|
Moğollar A.MOĞOL İSTİLASI VE SONRASI 1.Cengiz ve Moğol Devleti Moğolların asıl yurdu Çin seddi ile Baykal Gölü arasındaki bölgedir.Moğol devletinin kurucusu Cengizhan’dır.Asıl adı Timuçin olan Cengizhan,Yegusey adında bir Moğol beyinin oğludur. Timuçin 1196’da Moğol reislerinin katıldığı Kurultayda Cengiz adını ve ayrıca Han unvanını alarak Moğol Devletini kurdu.Karakurum kentini devletinin merkezini yapan Cengizhan 1211-1216 yılları arasında Çin üzerine yaptığı sefer sonucu Pekin’i ele geçirdi.1211 yılında Naymanları ve Merkitleri egemenliği altına alan Cengizhan böylece Harzemşahlar ile komşu oldu.Harzemşahlar devleti ile Moğollar arasında 1215 yılından sonra ticaret yapmak amacı ile heyet gidip gelmiştir.1218’de Harzemşahlara gidecek büyük bir ticari heyet dönüşte Cengizhanın eşlerine,oğullarına ve komutanlarına istedikleri bazı mallarıda getirecekti.Ancak Otrar kentine ulaşan heyet kentin valisi tarafından durdurularak malları ellerinden alınmış ve birçoğu da öldürülmüştür.Bunun üzerine Cengizhan Harzemşahtan Otrar Valisini cezalandırmak üzere kendisine verilmesi istenmiş ancak bu isteğinin yerine getirilmemesi üzerine Harzemşahlara bir sefer düzenlemeye karar verdi.1219 yılında kendisine destek veren Uygur,Kayalık ve Almalık gibi hükümdarların yardımını alarak Otrar kentine ulaştı.1220 yılında sadece Otrar değil Buhara ve Semerkant’ta Moğolların eline geçti. Cengizhan 1227 yılında çıktığı Çin seferinde öldü.Cengizhan vefat ettiği zaman kurduğu devletin sınırları doğuda Çin Denizi’nden batıda Orta Avrupa içlerine kuzeyde Sibirya ortalarından güneyde Himalaya Dağları’na kadar uzanıyordu.Cengizhanın kurduğu bu büyük devletin sınırları içinde yaşayanların çoğunu Türkler oluşturuyordu. Moğolların egemenlik alanlarını genişletmek amacıyla batıya doğru istila hareketi düzenledi.Bu istilanın Türk tarihi yönünden en önemli sonucu ise Anadolu’nun hızla Türkleşmesini sağlamış olmasıdır.Horasan,Maveraünnehir ve Türkistan’da yaşayan Türkmenler, Moğol İstilasından kaçarak Anadolu’ya geldiler ve Türk nüfusunun hızla artmasını sağladı.Bu yerleşme Anadolu’da Türk birliğinin kurulmasına ve Anadolu’nun tamamen Türk yurdu olmasını sağladı. |
2.Moğol Devletinin Parçalanması ve Moğol Türk Devletleri Cengizhan daha sağlığında,kurmuş olduğu devleti Moğol töresine göre dört oğlu arasında paylaştırmıştır.Cengizhanın vefatından sonra oğlu Ögedey kağan seçildi.Bütün kardeşleri onu büyük kağan olarak tanıdılar. a.Altın Orda Devleti(1227-1502) Cengizhanın oğlu Batuhan tarafından kuruldu.Aşağı Volga’nın kısmında bulunan Saray kentini başkent yaptı. Batuhan İtil-Volga devletine son verdi.Batuhan Ruslar ve Lehliler ile savaştı.Moskova ve Kiev kentlerini aldı.Ülkenin sınırları Aral Gölünden Macaristan içlerine kadar genişledi. Altın Orda Devleti Berke Han zamanında İslamiyeti kabul etti.Özbek Han zamanında İslamiyet yayıldı. Özbek Han zamanında çıkan iç karışıklardan yararlanan Ak Orda Hanı Toktamış Altın Orda Devletini ele geçirdi.1502’de Kırım Hanı Mengli Kiray Altın Orda Devletine son verdi. Altın Orda Devletinin parçalanması sonucu kurulan hanlıklar: Kırım Hanlığı Buhara Hanlığı Kazan Hanlığı Hive Hanlığı Sabir Hanlığı Kasım Hanlığı Nogay Hanlığı Özbek Hanlığı |
