Türk Linyit Yatakları

1989 yılı başı esas alındığında toplam rezerv 430 milyon tondur üretilen kömür; sert, parlak ve homojen yapıdadır.
7.3.12. Ilın Linyitleri İşletmesi (ILİ)

Konya Linyitleri İşletmesi (KLİ) müessesine bağlı bir üretim bölgesi iken, KLİ’ye bağlı Ermenek bölgesinin 01.01.1990 tarihinden itibaren rödövans yoluyla işletmeye verilmesi, Beyşehir bölgesinde de TEK tarafından kurulması düşünülen termik santralden bugünün koşullarında vazgeçilmesinden dolayı işletme faaliyetlerinin sadece Ilgın’da devam etmesi sebebiyle TKİ Genel Müdürlüğü’ne bağlı Ilgın Linyit İşletmesi adıyla faaliyetlerine devam etmektedir. İşletme rezervi 1990 yılı itibariyle 102 milyon tondur.
Ilgın kömürünün rutubet miktarı yüksek, kükürt içeriği düşük olup, havada kuruduğu zaman ısıl değeri yükselmektedir. Kömür damarının kalınlığı 7,2 m kadardır.
Beyşehir linyiti ise toprağımsı kahverengi renkte olup ısıl değeri düşük buna karşın orijinal rutubet ve kül içeriği yüksektir. Ömür stokta tozlaşmaktadır. Kömür damarı konglomera ile marn arasında oluşmuş olup, kalınlığı 6,75 metredir. Üretim açık işletme yöntemiyle yapılmaktadır. Satışların % 6’sı ev yakıtı amaçlı olup, % 94’ü ise sanayiye yapılmıştır.
7.4. Özel Sektör Tarafından İşletilen Linyitlerimiz

Ülkemizin her yanına dağılmış olan linyit yataklarımızın sadece ufak bir bölümü özel sektör tarafından işletilmektedir.

7.4.1. Gediz Sahaları

Gediz kömür bölgesi miosen yaşlı olup, Gediz kazasının hemen doğusunda, Ayçatı-Sazköy-Gökler arasında tersiyer formasyonları içeren dar bir koridordur. Kömür, genelde taban, tavan killeri arasında 2-5 m stomp veren faylarla ayrılmış iki damardan oluşmaktadır. Küçük kapasiteli özel sektör tarafından yeraltı işletmeciliği ile çalışan bölgenin toplam rezervi yaklaşık 15 milyon ton olarak hesaplanmıştır.
Kömür petrografik olarak sert ve kırılan bir yapıdadır. Yüksek ısıl değere sahip Gediz bölgesi kömürlerinin en önemli sorunu kükürt içeriğinin fazlalığıdır. Gazlı ve alevli kömür niteliği taşıyan kömürlerin rengi gri-kahverengimsi siyahtan, parlak siyaha kadar değişmektedir.
7.4.2. Ağaçlı-İstanbul Bölgesi

Oligosen yaşlı Ağaçlı Bölgesi İstanbul ili sınırları içinde ve kuzeybatısında Kemerburgaz-Akpınar-Yeniköy ve Ağaçlı köyleri arasında yer alır. Zaman zaman oldukça büyük bloklar halinde çıkan kömür tabakaları bir veya bazen birbirine yakın iki damar olarak görülmektedir. Bu iki kömür arasında çoğu zaman 0,80 m kadar bir ara kesme bulunabilmektedir.

Kömür tabakası kalınlığı 1,5-2 m , bazen 3 metreye kadar ulaşabilmekte ve yaklaşık 5o eğimle genelde kuzeye dalmaktadır. Kömürlerin ömürleşme derecesi oldukça düşüktür. İncelendiğinde ağaçsı yapılara sık sık rastlanmaktadır. Kömür tabakasının üzerinde 2-8 m arasında değişen kumlu-killi bir tabaka; onun altında 8-10 m kalınlıkta killi formasyonlar bulunmaktadır. Bu tabakaların, bazı ocaklarda 20 metreye kadar ulaştığı saptanmıştır. Bu bölgenin toplam rezervi bugün 15 milyon ton civarındadır.
İstanbul’un kömür gereksiniminin % 90’ına yakın bir bölümünü karşılayan Ağaçlı-Yeniköy ocaklarının tümü açık işletme yöntemiyle işletilmektedir. Ayrıca 200 metrelik sahil şeridinde kömür rezervleri bulunmaktadır. İstanbul’a kömür naklinin hemen hemen tamamı karayolu ile gerçekleşmektedir.
7.4.3. Malkara-Keşan-Uzunköprü (Trakya) Bölgesi

