Buyuk Hun Imparatorlugu

[Constantin]

Türk devlet ve topluluklarinin varligi, ayni zamanda onlarin büyük bir tarihe ve kültüre de sahip olduklarinin açik bir delilidir. Her ne kadar yasanilan topraklar çok genis ve daginik gibi görünüyorsa da, aslinda bütün Türk kavim ve topluluklarini birbirine baglayan ortak bir tarih ve kültür daima var olmustur. Dolayisiyla, Türk tarihini bir bütünlük içerisinde ele almak ve degerlendirmek sarttir. Bu açidan degerlendirildiginde kurulan her Türk devleti birbirinin devamindan ibarettir. Ayri cografya veya zamanda ortaya çikmis olsalar veya ayri medeniyet dairesinde yer alsalar bile, Türk tarihinin, anlayisinin ve yasayisinin ortak degerlere sahip oldugu unutulmamalidir.

Nitekim Türkiye Cumhuriyeti'nin cumhurbaskanligi forsunda ifade edilen ortadaki günes (Türkiye Cumhuriyeti) ve çevresinde halka olusturan 16 yildiz (tarihte kurulmus olan Türk devletleri), bu birligi sembolize etmektedir. Elbette Türklerin kurdugu devlet sayisi 16 degildir. Türkler tarih boyunca irili ufakli yüzü askin devlet kurmustur. Hatta cumhurbaskanligi forsunda belirtilen Türk devletlerine ait bazi bayraklar, tarihî kayitlarda geçen bazi isaretlerden yola çikilarak çizilmis, sembolik bayraklardir. Ancak asil önemli olan husus bu devlet ve bayraklarla ifade edilen "tarih ve kültür birligi"nin devletimiz tarafindan resmen kabul ve teyit edilmesidir.

Ana vatan cografyasi içerisinde kurulan ilk büyük Türk Devleti Hun Devletidir. Çin kaynaklarinda Hiung-nu diye adlandirilan Hunlar ile ilgili ilk bilgiler M.Ö. 1000 yillarina kadar çikmaktadir. Ancak Çin kaynaklarindaki bilgiler, Hunlarin güçlenmeleriyle birlikte M.Ö. 4.ncü yüzyilin sonlarina dogru artmaktadir. Bu tarihlerde Hunlar, Ötügen merkez olmak üzere Orhun bölgesi ve Altay daglari civarinda oturuyorlardi.

M.Ö. 3.ncü yüzyilin ikinci yarisina dogru Hiung-nu yani Hun boylarinin Çin üzerindeki baskilari iyice artirmistir. Çinliler, kuzeyden gelen saldirilara karsi, çok eski devirlerden itibaren kuzey siniri boyunca savunma duvarlari yapmaya baslamislardi. Nihayet artan Hun saldirilarina karsi, sinirdaki bu duvarlarin birlestirilmesi M.Ö. 214 yilinda tamamlanmis ve meshur Çin Seddi ortaya çikmistir.Hunlarin bilinen ilk hükümdari, Sanyü ûnvanini tasiyan, Tuman (Teoman) dir. Hunlar, Tuman zamaninda güçlü bir siyasî birlik olarak ortaya çikmislardir. Tuman, oglu Mete ile giristigi siyasî mücadele neticesinde ortadan kaldirilmistir (M.Ö. 209). Çin kaynaklarinin Mete (Mao-tu) adini verdikleri bu büyük hakanin adinin Türkçe karsiliginin, Bagatur veya Bahadir gibi bir ad oldugu sanilmaktadir. Mete, Hun tahtinin mesru varisi olmasina ragmen, üvey annesinin kiskirtmasiyla, babasi tarafindan Hunlarin düsmani olan Yüeçilere rehin olarak verilmisti. Buradan kaçmayi basaran Mete, babasina karsi mücadeleye giristi.

Demir bir disiplin altinda yetistirdigi ordusuyla babasini yenerek ortadan kaldirmistir. Böylece M.Ö.209 yilinda Hun çaginin en parlak devri olan Mete devri de baslamis oluyordu. Bu tarihî olay "Oguz Kagan Destani"nda, Oguz Kaganin babasiyla yaptigi mücadeleye ilham olmustur.Devleti yeniden eskilâtlandiran Mete, dogudaki Mogol-Tunguz kabileleri birligi Tung-hular'in israrli toprak taleplerine savas ile karsilik verip onlari perisan ettikten sonra, güney-batiya dönerek, Ipek Yolu'na hâkim durumdaki Yüeçiler üzerine yürüdü. Yüeçileri daha batiya sürdü. Ardindan Çin topraklarina giren Mete, Çin Imparatoru Kao-ti'nin 320 binlik tamami piyadelerden olusan ordusunu, Turan taktigi ile çember içine aldi. Imparator, ancak Hunlarin bütün sartlarini kabul ederek kendisini ve ordusunu kurtarabilmistir (M.Ö.201). Yapilan anlasmaya göre Çin Imparatoru, Hunlarin yasadigi bütün topraklari Hun devletine birakmayi, yillik vergi yaninda yiyecek ve ipek vermeyi kabul etmek zorunda kalmistir.