b.İlhanlılar Devleti(1256-1336) İlhanlılar Devleti,Cengizhanın torunu Hülagü Han tarafında merkez Tebriz olmak üzere İran’da kuruldu.(1256)Azerbaycan’ı ele geçiren Hülagü Han 1258’de Bağdat’ı alarak Abbasi Devletine son verdi.Türkiye Selçukluları Devletini egemenliği altına aldı. İlhanlılar,Suriye ve Filistin’i işgalden sonra Mısır’a doğru ilerlemeye başladılar.Ancak Memlukler Ayn-ı Calut Savaşında İlhanlıları yenilgiye uğratarak Filistin ve Suriye’den çıkardılar.Memlük Sultanı Baybars,İlhanlıları ikinci kez Elbistan da yenilgiye uğrattı. İlhanlılar Gazan Mahmud Han zamanında Müslümanlığı kabul ettiler. 14.yüzyıl başlarında çıkan iç karışıklar sonucu İlhanlılar parçalandı.İlhanlı topraklarının büyük bir bölümü üzerinde Celayirliler Devleti kuruldu. c.Çağataylılar(1227-1369) Cengizhanın oğlu Çağatay tarafından kuruldu.Çağatay Devletinin kurulduğu yer Doğu Türkistan’dı.Altın Orda ve İlhanlılar gibi Çağataylılarda Türkleştiler.14.yüzyıl başlarında İslamiyeti kabul ettiler.Moğolca konuşan Çağataylar 14.yüzyılda bu dilin yerine Türkçeyi benimsediler. İlyas Hoca Han zamanında Timur Çağataylıları egemenliği altına aldı.Çağatay Hanlarını yerinde bırakan Timur,hanların yetkilerini kısıtladı ve bütün yetkileri kendinde topladı.1369 yılında Çağatay Devleti Timurluların egemenliğine girmesine karşın Çağatay hanları Timur’un gölgesinde bir süre daha varlıklarını devam ettirdiler. NOT:Çağataylı Hükümdarları yönetime tam anlamı ile hakim değildiler. |
d.Kubilay Hanlığı(1280-1368) Cengiz Devleti’nin Moğolistan’ı içine alan Çin’in kuzeyinde bulunan doğu bölgeleri Ögedey’in payına düşmüştü.Ögedey’in oğulları Mönke ve Kubilay döneminde Uygur Türklerinin de desteği alınarak bütün Çin ele geçirildi.Kubilay Han daha sonra Çin’e yerleşti ve burada başkent Han Balık(Pekin)olmak üzere Çin-Moğol devleti olan Kubilay Hanlığını kurdu. Kubilay Hanın ölümünden sonra torunları bir süre daha Çin’de egemenliklerini sürdürdüler.1368 de yerli Ming soyu tarafından Çin’den çıkardılar.Eski başkentleri Karakuma’a çekilen Moğollar,zamanla güçlerini yitirdiler. NOT:Moğol İmparatorluğunun parçalanması ile yerine kurulan devletlerden Altın Orda,İlhanlılar ve Çağataylılar zamanla Müslüman oldular ve Türkleştiler.Kubilay Hanlığında ise İslamiyet yayılmadı.Onlar daha çok Çin kültürünün etkisinde kaldılar. B.TİMURLULAR 1.Timur ve Timurlular Devleti’nin Kuruluşu Türk tarihinin en büyük komutan ve devlet adamlarından biri olan Timur,1336 yılında Semerkant yakınlarındaki Keş kentinde doğdu.Bu sırada Türkistan ve Maveraünnehir,Çağatay Hanlığının elinde bulunuyordu.Ancak ülkenin yönetimi emir adı verilen bağımsız beylerin elindeydi.Girdiği mücadele sonucunda Çağatay Hanlığının tüm topraklarını ele geçiren Timur,1369 yılında Belh kentinde emir ilan edildi.Daha sonra Semerkant’a giderek buraya kendisine başkent yaptı.(1369)Timur,Cengizhan soyundan olmadığı için,Çağatay hanları soyundan birini tahta çıkardı ve biçimsel olarak da olsa ona bağlı kaldı.Timur,emir olduktan sonra bir çok seferler yaptı. |
