Borsa Nedir? Nelerden Etkilenir?

[1903]

Borsa Nedir? Nelerden Etkilenir?



Borsa Nedir?
Sermaye Borsalari (Security Exchanges), degerli evraklarin (menkul kiymetlerin) ticaretinin yapildigi kurumsal piyasalardir. Bir piyasadir, çünkü menkul kiymetlerin ticaretinin yapildigi yerdir. Kurumsaldir, çünkü kendine özgü kurallari ve standartlari varir.
Borsalar, sadece hisse senetlerinin degil, baska tür emtialarin (ticari mallarin) ve enstrümanlarin da ticaretinin yapildigi yerlerdir. Örnegin bono ve tahvillerin genellikle menkul kiymetler borsalarinin içersinde ticareti yapilageldigi halde, döviz ticareti için döviz borsalari (forex, foreign exchange) veya mal ticareti için emtia borsalari (commodity exchange) vardir. örnegin, pamuk fiyatlarinin belirlendigi ve ticaretinin yapildigi pamuk borsalari vardir (Türkiye'de de, Izmir'de pamugun vadeli ticaretinin yapilacagi bir vadeli islemler borsasi kurulma asamasindadir).
Türkiye'de borsanin tarihi Osmanli'nin son dönemlerine kadar uzanmakla (özellikle bono piyasasi) birlikte, 1970 ve 1980'lerin ilk yarisinda, mekan olarak Sirkeci Vakif Han'da bir tür tezgah üstü piyasa (OTC; Over The Counter) seklinde faaliyette bulunuyordu. (Tezgah üstü piyasalarda, sermaye piyasasina aracilik eden kurumlar, kendi aralarinda, bir borsanin belirleyici kural ve tüzüklerine uyma zorunlulugu duymadan islem (alim/satim) yaparlar.Bugün en gelismis piyasalardan biri olan Amerika Birlesik Devletleri'nde küçük islem hacmine sahip bazi firmalar, borsa haricinde OTC olarak islem görürler.)
Istanbul Menkul Kiymetler Borsasi (IMKB), konjektürel gelismeler sonucu, hisse senetlerinin ticaretinin düzenlenmesi ve standartlastirilmasi amaciyla 1986 yilinda Karaköy-Tophane'de faaliyete geçmis bulunmaktaydi. Günümüzde, kendi modern binasiyla Istinye'de faaliyetini sürdürmektedir.
Ilk zamanlarda az sayida sirket, düsük islem hacmi ve türk ekonomisine endeksli hareket eden IMKB, günümüzde 270'den fazla sirketin hisse senedi, ortalama 200-300 milyon dolarlik islem hacmi ve dünya ekonomileriyle entegre bir sekilde faaliyetini sürdürmektedir.

