|
1914 yılında Osmanlı İmparatorluğunun 156.4 milyon Osmanlı Lirası (veya 142.2 milyon Sterlin) dış borç bakiyesi olduğu tespit edilmiştir. Buna kısa vadeli (veya dalgalı) borçlar dahil değildir. Normal borçların alacaklı ülkelere göre dağılımı şu şekildedir: Osmanlı Devletinde yabancı sermaye yatırımlarında olduğu gibi, dış borçlarda da en büyük pay Fransızlara ait idi. Fransızların Osmanlılardan alacağı 82.8 milyon Osmanlı Lirası idi. Bu miktar toplam borçların %53'ünü teşkil etmektedir. Dış borç hesabında Fransızlardan sonra %21 (3.2 milyon Osmanlı Lirası) pay ile Almanlar, %14 (21 milyon Osmanlı Lirası) pay ile İngilizler gelmekte idi. Ş.S. Aydemir diyor ki: "Cumhuriyet eski saltanat idaresinden ancak; İktisadi esaret şartları ile iktisadi ve mali perişanlık, yokluk, cihazsızlık ve bir de ağır borçlar devralmıştı". Osmanlı dış borçları Lozan Barış Antlaşması görüşmelerinde en çetin tartışma konulardan birisi olmuştur. Bu borçlar, 1928 yılında yapılan anlaşma ile mirasçı ülkeler arasında dağıtılmış ve en büyük pay (84.6 milyon TL.) Türkiye Cumhuriyeti'nin omuzlarında kalmıştır. Genç Cumhuriyet, Osmanlı borçlarından payına düşeni, taksitlerini aksatmadan ödeyerek, 1954 yılında tasfiye etmiştir. Osmanlı Devletinde 1800'lerdeki Durum : 600 yıldan fazla bir süre hayatiyetini korumuş ve sınırlarını Asya ortalarından Cebelitarık Boğazı'na kadar genişletmiş, dünyanın en büyük devleti haline gelmiş bir devletin hayatının son 120 senesini, ekonomik yapı bakımından ele almak hatalı görülebilir. |
Çünkü, ekonomik yapı da sosyal yapı gibi bir birikme ile meydana gelmektedir. Üst üste konulan ufak tuğlalardan meydana getirilen gökdelenlere benzetilebilir. Gökdeleni ortaya çıkarmakta nasıl her temel taşının veya duvar tuğlasının rolü varsa, bir ülkenin ekonomik ve sosyal yapısının meydana gelmesinde de kuruluş, düzen ve felsefesinin, sonraki her gün, ay veya yılının önemli rolü vardır. Hatta buna, kuruluş öncesindeki durumu ve devralman mirasını da ekleyebiliriz. Ama, ne var ki, konumuzu Cumhuriyet Dönemi'nin Ekonomik ve Toplumsal Yapısı'nda odaklaştıracağımız için, Osmanlı Döneminin altı yüzyıllık hayatını odağımızın öncesine yerleştirmemizin, bir ağırlık kaymasına sebep olmamasını istedik. Bu sebeple, Cumhuriyetin miras olarak devraldığı mevcutların son yüz senelik süre içindeki durumunu ele almakta fayda gördük. Sanayileşme, 18. yüzyılın sonlarında İngiltere'de tekstil sanayi dalında başlamıştır. 1775'de başlayan bu ilk sanayi dalgasını bir rastlantı olarak her 25 yılda bir dalga takip ederek, 1800'lerin başlarında demir ve çelik, 1820'lerde ulaştırma alanı, 1850'lerde kimya sanayii, 1875'lerde elektrik sanayii, 1900'lerin başında da benzinli motorlar sanayii dalgası takip etmiştir. İngiltere'de başlayıp Avrupa'da yayılan bu sanayileşmede dalgalan, Osmanlı Devletindeki üretim kuruluşlarının tutucu yapısı sebebiyle etkili olmamıştır. Esnaf ve sanatkârların «Lonca» olarak isimlendirilen kuruluşlarının kapalı ve disiplinli bir topluluk ruhunu yansıtması. Lonca sisteminde her türlü yeniliğe, değişme ve başkalaşmaya kapılarını sımsıkı kapamış bir üretim işlemi ve tekniğinin bulunması sanayiinin Osmanlı ülkesine de yayıl-masının en önemli engellerindendir. |
