Türk Destanları

[Ayche]

Bütün Dünya Edebiyatlarında Olduğu Gibi Türk Edebiyatının Da Ilk örnekleri Destanlardır. Türk Edebiyat Geleneği Içinde "destan" Terimi Birden Fazla Nazım
şekli Ve Türü Için Kullanılmış Ve Kullanılmaktadır. Eski Türk Edebiyatı Nazım şekillerinden Mesnevilerin Bir Bölümü Ve Manzum Hikâyeler, Anonim Edebiyatta
Ve Âşık Edebiyatında Koşma Veya Mâni Dörtlükleri Ile Yazılan Veya Söylenen Ferdî, Sosyal,tarihi, Acıklı Veya Gülünç Olayları Tahkiye Tekniği Ile çeşitli Uslûplarla
Aktaran Nazım Türüne Ve Bu Yazıda Ele Alınan Kâinatın, Insanlığın, Milletlerin Yaradılışını , Gelişimini, Hayatta Kalma Mücadelelerini Ve çeşitli Olay Ve
Nesnelerle Ilgili Sebeb Açıklayan Ve Batı Edebiyatında "epope" Terimiyle Anılan Eserlerin Tamamı Da Türk Edebiyatı Geleneği Içinde "destan" Adı Ile
Anılmaktadır. Bütün Dünya Edebiyatlarının Başlangıç Eserleri Olan Destanlar, çeşitli Konularda Yaradılış Hikâyeleri Yanında, Milletlerin Hayatında Büyük
Yankılar Uyandırmış Bir Kahramanın Veya Tarih Olayının Millet Muhayyilesinde Ortak Sembol Ve Ifadelerle Zenginleştirilmiş Uzun Manzum Hikayeleridir. Destanlar Bütün Bir Milletin Ortak Mücadelesini Ortak Değerler, Kurallar, Anlamlar Bütünlüğü Içinde Yorumladığı Ve Yaşatıldığı Toplumun Geçmişini Ve
Geleceğini Temsil Ettiği Için Dünya Edebiyatının En ülkücü Eserleri Olarak Kabul Edilirler. Destanlar Her Zaman Tarihî Gerçekleri Doğru Biçimde Nakletmezler.
Destanlarda Tarihi Olay Ve Kahramanlar Milletin Ortak Bilinçaltının, Vicdanının Istek, Beklenti ,doğruları Ve Değerleri Ile Idealleştirilir, Eski Hatıralarla
Birleştirilerek Tarihî Gerçekmiş Gibi Anlatılırlar.her Milletin Millî Kimlik Ve Nitelikleri, Ortak Dünya Görüşü , Hatıra Ve Beklentileri Yanında Kusurları Ve Yanlışları
Da Destanlarına Yansır. Cihangirlik Tutkusu, Kuvvet, Binicilik Ve Savaşcılık Yanında Verdiği Sözde Durma , Acizlere Ve Mağluplara Hoşgörü Ile Yaklaşma,
Yardımcı Olma Türk Destanlarında Dile Getirilen Ortak Değer Ve Kabullerdir. Türk Destanları,kâinatın, Insanın, Kadının Ve Erkeğin Yaradılışı, Türk Milletinin
Doğuşu, çeşitli Türk Devletlerinin Kuruluş Gelişme, çöküşleri, Zafer Ve Yenilgileri Gibi Konularla Beraber Pek çok Sebeb Açıklayıcı Efsaneyi De Içinde
Barındırır. Ilk örneklerinin Manzum Olduğu Kabul Edilen Türk Destanlarından Kırgız Türkleri Arasında Yaşayan Manas Destanı Dışında Bütünüyle Günümüze
Gelebilen örnek Bulunmamaktadır.diğer Türk Destanları çeşitli Kaynaklarda özet, Epizot, Hatıra, Kısaltılmış Seçme Metinler Halinde Bulunmaktadır.