Borsa Nelerden Etkilenir?
IMKB endeksleri ve islem gören hisse senetlerinin fiyatlari, diger dünya borsalarinda oldugu gibi baslica üç etmenden etkilenirler; dünya ekonomisinin durumu ve gidisati, yerel (Türkiye'nin) ekonominin durumu ve gidisati ve sektör/firmanin durumu ve performansi.
Global Ekonomi'deki herhangi bir gelisme tüm ülke ekonomilerini az veya çok etkileyecegi gibi, o ülkedeki ilgili veya tüm firmalari da dolayli veya dolaysiz olarak etkileyecektir.
Örnek 1: Sirketimizin Petkim'den hammadde olarak herhangi bir petrokimya ürününü aldigini (girdimiz) ve bunun az veya çok nihai ürünümüzde (çiktimiz) bir agirliginin oldugunu düsünelim. Dünya petrokimya piyasalarinda olusabilecek herhangi bir nedenden dolayi bir dalgalanma, Petkim'in maliyetini degistirecektir. Bu degisikligi de Petkim bizim alis fiyatimiza yansitacaktir. Sonuçta, biz de bunu kendi ürünümüzün fiyatina yansitmak zorunda kalacagiz. Dalgalanma fiyatlarda bir artis seklinde olursa, bizim rekabet gücümüzün azalmasi ve/veya kar marjimizin daralmasi seklinde etkisi olabilir. Bu da bizim ciromuzu ve net karimizi etkiliyebilir.
Örnek 2: Global etkinin yansimasi birçok sekilde olabilir. Örnegin, sirketimizin Almanya'ya Deutsche Mark (DEM) üzerinden ihracat yaptigini ve ürünümüzün önemli bir hammaddesini Amerika'dan Dolar (USD) olarak ithal ettigini düsünelim. Bu halde, bizim kar marjimiz büyük ölçüde Dolar/Mark paritesine bagli olacaktir. Uluslararasi döviz borsalarinda olusacak pariteler bizi etkileyecektir ve faaliyetlerimiz esnasinda eger bu paritenin gidisatini dogru tahmin edemezsek veya paritenin dalgalanmalarina karsi önlemimizi alamazsak (ör. hegde ederek, bir finans teknigi), sirketimiz bu durumdan olumsuz olarak etkilenebilecektir.
Örnek 3: Sirketimizin tekstil alaninda faaliyet gösterdigini düsünelim. Ülke olarak tekstil sektöründe güçlü ve avatajli oldugumuzu, Gümrük Birligi (GB)'nden önce de, GB'den sonrasi için çok umutlu oldugumuz için yeni yatirimlara (kapasite arttirimi ve modernizasyon) girismis oldugumuzu varsayalim. Fakat, dünyada bazi sebeplerden dolayi bir kriz (ör. Uzakdogu veya Rusya krizi) çiktiginda, uluslararasi pazarimiz daralirsa, tam kapasitede çalisamayabiliriz ve yeterli ihracat yapamazsak, kullanilmis olan kredilerin geri ödemelerinde zorlanabiliriz; belki de bu, bizim iflas etmemize bile sebep olabilir.
Ulusal Ekonomi'deki, yani Türkiye ekonomisindeki herhangi bir gelisme, Türkiye'deki sirketleri bulunduklari sektöre ve gelismenin yapisina göre az veya çok etkileyecektir. Ekonomideki büyüme hizi, issiz sayisi, enflasyon, faiz oranlari, vergi oranlarinda olabilecek degisiklikler, olaganüstü halin ilan edilmesi, tesvik politikasindaki degisimler vb. akla ilk gelen örneklerdir. Ulusal ekonominin etkilerini de örnekleme yoluyla açiklamaya çalisalim:
Örnek 1: Almanya'ya agirlikli olarak ihracat yaptigimizi ve girdilerimizin çogunu iç piyasadan yani TRL olarak sagladigimizi düsünelim. Eger hükümetimiz kurlari hizlandirici, (reel olarak TRL'nin degerini düsürücü) yani Dolar, Mark gibi yabanci para birimlerinin para birimimiz karsisinda hizli artmasi gibi bir politikayi benimserse, bundan sirketimizin olumlu olarak etkilenmesi büyük bir ihtimaldir. çünkü girdilerimiz deger kaybeden TRL, buna karsilik çiktilarimiz deger kazanan DEM üzerinden olacagindan, kar marjimiz ve dolayisiyla karimiz artacaktir.
Şirket veya Sektör olarak etkilerden, sektörün veya özel olarak o şirketin ürünlerine talebin azalması seklinde bir eğilimin olması, sektöre karsı devletin desteğinin olması veya eski desteğinin kalkması, sektörel olarak girdilerin pahalanması, dış pazarlarda rekabetin zorlaşması, sektöre aşırı yatırımın (atıl kapasitenin) yapılmış olması vb. akla ilk gelen örnekler olmakla birlikte, özel şirket yönetimlerinin yanlış yönetimleri de sayılabilir.
Örnek 1: Şirketimiz GB öncesi ülkenin önde gelen bir otomotiv üreticisi olabilir. Yabancı bir otomotiv üreticisinden aldığımız know-how'la birlikte fazla rakibimiz olmadığı ve gümrük duvarlarıyla birlikte dış rekabete karsı korunduğumuz için fazla bir yatırıma gereksinim duymadan, pazarın isteği kadar üretim yapıp bunu pazarlıyor olabiliriz. Fakat, yeni hükümetimizin GB'ne girmeye karar verdiğini ve anlaşmanın bir maddesi icabı otomotiv sektöründe ithalatçıların aleyhinde olan fazla vergilerin kaldırıldığını düşünürsek, bu bizim satışlarımızı olumsuz olarak etkileyecektir ve faaliyetlerimizin sonucu zarar etmemiz ve bir daha karlı duruma geçmemiz zor olabilecektir.

