolayı Kaptan-ı Deryalığa getirilmiştir (Ekim 1770). 27 Şubat 1774 günü azledilerek Anadolu Valiliğine ve bir süre sonra Rusçuk Seraskerliğine atanır.

1774 yılı temmuz ayı sonunda tekrar Kaptan-ı Deryalığa getirilir. 1775'te Akka kalesini geri alır. 1787'de Mısır Kölemen beylerini Kahire'den kovar. 1789'da Rus donanmasını Karadeniz'de mağlup eder. 1789'da azledilerek Tuna cephesine memur edilir. Özi Seraskeri olur. İsmail kalesini büyük bir başarı ile savunarak Rusları yener.

3 aralık 1789'da Sultan III. Selim, Cezayirli Hasan Paşa'yı takdir ederek sadrazamlığa getirir. 77 yaşında olan Hasan Paşa bu önemli görevde üç ay kalır. Kış mevsiminde orduyu düzenlemekle uğraşırken hastalanarak 1790 yılı martında, 29'u 30'a bağlayan gece humma-i muhrika'dan dolayı vefat etmiş ve Şumnu'da Bektaşi tekkesine gömülmüştür

[Meric]

Turgut Reis

Ünlü bir Türk denizcisidir. Menteşeli fakir bir köylünün çocuğu olarak, Bodrum yarımadasının batısında bulunan Karabağ köyünde dünyaya geldi. Önceleri çobanlık yaptı. Sonra bir korsan gemisine levent yazıldı. Kısa zamanda reis oldu ve Barbaros'un yanına girdi. Preveze zaferinde görevini başarıyla gerçekleştirdi.

1540'da Salih Reis ile beraber esir düşerek Cenova'ya götürüldü. Üç yıl gemilerde forsa olarak çalıştırıldı. 1543'de Cenova'yı kuşatan Barbaros tarafında ikisi de kurtarıldı. Turgut Reis yine Akdeniz'de korkulu akınlara başladı. Bu arada Cerbe adasındaki üssü bir birleşik Avrupa donanması tarafından basıldı. Turgut Reis yağlı kızaklarla gemilerini adanın arka tarafından denize indirdi. Fakat kendisini çekemeyenler yüzünden gerektiği şekilde mükafatlandırılmadığı için, Osmanlıların hizmetinden çıkarak Tunus Beyi hesabına çalışmaya başladı.

Kanuni Sultan Süleyman'ın valilik vaadi üzerine 1554'de Trablus'u aldı. Ama valilik yine kendine verilmedi. Ancak Edirne'de padişahın atının dizginlerini tutup vaadini hatırlatarak istediği mevkii kopardı. On bir yıl bu görevde kaldı. 80 yaşındayken donanmanın komutanı olarak katıldığı Malta savaşında şehit oldu. Trablus'a gömüldü

[Meric]

Burak Reis

1488'de Mısır seferinde kadırga reisi olarak görev alan Burak Reis'in doğum yeri ve hayatı hakkında fazla bir bilgi yoktur.

II. Beyazıt (Yıldırım) devrinde gerçekleşen Osmanlı-Venedik savaşında, Kaptan-ı Derya Küçük Davut Paşa idaresinde Kemal Reis ile birlikte İnebahtı (Lepanto) açıklarında yapılan deniz savaşında (Temmuz 1499) bulundu.

1498 yılı Türklerle Venedikliler arasında savaşların başladığı tarihtir. Venediklilerin karşısına iyi hazırlanmış eksiksiz bir donanma gücüyle çıkmak isteyen Osmanlılar 1000'er kişi taşıyabilen, her biri 2500 tonluk iki büyük savaş gemisi yaptırmış ve kaptanlılarına da Burak ve Kemal Reis'ler getirilmişti.