Türk Tarihine Anahatlarıyla Bakıldığında Türk Hayatı Fetihlerle Başlamış Ve Yeni Toprakları Yurt Edinerek Gelişmiştir. Ilk Anayurt Olan Orta Asya Hiç Bir Zaman
Terkedilmemiştir. Türk Halkları Ilk Anayurt Olan Orta Asya'dan Itibaren Dünya Coğrafyası üzerinde Geniş Alana Yayılmış Ve Bugün Yedi Türk Cumhuriyetinde,
Pek çok özerk Toplulukda Ve çeşitli Devletlerin Idaresinde Azınlık Halinde Yaşamaktadır. Türk Kültürü De Tarih Ve Coğrafyadaki çok Boyutluluğa Paralel Olarak
çeşitlenmiş Farklı Seviye Ve Birikimlerle Zenginleşerek Ve Farklılaşarak Ancak Ilk Kaynaktan Gelen Ortaklıklarını Sürdürerek Günümüze Ulaşmıştır. Bu Sebeble
Türk Destanları Da Tarihî Ve Coğrafî çok Boyutluluğun Getirdiği Dil Ve Kültür Dairelerine Paralel Olarak çeşitlenmiştir. Türk Destanları, Anahatlarıyla Kültür
Dâirelerine, Kronolojik Ve Içinde Teşekkül Ettikleri Veya Muhafaza Edildikleri Siyâsî Birliklere Göre şöyle Sınıflandırılmaktadırlar:

Ilk Türk Destanları

1.altay - Yakut
Yaradılış Destanı
2.sakalar Dönemi
A.alp Er Tunga Destanı
B.şu Destanı
3.hun Dönemi
Oğuz Kağan Destanı
4.köktürk Dönemi
A.bozkurt Destanı
B.ergenekon Destanı
5.uygur Dönemi
A. Türeyiş Destanı
B. Göç Destanı

Islamiyetin Kabulunden Sonraki Türk Destanları :

1.karahanlı Dönemi
Satuk Buğra Han Destanı
2.kazak-kırgız Kültür Dâiresi
Manas
3.türk-moğol Kültür Dâiresi
Cengiz-name
4.tatar-kırım
Timur Ve Edige Destanları
5.selçuklu-beylikler Ve Osmanlı Dönemleri
A. Seyid Battal Gazi Destanı
B. Danişmend Gazi Destanı
C.köroğlu Destanı

Türk Kozmogonisi-yaradılış Destanı:

Altaylardan Verbitskiy'in Derlediği Yaradılış Destanı özetle şöyledir: Yer Gök Hiç Bir şey Yokken Dünya Uçsuz Bucaksız Sulardan Ibaretti. Tanrı ülgen Bu
Uçsuz Bucaksız Dünyada Durmadan Uçuyordu. Göklerden Gelen Bir Ses Tanrı ülgen'e Denizden çıkan Taşı Tutmasını Söyledi. Göğün Emri Ile Oturacak Yer
Bulan Tanrı ülgen Artık Yaratma Zamanı Geldi Diye Düşünerek şöyle Dedi :

Bir Dünya Istiyorum, Bir Soyla Yaratayım
Bu Dünya Nasıl Olsun, Ne Boyla Yaratayım
Bunun çaresi Nedir, Ne Yolla Yaratayımş
Su Içinde Yaşayan Ak Ana,su Yüzünde Göründü Ve Tanrı ülgen'e şöyle Dedi :
Yaratmak Istiyorsan ülgen, Yaratıcı Olarak şu Kutsal Sözü öğren :
De Ki Hep," Yaptım Oldu " Başka Bir şey Söyleme.
Hele Yaratır Iken,"yaptım Olmadı" Deme.