2.Timurlular Devleti’nin Gelişmesi Timur kısa zamanda Harzem,Horosan,Sistan,İran ve Azerbaycan’ı ele geçirerek büyük bir devlet kurdu.Altın Orda Devleti’nin başındaki Toktamış,Cengizhan soyundan olmayan Timur’un Çağataylılar Devleti’nin başına geçmesini hoş karşılamıyordu.Bu yüzden iki devlet arasında uzun süren mücadeleler oldu.Güney Rusya’daki Altın Orda Devleti üzerine,1391 ve 1395 yıllarında iki sefer düzenlendi.Her iki seferin de Altın Orda Hükümdarı Toktamış yenilgiye uğratıldı.Bu yenilgiler sonucunda Toktamış Han öldü ve Altın Orda Devleti dağılmaya başladı.Altın Orda Devleti’nin zayıflaması ve dağılması Rusların güçlenmesine yol açtığı için Türk dünyası açısından zararlı oldu. Timur 1393 yılında çıktığı seferde Irak ve Güneydoğu Anadolu’yu ele geçirdi.Timur’un karşısında tutunamayan Bağdat hükümdarı Ahmed Celayir Memlüklülere sığındı.Bu arada Timur Hindistan seferine çıktı.Bu durumdan yararlanan Ahmed Celayir Memlüklülerin yardımı ile Bağdat’ı geri aldı. İki Türk hükümdarı olan Yıldırım Beyazıt ve Timur Ankara yakınlarındaki Çubuk Ovası’nda karşı karşıya geldi.Savaşı Timur kazandı(1402).Yıldırım Beyazıt esir düştü. Yıldırım Beyazıt gibi bir dünya imparatorluğu kurmayı amaçlayan Timur,Türk dünyasına büyük bir zarar verdi.Anadolu’da Türk birliğinin bozulmasına neden oldu.Türklerin Avrupa’da ilerlemesini engelledi.Timur’un etkinlikleri İstanbul’un fethini geciktirdi. |
3.Timur Devleti’nin Yıkılması Timur,1405 yılında çıktığı Çin seferinde Otrar’da vefat etti.Timur’un ölümünden sonra ülkesi,çocukları ve torunları arasında paylaşıldı.Timur’un çocukları ve torunları arasında taht kavgaları yaşandı.Bunun sonucunda Şahruh kardeşlerine ve yeğenlerine karşı üstünlük sağlayıp Timurlular Devleti’nin büyük kısmına sahip oldu.Ülkede birliği sağladı. Şahruh’tan sonra yerine oğlu Uluğ Bey geçti.Uluğ Bey’in döneminde Semerkant,önemli bir kültür merkezi durumuna geldi.İyi bir öğrenim görmüş olan Uluğ Bey,büyük astronom ve matematikçi idi.Özbeklerin saldırısı sonucu ülkede çıkan iç karışıklıkta Uluğ Bey öldürüldü. Uluğ Beyden sonra Timurlular Devleti,uzun süre taht kavgaları içinde kaldı.Bu durumdan yararlanmak isteyen Karakoyunlular,Akkoyunlular ve Çağataylıların baskıları arttı.Bu baskı karşısında Timurlulardan sadece Hüseyin Baykara,Horasan’da tutunabildi.Hüseyin Baykara’nın zamanı daha çok,sanat ve edebiyatın büyük gelişme gösterdiği bir dönem oldu.Kendisi de şair olan Hüseyin Baykara,şairleri ve bilim adamlarını korumuş ve onları sarayında toplamıştır.Bu dönemde Herat,bir kültür merkezi durumuna gelmiştir. Hüseyin Baykara’nın vefatından sonra,doğudan Özbeklerin,batıdan Karakoyunlu ve Akkoyunluların saldırıları sonucu,Timurlular Devleti sona erdi. |