Edirne ve Tekirdağ illeri sınırları içinde kalan bu linyit yatakları dağınık ve çok sayıda küçük kapasiteli ocaklar açılarak işletilmektedir. Devamlı üretim yapan ocaklara Harmanlı (Uzunköprü), Cabbarlar (Keşan), Hasköy yörelerinde rastlanmaktadır. Jeolojik olarak karasal fasiyesteki oligo-miosen içinde çok sayıda; fakat küçük rezervler halinde görünen ve işletilebilir kömürlü formasyonların genelde kalınlıkları 0,8-2 m arasında kalmakta ve bazen de ara kesmeli olarak görülmektedir.
Kömürlü formasyonların tavanında, tavan kilini takiben çoğunlukla 8-10 m kalınlıkta marn serileri, yer yer 6-8 m kumlu çakıllı formasyonlar bulunmaktadır. Örtü tabaasının ve kömür kalınlığına bağlı olarak çoğunlukla toplam 10-15 metreye kadar açık işletme, daha kalın örtü tabakasının olduğu yerlerde ise çok ilkel kapalı işletme yöntemleri ile üretim yapılmaktadır. Yapılan hesaplara göre bölgenin toplam 100 milyon ton civarında görünür

rezerve sahip olduğu, ancak bunun oldukça geniş ve birbirinden ayrı alanlara yayıldığı anlaşılmıştır.
7.4.4. Mihalıçcık (Eskişehir) Bölgesi

Kömür İşletmeleri Anonim Şirketi’ne ait 906 hektarlık bu sahada yapılan çalışmalarla 13,5 milyon ton rezerv tespit edilmiştir. İşletmede damar kalınlığı 2,24 m ve kömürün alt ısıl değeri 3.000 Kcal/kg’dir.
7.4.5. Büyük Çeltek Kömür İşletmesi (Amasya)

1969 yılından beri madencilik faaliyetlerinde bulunan işletme Amasya-Suluova ilçe merkezinin 4 km kuzeyindedir. Üretilen kömürün büyük bir bölümü kireç ve toprak sanayiinde tüketilmektedir. Tuğla fabrikalarının bakımda olması nedeniyle kış aylarında toz kömürü stokları artmaktadır.
8. TÜRKİYE’NİN LİNYİT TÜKETİMİ

Türkiye’nin linyit üretim ve tüketimi incelendiğinde; her ikisinde de sürekli artış olduğu ve hemen hemen paralel geliştiği görülmektedir. 1973 petrol krizinden sonra elektrik açığını kısa bir sürede karşılamak üzere termik santrallere ağırlık verilerek, hızla kömür tüketilmeye başlanmıştır.
8.1. Termik Santrallerde Linyit Tüketimi

Tüketilen elektrik enerjisi miktarı bir ülkenin kalkınma seviyesinin göstergesi olarak kabul edilmektedir ve kalkınmakta olan ülkemizin elektrik enerjisi gereksinimi büyüktür.
Termik santrallerde elektrik üretimini, yakıtın yakılıp, sağlanan ısının, suyun buharlaştırılması için harcanması, ortaya çıkan buharın türbinin de jeneratörü döndürerek elektrik enerjisinin elde edilmesi biçiminde özetleyebiliriz.

Kömürün elektrik enerjisine dönüştürülmesinde en önemli sorun kuşkusuz net enerji veriminin düşük olmasıdır. Kömürün içeriğindeki enerji değerinin ne kadarının elektrik enerjisine dönüştüğünü gösteren bu değer termik santrallerde ortalama % 20-30 civarında olup, dünyada en ileri teknoloji ile çalışan termik santrallerde dahi bugün bu değer % 39’dur.
1993 yılı verilerine göre mevcut linyitin % 67,4’ü termik santrallerde tüketilmektedir.
Türkiye’de elektrik sektöründe kullanılabilir rezervler şöyledir:
LİNYİT............................................ ..... ...8 milyar ton
TAŞKÖMÜRÜ .................................... 1.4 milyar ton
ASFALTİT ........................................... .82 milyar ton
TORYUM............................................ . ....380.000 ton
URANYUM.......................................... ........9.000 ton
Tablo 8: Linyit Yataklarının Bölgelere Göre Dağılımı.
BÖLGE