Bir süre sonra Mete, Isik göl etrafinda oturan Vusunlari hâkimiyeti altina aldi. Böylece devletin sinirlari, doguda Mançurya'dan batida Aral gölüne, kuzeyde Sibirya'nin içlerinden güneyde Çin Seddi ve Tibet'e kadar uzanmis oluyordu. Mete bu sinirlar içinde yasayan bütün konargöçer kavimleri bir bayrak altinda toplamis ve M.Ö. 177'de Çin hükümdarina yazdigi mektupta "Eli ok ve yay tutan herkes Hun oldu" diyerek millet olma suuruna güzel bir örnek vermistir. Büyük Hun Hakani Mete'nin yönetim ve askerlik alaninda yaptigi düzenlemeler, Türk devlet geleneginde önemli bir baslangiçtir. Sonradan kurulacak Türk devletleri de, bu gelenek üzerinde yesereceklerdir. Mete M.Ö. 174'te ölünce yerine oglu Kiyük geçti. Kiyük, Tanri daglari civarini ellerinde tutan Yüeçiler'i, kesin olarak maglûp ederek, batiya sürmüs, Yüeçilerin batiya göçü ise Bati Türkistan, Afganistan ve Hindistan için önemli sonuçlar doguracak olan bir kavimler hareketine sebep olmustur. Mete'nin Çin ile yaptigi anlasma, onun döneminde de devam etmis ancak M.Ö.166 yilinda Çin'e bir sefer düzenlemistir.



Kiyük'un ölümünden sonra (M.Ö.160) Çin, politikasini degistirerek, Hunlara üstünlük saglamak için büyük reformlara girismis ve ordusunu Hunlari örnek alarak yeniden tanzim etmistir. Ayrica Hun siyasî birligini içten parçalamak maksadiyla iç mücadeleleri ve bazi kavimleri kiskirtmistir. Bu faaliyetlerinin sonuçlarini almakta gecikmeyen Çin, Kiyuk'un oglu Kun-sin (M.Ö.160-126) devrinden itibaren inisiyatifi ele geçirir. Bu dönemden sonra gerileme dönemine giren Hun akinlari kuzeyde durdurulurken, Çin'in karsi saldirilari ile Ipek Yolu üzerindeki memleketler de birer birer elden çikmaya baslamistir. Ipek Yolu'nun kontrolünün Çinlilerin eline geçmesi Hunlar için tam bir yikim olmus, iktisadî ve siyasî bakimdan yasanan zorluklar Hunlarin ikiye bölünmesiyle neticelenmistir. M.Ö. 58 yilinda tahta çikan Ho-han Ye'nin sikintilari asmak için Çin'e tâbi olunmasi gerektigi fikrini savunmasi ve bunu serefsizlik sayan kardesi Çi-çi'nin ona karsi çikmasi üzerine Hunlar ikiye bölündüler.

Ho-han-ye Çin himayesini kabul edip, halkinin bir kismini Çin'in kuzey sinirindaki Ordos'a gönderirken, Çin'e baglanmayi kabul etmeyen Çi-çi, kendine bagli boylarla batiya çekildi (M.Ö.54 ) ve Çu-Talas boylarinda bagimsizligini ilân etti. Çi-çinin kurdugu Bati Hun Devleti fazla ömürlü olamadi. Çi-çi, Talas irmagi boylarinda kurdugu sehirde kalabalik Çin ordularinin muhasarasina maruz kaldi. Meydan savasina aliskin olan Hun ordusu, kale savunmasinda basarili olamayarak, Çinliler tarafindan imha edildi (M .Ö. 38) ve böylece batidaki Hun devleti yikilmis oldu. Çin'e baglanan Hunlar da kisa bir süre için güçlenmislerse de M.S.48 yilinda bu devlet de kuzey ve güney olmak üzere ikiye bölünmüstür. Kuzey Hunlari, batidaki Hunlarla birlesirken, Güney Hunlari Çin sinirina yerlesmis ve M.S.216 yilina kadar varliklarini sürdürmüslerdir. Çin hâkimiyetindeki 5 bölgede 19 boy hâlinde teskilâtlanan Hunlar, gittikçe çogalarak siyasî bir güç olusturmuslar ve nihayet 4.yy'dan itibaren, Çin'deki iç savaslardan da yararlanarak, Kuzey Çin'de dört devlet kurmuslardir:

1. Kuzey Çin merkezli, Han ve Ön Chao devleti (304-329)
2. Kuzey-dogu Çin merkezli, Arka Chao devleti (319-351)
3. Kansu'da, Kuzey Liang devleti (401-439)
4. Ordos'ta, Hsia (407-431)

Bu Hun devletlerinin ortak özelligi, hâkimiyetlerini Çin'in tamaminda mesru kilmak maksadina sahip olmalari ve bu nedenle de Çin isimlerini seçmeleridir.Nitekim devlet anlayisi ve yasayis bakimindan bu devletler Hun karakterini muhafaza etmislerdir.