Halbuki, daha 18.nci yüzyılda bile sanayileşmeye geçişte önemli desteği görebilecek, işgücü ihtiyacının büyük bir kısmını karşılayabilecek iş ve meslek kolları bulunmaktadır. Bunların başlıcaları şunlardır : Camcılar Boyacılar İnşaatçılar Debbahlar Kazancılar Kuyumcular Sabuncular Mermerciler Dokumacılar Sicimciler Kilitçiler Marangozlar İpekçiler Avrupa sanayiinin bol ve ucuz üretimi karşısında dayanamayan Osmanlı el sanayiinin gerileme göstermesi üzerine, Tanzimat döneminin canlılık kazandırdığı fikir ortamında, Avrupa benzeri bir sanayileşmenin Osmanlı Devletinde de başlatılması konuşulmaya ve yazılmaya başlanılmıştır. Nitekim, Şerif Efendi, Tercüman-ı Ahval gazetesinde sanayi ve tarımdan hangisinin daha faydalı olacağı hakkında, bu alanda ilk sayılabilecek yazıları yazıyor ve «sadece tarım ülkesi olma yerine, halkın sanayie yönlendirilmesi» gereğinin savunmasını yapıyordu. Bu sıralarda Ahmet Mithat Efendi ve Musa Akyiğitzade gibi düşünürler de yazılarında sanayileşmeye dikkati çekmekte, iktisadi bağımsızlığın sanayileşmekle gerçekleşeceğini ileri sürmektedirler. Sosyal çöküşle birlikte iktisadi çöküşün de artması bir takım tedbirlerin alınmasına yol açmıştır: |
1. Gümrük vergi ve resimlerinin artırılması (Gümrük resmi 1862 yılında % 5'den % 8'e çıkarılmıştır). 2. Sergilerin açılması (1863 yılında Sultanahmet'te açılan bir sergide ilk olarak yerli ürünler ile yabancı mallar ve makinalar sergilenmiştir). 3. İstanbul ve öteki İllerde Sanayi Okulları'nın açılması (1867 yılında İstanbul'da bir İslah-ı Sanayi Mektebi açılmıştır). 4. Şirketler kurulması (Esnafları şirketler halinde birleştirerek üretim kooperatifleri kurmak). 1800'lerin ikinci yarısında bu hareketler görülmesine karşılık, o sıralarda ülkeyi sanayileşmeden hiç nasibini almamış olarak görmek de isabetsizliktir. Nitekim, 1856'da Paris'te açılan bir sergiye katılan fabrikalar ve mamüller şunlardır. a. İzmit Fabrikası : Çuha askeri elbiseler, b. Basmahane fabrikası; Fanila kumaşlar, c. Zeytinburnu fabrikası : Pamuk bezi empirmeler, alacabez, çoraplar, d. Hereke fabrikası : Kadife, Şam usulü çiçekli ipekli kumaşlar, seten tafta, tülbentler, e. Beykoz Teçhizat-ı Askeriye Fabrikası : Askeri kunduralar, çizmeler, palaskalar, fişeklikler, f. Tophane fabrikası : Tüfekler, tabancalar, g. Beykoz İnce köy fabrikası : Porselen, cam ve fincanlar. Görüldüğü gibi sergiye mamülleriyle katılan fabrikalar hep İstanbul bölgesinden olup, bunun dışında bir o kadar da sergiye katılmayan öteki illerdeki fabrikalar mevcuttu. 