GÖRÜNÜR

TOPLAM

Milyon Ton

%

Milyon Ton

%

Marmara

5.19,5

7,5

831,2

10,4

İç Anadolu

1.1071

15,4

1.324,9

16,5

Doğu Anadolu

3.514,8

50,6

3.565,6

44,4

Karadeniz

91,6

1,3

204,7

2,6

G.Doğu Anadolu

53,1

0,8

53,1

0,7

Ege

1.696,5

24,4

2.044,2

25,5

Akdeniz

-

0

26

0,3

TOPLAM

6.946,5

100

8.023,7

100

Tablodan da görüldüğü gibi görünür rezervin 3,5 milyar tonu Elbistan havzasındadır. Geri kalanı da diğer yörelere dağılmış bulunmaktadır.
Elektrik enerjisinde kullanılabilir linyit potansiyeli 16.354 MW veya 105 milyar kWh/yıl karşılığıdır. Bu miktarın % 37’si işletmede, % 3’ü inşa halindedir. Geri kalan tüm linyit rezervleri (kullanılabilir potansiyelin % 59’u) 2020 yılına kadar değerlendirilecektir.
SANTRALİN ADI

YAKITI

BULUNDUĞU

KURULU GÜÇ (MW)

ORTALAMA ÜRET. (gWh)

Elbistan-A

Linyit

K.Maraş

1.320

Soma-B

Linyit

Manisa

960

Hamitabad-I

D.Gaz

Kırklareli

800

Yatağan

Linyit

Muğla

630

Ambarlı

Fuel-Oil

İstanbul

630

Seytömer

Linyit

Kütahya

450

Tunçbilek-A-B

Linyit

Kütahya

429

Yeniköy

Linyit

Muğla

420

Ambarlı D.Gaz

D.Gaz

İstanbul

416,4

Çayırhan

Linyit

Ankara

300

Hamitabat

Gaz

Kırklareli

200

İsdemir

Fuel-Oil

Hatay

145,4

Çatalağzı

Taşkömürü

Zonguldak

129

Çatalağzı

Taşkömürü

Zonguldak

129

Y. Çatalağzı B-2

Linyit

Zonguldak

129

Karabük

Taşkömürü

Zonguldak

122,3

Seydişehir

Motorin

Konya

120

Aliağa Gaz Tr.

Motorin

İzmir

120

Mersin

Fuel-Oil

Mersin

106

Aliağa

Fuel-Oil

İzmir

70,4

Cevrim 1-2

Linyit

İzmir

60

İsdemir 5

Fuel-Oil

Hatay

55

Erdemir

Fuel-Oil

Zonguldak

50

Hopa

Fuel-Oil

Artvin

50

Bornova

Motorin

İzmir

46,2

Soma A

Linyit

Manisa

44

İzmir

Linyit

Artvin

35

İpraş Rafineri

Fuel-Oil

İzmir

30

Hazar Gaz Tr.

Motorin

Manisa

30

EGO

Linyit

İzmir

26,6

Seka-İzmit

Fuel-Oil

Kocaeli

26,5

Seka-Dalaman

Fuel-Oil

Muğla

26,2

Ergani-Bakır

Taşkömürü

Diyarbakır

21,2

Aksa

Fuel-Oil

Adana

21,2

Aliağa Rafineri

Fuel-Oil

İzmir

20

Seka Silifke

Fuel-Oil

İçel

16

Jeotermal

Buhar

Denizli

15

Batman TPAO

Fuel-Oil

Siirt

15

İgsaş

Fuel-Oil

Kocaeli

15

Engil

Motorin

Van

15

Bagaş Gübre

Fuel-Oil

Balıkesir

13,5

Seka-Çaycuma

Fuel-Oil

Zonguldak

10

Kaynak: Atalay, İ.; 1997, Türkiye Coğrafyası, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir.

8.2. Isınma Sektöründe Linyit Tüketimi

Genel olarak karasal iklimin egemen olduğu ülkemizde kıyı şeridinde yer alan bazı bölgeler hariç, tüm yurtta ısıtılma zorunluluğu mevcuttur.
Ülkemizde ısınma amaçlı kömüre olan talep, iklim şartları, tedarik imkanları ve fert başına düşen milli gelirle yakından ilgilidir. Alternatif fiyatlarının yüksek olması tüketimi arttırmaktadır.
1993 yılı verilerine göre ülkemiz linyitinin % 16,5’i ısınma sektöründe kullanılmaktadır. Bu da 7.800.000 tondur.
8.3. Sanayi Sektöründe Linyit Tüketimi

Sanayi sektöründe talep edilen linyitin kalitesinin yüksek olması nedeniyle, mevcut linyitlerimizle bu ihtiyacın karşılanması mümkün olmamaktadır.
En önemli linyit tüketicisi azot ve gübre sanayi, çimento fabrikaları ve şeker fabrikalarıdır. Bu üç kuruluş sanayide linyitin tüketiminin ortalama % 70’ini gerçekleştirmektedir. Makine Kimya Endüstrisi, Tekel Fabrikaları ve Devlet Demiryolları düşük paylara sahiptir. 1993 yılı verilerine göre mevcut linyitin % 15,7’si sanayi sektöründe kullanılmaktadır.