C.TİMURLULARDAN SONRAKİ SİYASİ GELİŞMELER 2.Türkistan,Hindistan ve İran’daki Gelişmeler a.Şeybaniler(1428-1598) Batuhan’ın kardeşi Şeyba’nın soyundan gelenlerdir.Daha sonra Özbek adını almışlardır.Şeyba’nın soyundan gelenlerin Ebul Hayr Han’ın Sibir’de han ilan edilmesi ile ortaya çıktılar.Harzem’den Özbek’e kadar olan topraklara hakim oldular.1456’da Karluklara yenildiler ve güç kaybettiler.Bir bölümü doğuya çekilerek Kırgızlarla karıştılar.Böylece Kazak topluluğu ortaya çıktı.Şah Budak devrinde önce kazakları sonra Timurlulardan Hüseyin Baykara’nın egemenliği altına girdi.Muhammed Şeybani döneminde yeniden güçlendiler.2.Abdullah devri en parlak dönemleridir. Şeybaniler Sefavilerin saldırması sonucunda birliklerini koruyamadılar ve dağıldılar. b.Sefaviler(1502-1736) Doğu Anadolu’daki Akkoyunlu devletinde Uzun Hasan’ın ölmesi ile taht kavgaları ortaya çıktı.Bu durumdan yararlanan Şah İsmail,Tebriz merkez olmak üzere İran’da devletini kurdu.Daha sonra merkez İsbahan oldu.Türkistan,Horasan,Irak,Azerbaycan ve Doğu Anadolu topraklarını genişleterek büyük bir devlet haline geldiler.Sefaviler hakimiyet sahalarını Anadolu yönünde genişletmek isteyince Osmanlı Safevi çatışmaları başladı.1.Sultan Selim,Şah İsmail’i 1514 Çandıran Savaşı’nda yenilgiye uğrattı.Osmanlı Safevi çatışmaları aralıklar ile 1639 Kasr-ı Şirin antlaşmasına kadar sürdü.Bu antlaşma ile Osmanlı Safevi çatışmaları sona erdi.Bu antlaşma ile günümüz İran sınırı büyük ölçüde belirlendi. Safeviler Şah 3.Abbas’ın ölümü ile sona erdi ve yerini Avşar hanedanı aldı. |
c.Hindistan Türk Sultanlıkları ve Babürler 1.Delhi Türk Sultanlığı(1206-1413) Hindistan’da kurulan ilk Türk devletidir.Gurluların Delhi valisi Aybeg 1206’da devletini kurdu.Kuzey Hindistan’ı ele geçirdiler.Daha sonra başa Şemsiye,Balaban,Kalaç ve Tuğruk hanedanları geçti.Delhi Türk sultanlığına Babür Şah son verdi. NOT:Gazneliler’den sonra Hindistan’da Türk kültürü ve islamiyeti yayılmasında büyük rol oynadılar. 2.Babürlüler(1526-1858) Babürlü devletinin kurucusu Babür Şah’tır.Timur soyundan Bergana Türk hükümdarı Ömer’in oğludur.Babası ölünce küçük yaşta başa geçti.Özbeklerin saldırıları sonucunda tutunamayınca Afganistan’a Kabil’e çekildi.Onun asıl amacı Hindistan’ı ele geçirmektir.Delhi Türk Sultanlığı’nı yenilgiye uğratarak Delhi ve Agra’yı aldı.Böylece Hindistan’da devletini kurdu.Babür Şah devlet adamlığının yanı sıra şairliği ile ön plana çıkmıştır.Daha sonra başa geçen hükümdarlar devrinde sınırlar genişleterek bütün Hindistan’a hakim oldular. Şah Cihan dönemi en parlak dönemleridir. Babürlüler İngilizler tarafından ortadan kaldırıldı ve Hindistan İngiltere tarafından sömürge altına alındı. NOT:Hindistan’ı bir yönetim altında toplayarak siyasi birliği sağladılar. NOT:Hindistan’da Türk kültürü ve islamiyetin yayılmasında büyük rol oynadılar. NOT:Başta Tac Mahal olmak üzere günümüze ulaşan önemli mimari eser bıraktılar. |