1800'lerin 2. yarısının ortalarında görülen bu sanayileşme seviyesini yeterli kabul etmek mümkün değildir. 1800'lerin Başında Sanayileşme Hareketleri: 14 Mart 1909 tarihinde yayınlanan Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi sanayinin gelişmesindeki yetersizlik ve yavaşlığı şöyle açıklamaktadır: |
«Sanayiin meşrutiyet öncesi gelişmesine, fabrikaların açılmasına engel olan sebepler «tabii» değil, taşımacılığın yetersizliği, tekel yöntemi müstebit yönetimler gibi «arızî» idi. Oysa, Meşrutiyet yönetimiyle birlikte bu«arızî» sebeplerin pek çoğu ortadan kaldırılmış, sanayi'in gelişmesi için «teşebbüs noksanlığı»'ndan başka bir engel kalmamıştı. Bu engelin aşılması da Osmanlı sermayedarına düşüyordu». 1908'deki İkinci Meşrutiyetin hemen sonrasında sanayileşmeye hareket kazandırmak için gerekli kanun düzenlemelerine geçildiği görülmektedir, 1913 Aralık ayında yürürlüğe konulan Teşvik-i Sanayi Kanun-u Muvakkati (sanayi desteklemesi geçici kanunu), 1914 yılının ilk aylarında yürürlüğe konulan Teşvik-i Sanayi Talimatnamesi ile Ocak 1917'de yürürlüğe konulan Teşvik-i Sanayi Kanun-u Muvakkatin Suret-i Tatbiki (uygulama şekli) Hakkında Nizamname bu bunun desteklemelerinin başlıcalarındandır. 1913 Yılı Sanayi Sayımı Sonuçları: Gerek 1800'lerdeki gayretler, gerekse 1900'lerin başındaki kanun desteklemeleriyle ulaşılan durum, 1913 yılındaki Sanayi Sayımı ile ortaya konulmuştur. Bu sanayi sayımında 10 veya daha fazla işçi çalıştıran kuruluşlar dikkate alınmıştır. Türkiye'nin 1923 sınırları içinde kalan yerlerde, yukarıda belirtilen İşçi büyüklüğüne sahip 560 imalat sanayii işyerinin mevcut olduğu ve bu işyerlerinde toplam olarak 35.000 işçinin çalıştığı tespit edilmiştir. Bu sanayi sayımında tespit edilen 560 işyerinden 239 tanesine ait olarak yayınlanmış bulunan sonuçlara göre sanayi kesimi, kuruluş ve işçi sayıları (Tablo: 1.1) deki gibidir. |
Sanayi Kesimi Kuruluş Sayısı İşçi Miktarı Tekstil ve Elbise 61 7.800 Gıda ve Tütün 71 4.300 Kağıt ve Matbaacılık 51 1.900 Çimento ve Toprak Ürünleri 16 1.000 Ağaç İşleme 19 700 Dericilik 11 900 Kimya 10 400 239 17.000 Tablo: 1.1. 1913 Sanayi Sayımı Sonuçları 1913 yılındaki sayım sonuçları gerek kuruluş sayısı, gerekse işgücü sayısı bakımından yığılmanın tekstil ve gıda sanayi dallarında olduğunu ortaya koymaktadır. 1915 Yılı Sanayi Sayımı Sonuçları: 1915 yılında Birinci Dünya Savaşı sebebi ile askerî ihtiyaç için kullanılanlar dikkate alınmayarak yeni bir sanayi sayımı daha yapılmıştır. Aynı sınır ve büyüklük ölçüleri dikkate alındığında; elde edilen sonuçlar da (Tablo : 1.2) de görülmektedir. Sanayi Türü Kuruluş Sayısı İşçi Miktarı Dokuma Sanayii 78 6.760 Gıda Sanayii 78 3.960 Kağıt ve Matbaacılık 55 1.260 Çimento ve Toprak S. 21 330 Ağaç Sanayii 24 380 Deri Sanayii 13 1.270 Kimya Sanayii 13 130 TOPLAM 282 13.980 Tablo: 1.2. 1915 Sanayi Sayımı Sonuçları |