Mali Tablolar Nelerdir?
Mali tablolar teriminden sözedilen tablolar, Türk vergi kanunu, Türk ticaret kanunu, sermaye piyasası kanunu vb. kanunlar tarafından bazı şirketler için zorunlu olarak tutulan, şirketlerin dönemsel faaliyetleri sonucu hazırlamak ve yayınlamak (halka açık şirketler, aracı kurumlar vb.) zorunda oldukları ve ilgili şirketin performansını gösteren, standartlaştırılmış muhasebe kayıtlarıdır. Başlıcaları bilanço, gelir-gider tablosu, satılan malin maliyeti, kar dağıtım, fon ve nakit akim tablolarıdır.

Bilanço
Bilanço, şirketlerin dönemsel faaliyetleri sonucu, dönem sonunda hazırladıkları (31 Mart, 30 Haziran, 30 Eylül ve 31 Aralık) ve yayınladıkları, şirketin bir portresini çizen, muhasebe dilinde "t tablosu" olarak adlandırılan düzendeki tablolardır. Bilançolarda iki kişim vardir; aktifler (sol taraf) ve pasifler (sag taraf). Aktifler kisminda sirketin sahip oldugu varliklar, pasiflerde ise yabanci kaynaklari ve özkaynaklari vardir. Aktif ve pasiflerdeki herhangi bir madde kalem olarak adlandirilir.
Aktifler kisminda örnek olarak nakit, stoklar, binalar, araziler, kullanilan aletler, telif haklari gibi bir sirketin sahip olabilecegi hersey kayitlidir.
Pasifler kisminda ise sirketin kaynaklari yazilidir. örnegin, kisa vadeli (ticari, finansal) borçlari, uzun vadeli (vadesi bir yildan uzun olan) borçlari ve özsermaye kalemleri. özsermaye kalemleri sunlardir; ödenmis sermaye, yeniden degerleme fonu (sirketin sahip oldugu varliklarin dönem içindeki yeniden degerlemeden dolayi olusan artislari), emisyon primi, yedekler (kanunen, sirketin anasözlesmesi geregi veya yönetim kurulu karari sonucu dagitilmayan karlarin tutaridir) ve dönem karidir. Bir sirketin bilançosunda aktifler ve pasifler toplami esittir. Konuya matematiksel olarak yaklasirsak, edinilen kaynaklarla alinanlar/yapilan yatirimlarin, kayitlara girdigi siradaki degerleri esit olmak zorundadir ve muhasebe açisindan bilançoya çift tarafli olarak kaydedilmektedir.
Örnek bir bilanço asagidaki gibidir;
Örnek 1:
AKTIFLER PASIFLER
I.DÖNEN VARLIKLAR I.KISA VADELI BORÇLAR
A.HAZIR DEGERLER A.FINANSAL BORÇLAR
1.KASA 1.BANKA KREDILERI
2.BANKALAR 2.ANAPARA VE FAIZLER
B.MENKUL KIYMETLER 3.ÇIKARILMIS BONOLAR VE SENETLER
1.HISSE SENETLERI B.TICARI BORÇLAR
2.TAHVIL, SENET, BONOLAR 1.BORÇ SENETLERI
C.KISA VADELI TICARI ALACAKLAR 2.ALINAN DEPOZITO VE TEMINATLAR
1.ALICILAR C.DIGER KISA VADELI BORÇLAR
2.ALACAK SENETLERI 1.ORTAKLARA BORÇLAR
3.VERILEN DEPOZITO VE TEMINATLAR 2.ISTIRAKLERE BORÇLAR
D.DIGER KISA VADELI ALACAKLAR 3.ÖDENECEK VERGILER
1.ORTAKLARDAN ALACAKLAR II.UZUN VADELI BORÇLAR
2.ISTIRAKLERDEN ALACAKLAR A.FINANSAL BORÇLAR
E.STOKLAR B.TICARI BORÇLAR
1.ILK MADDE VE MALZEME C.DIGER UZUN VADELI BORÇLAR
2.YARI MAMÜL III.ÖZSERMAYE
3.ARA MAMÜL A.SERMAYE
II.DURAN VARLIKLAR B.EMISYON PRIMI
A.UZUN VADELI TICARI ALACAKLAR C.YENIDEN DEGERLEME DEGER ARTISI
B.DIGER UZUN VADELI ALACAKLAR D.YEDEKLER
C.FINANSAL DURAN VARLIKLAR E.NET DÖNEM KARI
1.BAGLI MENKUL KIYMETLER
2.ISTIRAKLER
3.BAGLI ORTAKLIKLAR
D.MADDI DURAN VARLIKLAR
1.ARAZI VE ARSALAR
2.BINALAR
3.MAKINE,TESIS VE CIHAZLAR
E.MADDI OLMAYAN DURAN VARLIKLAR
1.HAKLAR
2.KURULUS VE TESKILATLANMA GIDERLERI
3.ARGE GIDERLERI
AKTIF TOPLAMI PASIF TOPLAMI