Donanma İnebahtı'ya yaklaştığında, Burak Reis, Venedik amiralleri Albon Armenio ve Pietro Loredano'nun üzerine hücum edip gemisine aborda olmaları sonucunda gemisini teslim etmemek için her iki tarafına rampa etmiş olan Venedik gemileriyle birlikte kendi gemisini ateşe verdi ve şiddetli rüzgarın da yardımıyla alevler kısa zamanda birbiri içine girmiş durumda bulunan her üç gemiyi birden sardı. Burak Reis'in kadırgası (göke?) da diğer iki düşman gemisiyle (karaka) birlikte sulara gömüldü. Burak Reis şehit olurken (28 Temmuz 1499) mürettebatından ancak 90 kadar denizci Brodano (Sapienza) adasına çıkarak kurtulabilmişti. Buna karşılık düşman en büyük iki gemisini ve en değerli iki amiralini kaybetmişti. Türkler bu savaşın olduğu yerdeki adaya, bu yiğit, vefalı Türk denizcisinin anısına duydukları büyük saygıyı devam ettirmek amacıyla "Burak Reis" adını vermişlerdir. Bu savaşa daha sonra Burak Adası Deniz Savaşı dendi

[Meric]

Oruç Reis (Baba)

En büyük Türk denizcilerindendir. Ebu Yusuf Nurullah Yakub'un oğlu. Midilli'de doğdu. Hızır ve İlyas Reis'lerin ağabeyidir. Yunanca, Arapça, İtalyanca, İspanyolca ve Fransızca'yı öğrendi. Kardeşi İlyas Reis ile birlikte deniz ticareti yaparak hayata atıldı.

Böyle bir sefer sırasında Rodos şövalyelerine esir oldu. Esirlikten kurtulunca Memluklu Sultanı Kansu Gavri'nin hizmetine girdi ve Mısır ince donanmasının başına getirildi. Mısır donanmasıyla birlikte İskenderun körfezinde bulunduğu sırada Rodosluların saldırısına uğradı.

Yavuz Selim'in ağabeyi Sultan Korkut'tan büyük yardım gördü ve Korkut Çelebinin verdiği 18 oturaklı bir gemiyle korsanlığa başladı. Bu gemisi de Rodoslular tarafından ele geçirildi. Korkud Çelebi ona 22 oturaklı bir gemi daha verdi. Oruç Reis İtalya kıyılarını yağmalamaya başladı. Yavuz Sultan Selim padişah olunca (1512) Anadolu kıyılarını bırakarak İskenderiye'ye gitti. İskenderiye'den sonra Cerbe adasını kendisine merkez yaptı. Kardeşi Hızır Reis de burada kendisine katıldı. Kısa zamanda Fransa ve İtalya arasındaki sulara hakim olunca Avrupa devletleri endişelendiler.

Tunus Sultanı Mulay Muhammed ele geçirecekleri ganimetten 1/8 pencik ve 1/50 liman vergisi vermeleri şartıyla Oruç Reis'e Halk-ül Vad kalesini verdi. Buradan yapılan çıkışlarda İspanyol ve İtalyan gemilerini ele geçirdi, kızıl saçlı ve sakallı olması sebebiyle İtalyan ve İspanyollar tarafından Barbarossa adı verilen Oruç Reis'in ünü bütün Batı Akdeniz'e yayıldı.

Bicaye kalesine sığınan İspanyol gemileriyle yaptığı bir çarpışma sırasında kaleden atılan toplarla kolundan yaralandı. Bu yaralı kolu daha sonra kesildi. Piri Reis'in emrinde 6 gemiyi İstanbul'a yolladı. Piri Reis, Yavuz Sultan Selim'e Oruç Reis'in gönderdiği hediyeleri sundu. Yavuz Sultan Selim de Oruç Reis'e elmas kabzalı iki kılıç, iki hil'at ve iki gemi gönderdi. Bu sırada Oruç Cicelli kalesini ele geçirdi. Bicaye kalesini de ele geçirmek için çatıştıysa da başaramadı. Cicelli'ye geri döndü. Burada Berberi kabileleri arasındaki anlaşmazlıklara karıştı; berberi reislerinden Abdülaziz ile Kuko Ahmet arasındaki anlaşmazlıkta Abdülaziz tarafını tuttu, böylece berberiler arasındaki nüfuzu arttı. Cezayir şehri halkı kendilerini İspanyollardan kurtarması için Oruç Reis'e başvurdu.