8.3.1. Çimento Sanayinde Linyit Tüketimi

Bir ton çimento üretmek için kullanılacak yakıt payı, çimento sanayinde toplam üretim maliyetinin yaklaşık yarısını oluşturmaktadır. Böylece yakıtlar çimento üretmek için önemli bir maliyet unsuru oluşturmaktadır. Yapılan hesaplamalarda üretilen bir ton çimento başına düşen enerji masrafı fuel-oil yerine kömür kullanılınca ortalama % 50 düşmektedir.
Anayakıt olarak kömür benimsenmiştir.
8.3.2. Şeker Sanayinde Linyit Tüketimi

Bu sektörde linyit, pancardan şeker elde edilirken çeşitli işlemlerde gerekli olan buharın üretiminde kullanılmaktadır.
Ülkemizde 27 adet şeker fabrikası bulunmakta ve bu fabrikaların yanı sır, taş ve kok kömürü ile fuel-oil yakıt olarak kullanılmaktadır.
Şeker fabrikalarında kullanılan yakıtın % 75’ini linyit oluşturmaktadır.
8.3.3. Tuğla Fabrikalarında Linyit Tüketimi

Yapılan incelemelerde kapasitesi düşük birçok tuğla fabrikasının fuel-oil ile çalıştığı, kömür kullanılan fabrikaların ise genellikle civardaki ocaklardan kömür temin ettiği anlaşılmıştır. Kömür seçiminde nakliye kolaylığı ve ucuzluk büyük etkendir. Yıllık tüketim miktarları kapasiteye göre 5.000 ile 36.000 ton arasında değişmektedir. Tuğla sanayinin en çok şikayet ettiği konu, diğer sektörlerde olduğu gibi, kömürün rutubet içeriğinin ve yabanc madde oranının fazlalığıdır.

8.3.4. Kimyasal Hammadde Olarak Linyit Tüketimi

Yurdumuzda linyitlerin kimya sanayinde hammadde olarak tüketimi, kömüre dayalı amonyak üretimi 1961 yılında devreye alınan Kütahya Azot Fabrikası ile sınırlıdır.
Kütahya azot tesislerinde; amonyum sülfat, amonyum nitrat ve sıvı amonyak, teknik amonyum nitrat, seyreltik nitrik asit, derişik nitrik asit ile azot ve oksijen gazı üretilmektedir.
8.3.5. Kömürlerin Gübre Olarak Değerlendirilmesi

Kömür; karbon, hidrojen, azot, kükürt, potasyum ve fosfor gibi elementleri bünyesinde bulundurur. Bitkilerin büyümesi için gerekli olan besleyici elemanların en önemlilerinden biri de azottur. Kömür gübresi hem azot vermekte hem de azot kadar bitki için önemli olan karbonuyla bitkiyi beslemektedir.

Tablo 9: Büyük Tüketici Grupları İtibariyle Linyit Tüketimi

TÜKETİCİLER

BİN TON

1970

1975

1980

1985

1990

1993

Enerji Sektörü

Elektrik Santrali

1.130

2.463

6.032

19.835

29.884

31.917

İç Tüketim

172

233

194

Briket Fabr.

77

13

20

31

35

14

Toplam

1.207

2.476

6.052

20.038

30.152

32.152

Sanayi Sektörü

Gübre

762

787

582

379

509

135

Çimento

258

485

772

2.040

1.980

1.075

Şeker

303

539

548

503

1.425

1.180

Diğer Sanayi

737

982

1.583

2.576

4.556

5.025

Toplam

2.060

2.793

3.485

5.498

8.470

7.415

Ulaştırma

96

97

125

62

22

0

Konut

2.409

3.607

5.581

9.169

7.247

7.800

TOPLAM

5.772

8.973

15.243

34.767

45.891

47.340

Kaynak: Türkiye 6. Enerji Kongresi, 1994, Enerji İstatistikleri.
9. GELECEKTE NELER OLABİLİR

Geniş bir alana yayılmış olan kömür rezervlerinin bugünkü üretim hızıyla daha 200 yıllık ihtiyacı karşılayabilecek büyüklükte olması ve kömürün şu anda sahip oldu fiyat avantajı nedeniyle, kömür büyük çaplı enerji yoğun uygulamalarda yeniden güvenilir bir enerji kaynağı haline gelmiştir.