Gelir-Gider Tablosu
Gelir-gider tablosu, bir sirketin herhangi bir dönemdeki faaliyetlerinde, cirosundan yola çikarak, gelir ve giderlerini eklemek veya çikarmak yoluyla net karinin hesaplandigi, standartlastirilmis ve SPK mevzuatlarina göre hazirlanan bir tablodur. Gelir-gider tablosu sirketin ilgili dönemdeki faaliyetlerinin neticesini ögrenmemizi saglar.
31 Mart itibariyle hazirlanan gelir-gider tablolari yilin ilk üç aylik faaliyet sonuçlarini; 30 Haziran itibariyle hazirlanan gelir-gider tablolari yilin ilk yarisinin faaliyet sonuçlarini; 30 Eylül itibariyle hazirlanan gelir-gider tablolari yilin ilk dokuz aylik faaliyetlerinin sonuçlarini ve 31 Aralik itibariyle hazirlanan gelir-gider tablolari yilin tümündeki faaliyetlerin sonuçlarini göstermektedir.
Örnek 1:
GELIR GIDER TABLOSU
A.BRÜT SATISLAR
B.SATISDAN INDIRIMLER(-)
C.NET SATISLAR
D.SATISLARIN MALIYETI(-)
BRüT SATIS KARI (ZARARI)
E.FAALIYET GIDERLERI(-)
1.ARASTIRMA GIDERLERI(-)
2.PAZARLAMA, SATIS VE DAGITIM GIDERLERI(-)
3.GENEL YÖNETIM GIDERLERI(-)
ESAS FAALIYET KARI (ZARARI)
F.DIGER FAALIYETLERDEN GELIRLER VE KARLAR
1.ISTIRAKLERDEN TEMETTÜ GELIRLERI
2.FAIZ GELIRLERI
DIGER FAALIYETLERDEN GIDERLER VE ZARARLAR(-)
H.FINANSMAN GIDERLERI(-)
1.K.V.BORÇLANMA GIDERLERI(-)
2.U.V.BORÇLANMA GIDERLERI(-)
FAALIYET KARI (ZARARI)
I.OLAGANÜSTÜ GELIRLER VE KARLAR
J.OLAGANÜSTÜ GIDERLER VE ZARARLAR(-)
DöNEM KARI (ZAK.ÖDENECEK VERGI VE YASAL YÜKÜMLÜLÜKLER(-)
NET DÖNEM KARI (ZARARI)

Dipnotlar
Dipnotlar, bilanço ve gelir-gider tablolarinda gösterilemeyen bilgilerin, denetçiler tarafindan, bu tablolarin sonunda ek olarak standartlastirilmis özel notlar seklinde verilen halidir. Dipnotlarin önemli olmasinin nedeni, bilanço ve gelir-gider tablolarinda belirtilemeyen fakat bu tablolari daha anlasilir kilan bilgiler sunmalaridir.