1915 yılı Sanayi Sayımı'nda tespit edilen 282 sanayi kuruluşunun ülke yüzeyine dağılışı da (Tabla: 1.3) deki gibidir. İstanbul ve Diğer Sanayi Türü Çevresi İzmir Yerler Toplam Dokuma Sanayii 15 8 55 78 Gıda Sanayii 45 23 10 78 Kağıt ve Matbaacılık S. 44 11 — 55 Çimento ve Toprak S. 20 1 — 21 Ağaç Sanayii 15 9 — 24 Deri Sanayii 11 2 — 13 Kimya Sanayii 5 8 — 13 TOPLAM 155 62 65 282 Tablo: l. 3. Sanayi Kuruluşlarının Bölgelere Göre Dağılışı Tablo : 3'de Sanayiin kuruluş yeri olarak öncelikle İstanbul'u seçtiği, daha sonra da İzmir'de yoğunluk gösterdiği görülmektedir. Öteki bölgelerde sayıma alınan 65 kuruluştan pek çoğu Marmara Bölgesinde olup, tamamına yakın bir kısmı da Batı Anadolu Bölgesine yayılmıştır. Bu durumda Batı Anadolu dışında kalan bölgelerin sanayileşmeden hemen hiç pay alamadığı da ortaya çıkmış olmaktadır. Tablo : 1.3'de verilen sanayi kuruluşlarının, yurt-içi tüketim ihtiyacını karşıladığı da söylenemez. 1913 ve 1915 sanayi sayımları sonucunda sanayinin yurt-içi tüketim ihtiyacını karşılamaktan oldukça uzak kaldığı görülmektedir. Hâttâ, pamuklu iplik, yağ, sabun, kireç, tuğla ve un gibi tüketim maddelerinin bile yurt-içi tüketim ihtiyacının önemli miktarda gerilerinde kalındığı sayımlar sonucunda ortaya konulmuştur (Tablo : I.4). |
Tüketimi karşılama Üretilen maddeler Oranı (%) Yağ üretimi 3,1 İpekli dokuma üretimi 4,5 Pamuklu dokuma üretimi 9,5 Sabun üretimi 18,9 Pamuk ipliği üretimi 20,6 Tuğla-Kiremit üretimi 32,1 Deri üretimi 40,2 Marangozluk 41,2 Aba, şayak, çuha üretimi 41,3 Değirmencilik 59,4 Kireç üretimi 64,4 Çimento üretimi 69,8 Makarna üretimi 93,0 Kutu üretimi 94,5 Buz üretimi 103,1 Şekercilik ve Tahin 131,3 Tablo:I.4. 1913-1915 Sanayi İstatistikleri Üretim-Yurtiçi İhtiyaç Karşılaştırması. OSMANLI İMPARATORLUĞU Osmanlı ekonomisi, "kapitülasyonlar ve dış borçlar gibi uzun tarihsel süreçler sonunda, Avrupa ülkelerinin denetimi altına girmişti. "Kapitülasyonlar, gümrüklerde koruma önlemleri alınmasını engellerken, dış borçlar da ekonominin tam bir batışa yönelmesine yol açmıştı. |
"KAP1TÜLASYON"LAR VE DIŞ BORÇLAR Aslında "kapitülasyonlar, Haçlı Seferlerinden beri, Akdeniz ticaretinin ayrılmaz bir parçasıydı. Haçlı ordularından arta kalan serüvenciler, Doğu Akdeniz'de yerleşmişler ve ticaretle uğraşmaya başlamışlardı. Bunlara, çeşitli vergi indirim ve bağışıklıkları ve kendi mahkemelerini kurma gibi türlü ayrıcalıklar tanınmıştı (Çavdar, 1970:12). Osmanlılar, Akdeniz çevresine yayılan imparatorluklarını kurmadan önce, "kapitülasyonlar bu bölgenin kurumsal nitelikleri arasına girmişti. Bu nedenle imparatorluğun oluşması sırasında, çöküşü hazırlayacak öğelerden biri