Oruç Reis Cezayirlilerin bu çağrısını kabul etti; 21 gemi ve karadan da 500 kişilik birlikle Cezayir üstüne yürüdü (1516). Kısa zamanda şehre hakim oldu. İspanyollar Cezayir limanı ağzında bulunan adaya (Penon d'Alger) çekilmek zorunda kaldılar. Cezayir'in Oruç Reis'in eline geçmesini istemeyen İspanyollar Don Diego de Vera kumandasında 180 parçalık donanma ve 15.000 kişilik bir ordu ile şehri almak istedilerse de başaramadılar. Oruç Reis İspanyolların müttefiki olan yerli kabileleri yendi ve Cezayir'in 150 km batısındaki Tlemsen kalesini ele geçirdi. Cezayir'de yönetimi düzenlemek için kardeşleriyle iş bölümü yaptı. Cezayir'in doğu kısmının yönetimini Hızır Reis, batı kısmının yönetimini ise Oruç Reis üstüne aldı. Bütün ülkede nüfus ve arazi sayımı yapıldı. İspanyol nüfuzu altında bulunan Tlemsen hükümdarlarına bağlı olan Kal'atül Kıla ve sonra da Tlemsen alındı.

İspanyollar Tlemsen'i Oruç Reis'den geri almak ve eski hükümdarı tekrar başa geçirmek için Don Martin d'Argote kumandasındaki bir kuvveti Cezayir'e yolladılar. İspanyollar önce Kal'atül Kıla'yı aldılar. Oruç Reisin kardeşi İshak İspanyollar tarafında şehit edildi.

Daha sonra Marki de Comares komutasındaki bir ordu Tlemsen'i kuşattı. Oruç Reis İspanyolların ve onlarla işbirliği yapan yerlilerin saldırılarına karşı 6 aydan daha fazla bir süre dayandı. Sonra yanında kalan 40 kadar adamıyla kaleden çıktı. İspanyol hatlarını yardı. Arkasından gönderilen Garcia de Tineo kumandasındaki İspanyollar ile Salado ırmağında yapılan son bir savaşta şehit oldu

[Meric]

Salih Reis

Kanuni Sultan Süleyman zamanında Akdenizdeki savaşlarda ün kazanmış kahraman denizcilerimizden biridir.
Tunus'un alınmasında gösterdiği yararlıklar, denizcilik tarihimizin şanlı sayfalarını iftiharla doldurmaktadır.

Salih Reis Biga'da doğmuştur. Avrupalılarca ünlü bir tarihçi sayılan Hammer yazdığı kitabın ikinci cildinde bu kahraman için ayırdığı satırlarda kısaca şunları anlatmıştır: "Salih Reis, Trovanın bir köyünde (Kazdağı) eteğinde doğduğu için çocukluğunda Yunanlılarla Trovalıların savaşlarını duymuş ve kendisini sonraları en yiğit korsanlar derecesine çıkaran kahramanlık meziyetlerini işte bu tarihi toprakların göğsünden almış çok değerli bir Türk denizcisidir" diyor.

Salih Reis, Akdenizde yıllarca korsanlık etmiş bir kahramandır.
Turgut Reis'le birlikte, korsika adasının bir küçük limanında iken, Andrea Dorya'nın ani bir baskınına uğrayarak esir edilmiş ve üç yıl düşman kadırgalarında forsa, yani kürek mahkumu olarak kalmıştı.