Ak Ana Bunları Söyledi Ve Kayboldu. Tanrı ülgen'in Kulağından Bu Buyruk Hiç Gitmedi . Insana Da Bu öğüdü Iletmekten Bıkmadı : " Dinleyin Ey Insanlar, Varı
Yok Demeyin. Varlığa Yok Deyip De, Yok Olup Da Gitmeyiniz." Tanrı ülgen Yere Bakarak : " Yaratılsın Yer!" Göğe Bakarak "yaratılsın Gök!" Bu Buyruklar
Verilince Yer Ve Gök Yaratılmış. Tanrı ülgen çok Büyük üç Balık Yaratmış Ve Dünya Bu Balıkların üzerine Konmuş. Böylece Dünya Gezer Olmamış Bir Yerde
Sabit Olmuş.tanrı ülgen Balıkların Kımıldadıklarında Dünyaya Su Kaplamasın Diye Mandı şire'ye Balıkları Denetleme Görevi Vermiş. Tanrı ülgen, Dünyayı
Yarattıktan Sonra Tepesi Aya Güneşe Değen Etekleri Dünyaya Değmeğen Büyük Altın Dağın Başına Geçip Oturmuş.dünya Altı Günde Yaratılmışdı, Yedinci
Günde Ise Tanrı ülgen Uyumuş Kalmışdı. Uyandığında Neler Yarattım Diye Baktı: Ayla Güneşden Başka Fazladan Dokuz Dünya Birer Cehennem Ile Bir De Yer
Yaratmıştı. Günlerden Bir Gün Tanrı ülgen Denizde Yüzen Bir Toprak Parçacığı üzerinde Bir Parça Kil Gördü" Insanoğlu Bu Olsun, Insana Olsun Baba." Dedi Ve
Toprak üstündeki Kil Birden Insan Oldu. Tanrı ülgen Bu Ilk Insana "erlik" Adını Verdi Ve Onu Kardeşi Kabul Etti. Ancak Erlik'in Yüreği Kıskançlık Ve Hırsla
Doluydu. Tanrı ülgen Gibi Güçlü Ve Yaratıcı Olmadığı Için öfkelendi.

Tanrı ülgen, Kemikleri Kamıştan, Etleri Topraktan Yedi Insan Yarattı. Erlik'in Yarattığı Dünyaya Zarar Vereceğini Düşünerek Insanı Korumak üzere Mandışire
Adlı Bir Kahraman Yarattıktan Sonra Yedi Insanın Kulaklarından üfleyerek Can, Burunlarından üfleyerek Başlarına Akıl Verdi.tanrı ülgen Insanları Idare Etmek
üzere May-tere'yi Yarattı Ve Onu Insanoğlunun Başına Han Yaptı. Yakut'lardan (saka) Derlenen Yaradılış Efsaneleri De Altay Yardılış Destanının Yakın
Varyantı Niteliğindedir . Xıx.yüzyıl'da Derlenen Bu Efsanelerin çeşitli Din Ve Kültürlerin Etkilerini Taşıdıkları Düşünülmektedir.

Alp Er Tunga

Sakalar Dönemine âit Alp Er Tunga Ve şu Olmak üzere Iki Destan Tesbit Edilmiştir. Alp Er Tunga, M.ö. Vıı. Yüzyılda Yaşamış Kahraman Ve çok Sevilen Bir
Saka Hükümdarıdır. Alp Er Tunga Orta Asya'daki Bütün Türk Boylarını Birleştirerek Hâkimiyeti Altına Almış Daha Sonra Kafkasları Aşarak Anadolu Suriye
Ve Mısır'ı Fethetmiş Ve Saka Devletini Kurmuştur. Alp Er Tunga'nın Hayatı Savaşlarla Geçmiştir. Uzun Süre Mücadele Ettiği Iranlı Medlerin Hükümdarı
Keyhusrev 'in Davetinde Hile Ile öldürülmüştür. Alp Er Tunga Ile Iranlı Med Hükümdarları Arasındaki Bu Mücadelelerin Hatıraları Uzun Asırlar Hem Türkler Hem
Iranlılar Arasında Yaşatılmıştır. Alp Er Tunga, Asur Kaynaklarında Maduva, Heredot'ta Madyes, Iran Ve Islâm Kaynaklarında Efrasyab Adlarıyla
Anılmaktadır.