Baslica Dipnot Kalemleri :
·Alinan/verilen teminatlar,
·Yaptirilmis olan sigorta tutarlari,
·Ortaklardan/istiraklerden alinmis veya verilmis borçlarin dökümü,
·Istirak/ortaklik yapisinin durumu,
·Yabanci para biriminde duran nakitlerin dökümü,
·Dövize endeksli alacaklar/borçlar,
·Personel durumu, amotisman türü ve tutari, vb.

Fon Akim ve Nakit Akim Tablolari
Bu tablolar, sirketin fon ve nakit tutarlarinin akisini ayrintili olarak düzenleyen standart tablolardir. Sirketin iki dönem arasindaki yönetimsel ve finansman politikalarinin mali tablolara yansimasinin daha rahat anlasilmasini saglarlar.

Dönemsel Açiklamalarin Önemi Nedir?
Sirketler SPK mevzuati geregi üçer aylik dönemler itibariyla mali tablolarini olusturmak ve yayinlamak (halka açik olanlar için) zorundadirlar. Alti aylik ve yillik (oniki aylik) mali tablolarinin denetimden geçme zorunlulugu oldugu için bunlari denetim (mali müsavirlik) firmalari denetlerler, üç ve dokuz ayliklarin böyle bir zorunluluklari yoktur ve bunlar genellikle sirketler tarafindan hazirlanirlar.
üçer aylik bazda bu mali tablolarin açiklanmasi ile, yatirimcilar, sirketleri daha iyi izleme ve analiz yapma olanagina kavusurlar. Böylece, her üç ayda bir sirketler yatirimcilar tarafindan degerlendirilmis ve denetlenmis olur.

Kaç Çesit Sermaye Sistemi Vardir?
Türkiye'de mevzuat geregi sirketler iki çesit sermaye sisteminden birini seçebilmektedirler. Bunlar kayitli ve esas sermaye sistemleridir. Kullanilacak sisteme sirketlerin genel kurullari karar verir ve bu karar SPK tarafindan incelenip onaylandiktan sonra yürürlülüge girer.

Kayitli Sermaye Sistemi Nedir?
Kayitli sermaye sistemi, sirket yönetim kurullarina sermaye arttirimlarinda belli bir serbestlik verir. Söyle ki, genel kurullarindan arttirabilecekleri sermaye için bir maksimum limit (sermaye tavani) isteyen yönetim kurulu, bu tavani asmamak kaydiyla, en az bes yil içersinde de o tavana ulasmak kaydi ile, istedigi zamanda, ister bir kerede ister birkaç sermaye artirimi yoluyla, tavan miktarina kadar sermayelerini yükseltebilir. Böylece daha serbest ve hizli hareket edebilen sirket ve yönetim kurulu, sermaye gereksinimi duydugunda en kisa zamanda bu ihtiyacini giderebilme imkanina kavusur.
Sirketler kayitli sermaye sistemine genel kurullarinin karar vermesi ve SPK'nin onaylamasi durumunda geçebilmektedirler; sisteme giris ve çikislar SPK'nin tasarrufuna birakilmistir. Son yillarda sirketler arasinda gözlenen egilim kayitli sermaye sistemine geçis yönündedir. Bunun baslica nedeni de sirket yönetim kurullarinin her sermaye artirimi için genel kurulun onayina ihtiyaç duymayacak olmalaridir.
Kayitli sermaye sisteminde, sirketlerin sermayesi için (finans literatüründe) çikarilmis sermaye ve tavan miktari için kayitli sermaye tavani terimleri kullanilir. Çikarilmis sermaye terimi türetildigi halde, uygulamada yerine ödenmis sermaye veya sermaye terimleri kullanilabilir. Ayni seyi belirten bu terimlerin, teorik açidan sistemi dogru betimlemesi için yanlis kullanilmamasi uygun olacaktir.