Barbaros Hayreddin Paşa'nın yardımı ile esirlikten kurtulan Salih Reis, Akdenizde büyük işler başarmıştır.
Turgut Reis'le birlikte Tunus'un alınmasında başarılı yararlıklar göstermiştir.
Bu hizmetlerine karşılık olarak 1556 da kendisine beylerbeyi rütbesi verilmiştir. Bu suretle paşalık kazanan Salih Reis Türk denizcilik tarihinde sadece "Reis" adı ile anılmaktadır.
Bunun tek sebebi, kendisinin ünvan düşkünü olmayan bir denizci meziyeti taşımasıdır. Bu ünlü denizci 1566 yılında ölmüştür

[Meric]

Çengeloğlu Tâhir Paşa

XIX. Yüzyıl Osmanlı imparatorluğu'nun ünlü ve yiğit denizcisidir. Soyca, Trabzon ve Giresun'da dallan bulunan bir ailedendir. Cezâyir-i Garp Ocağı'nda yetişti. Yakını Halil Kaptan'ın gemisiyle uzun deniz yolculuklarına çıktı. Böylece deniz ve denizciliği öğrendi. Daha sonra adı geçen kaptana damat oldu. İstanbul'a gelip tersaneye girdi. Çalışkanlığı ve dürüstlüğüyle az zamanda çok sevgi topladı. Kendisine önce Kapudâne-i Hümâyûn (Oramirallik), arkasından mîr-i mîrân (beylerbeyi) rütbesi verildi.

1827'de Osmanlı deniz kuvvetlerinin büyük kısmı, onun emir ve kumandası altındaydı. O yılın 20 ekiminde Batılı saldırganlarla, onlardan hiç de geri kalmayan Ruslar, işbirliği yapmış durumdaydılar. Bir rivayete göre Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa ve oğlu İbrahim Paşa da el altından onlarla uyuşmuştu. Navarin limanında demirli savaş filomuza dost gibi yanaşıp ufak bir olay çıkardılar. Denizcilerimizin buna tepkisini bahane ederek, alçakça ve var güçleriyle saldırdılar. Gafil avlanmıştık. Sekiz bin şehit verdik. Gemilerimizin aşağı yukarı hepsi yandı. Çengeloğlu Tâhir Paşa ölümü hiçe sayarcasına savaşarak, bu ateş çemberinden güç belâ birkaç gemiyle çıktı. Saldırgan devletlerinin mesul adamları, bu kahpece baskının suçunu paşaya yüklemeye kalkıştılar. Sultan II.Mahmud, Doğulu ve Batılı emperyalistlerin bu "yavuz hırsız"lığına kulak asmadı. Hiç tereddüt etmeden, İngiltere ve Fransa'yla siyasî münasebetleri kesti. Ruslar'ın beklediği de zaten buydu. Fırsat bu fırsat deyip hemen harp ilân ettiler. Sonuç bizim için kötü oldu. Bu biraz da tabiî idi. Çünkü Navarin'de elli yedi gemi kaybeden donanmamız, bu büyük eksikliğini tamamlamadan Karadeniz'de üstün olamazdı. Savaş Edirne Antlaşması'yla (15 aralık 1829) bitti.

Daha sonra II. Sultan Mahmut, donanmamızı canlandırmaya kalkıştı, ilk iş olarak Çengeloğlu Tâhir Paşa'yı, kapdân-ı derya yaptı. Deniz ve denizcilik âşıkı, kahramanlık timsali Çengeloğlu, bu makam için biçilmiş kaftandı. Bahriyenin her şeyiyle candan ilgileniyordu. Gemilerin sağlamlığından, deniz subaylarının yemek yiyişlerine kadar her meselenin üzerinde titizlikle duruyordu.

II. Sultan Mahmut öldükten sonra, yerine geçen oğlu Sultan Abdülmecid de Çengeloğlu'na değer vermeyi ihmal etmemiş, onu 1841'de gene kapdân-ı deryalığa getirmişti. Bu makamda bir süre kaldı, önce Edirne, sonra Bosna valiliğine gönderildi. Bu hizmetteyken de 1847'de (1266 H.) öldü. Na'aşı İstanbul'a getirildi. Mezarı, Eyüp'te lisenin önündedir. Burası duvarları parmaklıklı bir aile kabristanıdır