olan "kapitülasyonlar da, bölgenin öteki nitelikleriyle birlikte Osmanlılar tarafından devralındı. Osmanlılar tarafından ilk "kapitülasyonlar, Fatih Sultan Mehmed eliyle Venediklilere verilmişti. Osmanlılar, "kapitülasyon"ları, önceleri, Avrupa'da izledikleri dış siyasetin bir aracı olarak kullandılar, örneğin, Kanunî Sultan Süleyman, Osmanlılara saldırmak için oluşturulacak bir Hıristiyan birliğini önlemek amacıyla, Almanlara karşı Fransızlar! desteklemiş ve onlara birtakım ayrıcalıklar vermişti. Akdeniz ticaretine ilişkin bu ayrıcalıklar, daha sonra, Yeni Dünya bulununca, bölgedeki ekonomik etkinlikleri canlı tutmak amacıyla genişletilmiş ve yaygınlaştırılmıştı. Bu arada, askerî bakımdan güçlenen Avrupa ülkeleri, askerî güçleriyle orantılı olarak artan siyasal etkilerini, ekonomik, ticarî ve hukuksal ayrıcalıklarını çoğaltmak için kullanmaya başlamışlardı. Sonuç olarak, Batı'nın gerçekleştirdiği sanayi devriminin dışında kalan Osmanlılar, yarı-sömürge durumuna düştüler. Pamuk'un "çevreleşme" dediği bu süreç sonunda imparatorluk, gümrük duvarları ve vergi organları üzerinde bile denetimini yitirdi (Pamuk, 1994:1-15). |
OSMANLI BORÇLARININ KÖKENİ: SAVAŞLAR VE REFORMLAR İÇİN KAYNAK GEREKSİNİMİ Bu ayrıcalıklara ek olarak dış borçlar da Osmanlı ekonomisini büyük bir baskı altında tutuyordu. Bu baskı, sonunda ekonomik ve malî yıkıma kadar gitti. 19. yüzyılın ortalarına doğru, Osmanlılar kendi imparatorlukları üzerindeki denetimlerini bütünüyle yitirmişlerdi, İngiliz Elçisi Sir Stratford Cunning, imparatorluğa kendisinin önerdiği yenilik atılımlarının (reformların), malî olarak desteklenmesi için dış borçlanmaya gidilmesini öğütlüyordu (Çavdar, 1970:39). Padişah ve vezirleri, ilk başta, malî bağımlılığın, siyasal bağımlılığa yol açacağı kaygısı içinde bu öğüde uymak istemediler. Fakat sonradan, 1852 yılında, ilk dış borç anlaşması yapıldı. Kırım Savaşı'ndan sonra da, 1854'ten başlayarak tahvil karşılığı borçlanmalar sürekli bir yükselme gösterdi (Minibaş, 1994:42)."Osmanlı ekonomisinin yapısı ve kötü yönetilen hazine, bu yükselmenin ardında yatan nedenler arasındaydı. Osmanlılar için bir başka kısırdöngü başlamıştı. Her kez, daha pahalı koşullarla alınan dış borçlar, ekonominin üzerine ek bir baskı yapıyordu. Ekonomi, dış borçların ana para ve faiz ödemeleriyle, daha da güçsüzleştikçe, imparatorluk yeni borçlanmalara gidiyordu. Dış borçlanma yoluyla elde edilen kaynaklar, verimli alanlara yatırılmadığından, ekonomik durum gün geçtikçe kötüleşiyordu. Ekonominin ve borçlanmanın koşullan o derece kötüleşmişti ki, Osmanlılar kimi zaman kâğıt üzerinde borçlandıkları paranın ancak yarısını alabiliyorlardı (Eldem,1970:60-261). |
| Türkiye`de Saat: 20:04 . |
Powered by: vBulletin Version 3.8.1
Copyright ©2000 - 2025, Jelsoft Enterprises Ltd.
SEO by vBSEO 3.3.2