Orhun Yazıtlarında "dokuz Oğuzlar" Arasında "er Tunga" Adına Yapılan "yuğ" Merasiminden Söz Edilmektedir. Turfan şehrinin Batısında Bulunan
"bezegelik" Mabedinin Duvarında Da Alp Er Tunga'nın Kanlı Resmi Bulunmaktadır. "divan ü Lügat-it Türk" ün Yazarı Kaşgarlı Mahmud'a Ve " Kutadgu Bilig"
Yazarı Yusuf Has Hacip'e Göre "alp Er Tunga" Iran Destanı "şehname" Deki Büyük Ve Efsanevî Turan Hükümdarı "efrasiyab"dır. Divan ü Lûgat-it Türk'de
Turan Hükümdarlığının Merkezi Olarak "kaşgar" şehri Gösterilmektedir. Islâmiyeti Kabul Etmiş Olan Karahanlı Devleti Hükümdarları Da Kendilerinin "efrasyap"
Sülalesinden Geldiklerine Inanmışlar Ve Bunu Ifade Etmişlerdir. Moğol Tarihçisi Cüveyni De Uygur Devletinin Hükümdarlarının Da Efrasyap Soyundan Olduğunu
Yazmaktadır. şecere-i Terakime'ye Göre Selçuklu Sultanları Kendilerini Efrasyab Soyundan Kabul Ederlerdi. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğıinin
Dağılmasından Sonra Iletişim Kurmak Imkânı Bulduğumuz Ve Rusların Yakut Adını Verdiği Türk Gurup Aslında Kendilerine Saka Dediklerini Söylemişlerdir.
Tarih Içinde Kaybolduğunu Düşündüğümüz Saka Türklerinin Az Da Olsa Bir Bölümünün Bugün Hayatiyetlerini Sürdürmeleri Pek çok Meselenin Yeniden
Araştırılarak Doğruların Ortaya çıkmasına Yardımcı Olabilecektir.tarihçi Mesudî De M.s. 7. Yüzyılın Başındaki Köktürk Hakanının "efrasyab" Soyundan
Olduğunu Yazmaktadır. Bütün Bu Bilgilerden Hareketle "tunga Alp" Le Ilgili Efsanelerin Kök Türklerden önce Doğu Ve Orta Tiyanşan Alanında Yaşayan Türkler
Arasında Meydana Geldiğini Ve Bu Destanın Daha Sonraları Kök Türk Ve Uygurlar Arasında Yaşayarak Devam Ettiğini Göstermektedir.alp Er Tunga Destanının
Metni Bu Güne Ulaşamamıştır. Bir Kısmından Yukarıda Bahsettiğimiz Kaynaklarda Bu Değerli Saka Hükümdarı Ve Kahramanı Hakkında Bilgiler Ve Bir De Sagu
(ağıt) Tesbit Edilmiştir:

Alp Er Tunga öldü Mü
Dünya Sahipsiz Kaldı Mı
Korkak öcünü Aldı Mı
şimdi Yürek Yırtılır

Felek Yarar Gözetti
Gizli Tuzak Uzattı
Beğlerbeyini Kaptı
Kaçsa Nasıl Kurtulur

Erler Kurt Gibi Uludular
Hıçkırıp Yaka Yırttılar
Acı Seslerle Bağırdılar
Ağlamaktan Gözleri Kapandı

Beğler Atlarını Yordular
Kaygı Onları Durdurdu
Benizleri Yüzleri Sarardı
Safran Sürülmüş Gibi Oldular

Kutadgu Bilig'de "alp Er Tunga" Hakkında şu Bilgi Verilmektedir: " Eğer Dikkat Edersen Görürsün Ki Dünya Beyleri Arasında En Iyileri Türk Beyleridir. Bu Türk
Beyleri Arasında Adı Meşhur Ikbali Açık Olanı Tonga Alp Er Idi. O Yüksek Bilgiye Ve çok Faziletlere Sahip Idi. Ne Seçkin, Ne Yüksek, Ne Yiğit Adam Idi ; Zaten
âlemde Ferasetli Insan Bu Dünyaya Hâkim Olur. Iranlılar Ona Efrasiyap Derler; Bu Efrasiyap Akınlar Hazırlayıp ülkeler Zaptetmiştir. Dünyaya Hâkim Olmak Ve Onu
Idare Etmek Için Pek çok Fazilet, Akıl Ve Bilgi Lâzımdır. Iranlılar Bunu Kitaba Geçirmişlerdir.kitapta Olmasa Onu Kim Tanırdı." Bugünkü Bilgilerimize Göre Alp Er
Tunga Ile Ilgili En Geniş Bilgi Iran Destanı şehname'de Tesbit Edilmiştir. şehname'nin Başlıca Konularından Biri Iran -turan Savaşlarıdır. Bu Destana Göre En
Büyük Turan Kahramanı önce şehzade Sonra Hükümdar Olan Efrasyap'tır.şehname'deki Alp Er Tunga Ile Ilgili Bilgiler şöyle özetlenebilir:

"turan şehzadesi Efrasyap Babasının Isteği üzerine Iran'a Harp Açtı. Iki Ordu Dihistan'da Karşılaştılar.boyu Servi, Göğsü Ve Kolları Arslan Gibi Ve Fil Kadar
Kuvvetli Olan Efrasyap, Iranlı'ları Yendi. Iran Padişahı Efrasyap'a Esir Düştü. Iran'ın Ilk Intikamını O Zaman Iran'a Bağlı Olan Kabil Padişahı Zal Aldı. Zal
Başarılı Olmasına Rağmen Iran şahının öldürülmesini Engelleyemedi. Efrasyab Iran'ı Ele Geçirmek Için Yeni Bir Savaş Açtı. Iran'ın Yetiştirdiği En Büyük
Kahramanlardan Zal Oğlu Rüstem Efrasyab'ın üzerine Yürüdü.. Efrasyab Ile Zal Oğlu Rüstem Arasında Bitmez Tükenmez Savaşlar Yapıldı. Iran Tahtında Bulunan
Keykâvus, Hem Oğlu Siyavuş'u Hem De Zal Oğlu Rüstem'i Darılttı. Siyavuş Efrasyap'a Sığındı . Siyavuş'un Turan'da Bulunduğu Sırada Evlendiği Türk Beyi
Piran'ın Kızından Bir Oğlu Oldu. Siyavuş Oğluna Babası Keyhusrev'in Adını Verdi. Efrasyab Uzun Yıllar Turan'da Hükümdarlık Etti. Iran'lılar Siyavuş'un Oğlu
Keyhusrev'i Kaçırarark Iran Tahtına Oturttular. Keyhusrev Zaloğlu Rüstem'le Işbirliği Yaptı Ve Turan Ordularını Yendi. Keyhusrev Ile Efrasyap Defalarca
Savaştılar. Sonunda Ordusuz Kalan Efrasyap Keyhusrev'in Adamları Tarafından öldürüldü. şehname'de Efrasyap Adıyla Anılan Turan Hükümdarı Alp Er
Tunga'nın Iran Hükümdarlarına Sık Sık Yenildiği Anlatılmaktadır. Ancak Iran Turan Savaşlarında Iran Hükümdarları Sürekli Değişmiş ı4o Yıl Yaşadığı
Rivayet Edilen Alp Er Tunga Ise Mücadeleye Devam Etmiştir. Bu Durum Efrasyap'ın Başarısız Olmadığını Gösterir. Gerçek Destan Metni Bulunduğu Takdirde
Bu Destanla Ilgili Daha Sağlıklı Değerlendirmeler Yapılabilir Görüşündeyim.

şu Destanı :

şu Destanı M.ö. 330-327 Yıllarındaki Olaylarla Bağlantılıdır. Bu Tarihlerde Makedonyalı Iskender, Iran'ı Ve Türkistan'ı Istilâ Etmişti. Bu Dönemde Saka
Hükümdarının Adı şu Idi. Bu Destan Türklerin Iskender'le Mücadelelerini Ve Geriye çekilmeleri Anlatımaktadır. Doğuya çekilmeyen 22 Ailenin Türkmen Adıyla
Anılmaları Ile Ilgili Sebeb Açıklayıcı Bir Efsane De Bu Destan Içinde Yer Almaktadır. Kaşgarlı Mahmud Divan ü Lügat-it Türk'de Iskender'den Zülkarneyn
Olarak Bahsetmektedir.destanın Tesbit Edilebilen Kısa Metni şöyle özetlenebilir: Iskender, Türk Memleketlerini Almak üzere Harekete Geçtiğinde Türkistan'da
Hükümdar şu Isminde Bir Gençti. Iskender'in Gelip Geçici Bir Akın Düzenlediğine Inanıyordu.bu Sebeble De Iskender'le Savaşmak Yerine Doğuya çekilmeği Uygun