d.Özbekler ve Özbek Hanlıkları 15.yüzyılın ilk yarısında Harzem bölgesinde ortaya çıktılar.Bunlar Safevilerin saldırıları ile birliklerini koruyamadılar.Topraklarının bir bölümünü Safeviler ele geçirdi.Diğer bölümde ise Hive,Buhara ve Hokand hanlıkları kuruldu.Bu parçalanmadan yararlanan Ruslar adı geçen hanlıkları yıktılar ve bölge Rus toprağı haline geldi. e.Kazak Hanlığı ve Yüzler(Cüzler) Özbeklerin 1456’da Karluklara yenilmesi ile Özbeklerin bir bölümü doğuya çekildi ve Kırgızlar ile karıştı.Böylece Kazak İmparatorluğu kuruldu.Bozkırlarda serbest bir şekilde yaşayan Kazakları Kasım Han bir yönetim altında topladı.Tevkel Han devrinde başkent Taşkent’di. Kazaklar Ulu,Orta ve Küçük cüzlere ayrılmıştır.Bu cüzleri Ruslar ortadan kaldırdılar.Kazakistan,Sovyetler Birliği’nin bir cumhuriyeti oldu.Bu devletin 1991’de dağılması ile Kazaklar yeniden bağımsız devletlerini kurdular. f.Sayan-Altay Türkleri ve Kırgızlar 1.Sayan-Altay Türkleri Orta Asya’da yaşanan Türk göçlerinden bir bölümü göç etmeyip Sayan-Altay’da yaşamaya devam ettiler.Bunlar eski inanç sistemini korudular.Çoğunlukla göçebe yaşadılar.Bu bölgede yaşayan Türk boyları Saka,Tuva,Hakas,Altay,Şor ve Dolgan boylarıdır.Bunlar Moğol,Çin ve son olarak Rus yönetimine girdiler.Günümüzde Rusya Federasyonu’na bağlı Özek bölgede yaşamlarını sürdürmektedirler. 2.Kırgızlar 840’da Orhun bölgesi Uygurlarını yıkarak devletlerini kurdular.12.yüzyılda bugünkü yurtlarına göç ettiler.Sırası ile Moğol,Karluk,Hokand ve Rus yönetimine girdiler.Ruslar Kırgız topraklarına Rus göçmenler yerleştirdiler.Zaman zaman baş gösteren bağımsızlık ayaklanmaları Ruslar tarafından bastırıldı.En önemlisi 1916 ayaklanmasıdır.Kırgızlar Sovyetler birliğinin bir cumhuriyeti oldular.Bu devletin 1991’de dağılması ile tekrar bağımsız devletlerini kurdular. |
g.Yaka Türkmenleri(Türkmenistan) Oğuzlarda islamiyeti kabul edenlere Türkmen denilmiştir.Büyük Selçuklu Devleti’ni kuran Türkmenlerden bir bölümü Hazar Denizi’nin doğusunda yaşamlarını sürdürmüştüler.Bunlar Ruslar ile mücadele ederek 1860’da bağımsız devletlerini kurdular.Topraklarını işgal etmek isteyen Rusları 1879 Göktepe Savaşı’nda yendiler.Ama aynı yerde 3 yıl sonra yapılan savaşta yenildiler ve Ruslar Türkmen topraklarını işgal ettiler.Türkmenistan’da Sovyetler Birliği’ni meydana getiren cumhuriyetlerden biri oldu.Bu devletin 1991’de dağılması ile Türkmenler bağımsız devletlerini tekrar kurdular. ğ.Doğu Türkistan(Kaşgar Hanlığı) Çağatay Hanlığı dağıldıktan sonra 15.yüzyıl başlarında Isık Gölü,İli Irmağı Turfan çevresinde hanlıkları kuruldu.Bunlar İslamiyeti benimsediler.İç çekişmelerden ve bölünmüşlüklerden yararlanan Çin Türkistan’ı işgal etti.Zaman zaman Çin’e karşı bağımsızlık başkaldırdılar.Bu ayaklanmalardan en önemlisi Yakup Bey ayaklanmasıdır. Yakup Bey’in 1877’de ölmesi ile Çin bölgeye tamamen yerleşmiştir. |
h.Azerbaycan Hanlıkları Azerbaycan Kafkasya’dadır.Burası Sultan Alparslan döneminde Selçuklulara kazandırılmıştır. Selçuklulardan sonra Harzemşahlar,Moğollar,İlhanlılar,Timurlular,Karako yunlular,Akkoyunlular ve Safeviler bölgeye hakim oldular. Azerbaycan Kanuni döneminde Osmanlılara bağlandılar.Bu bölge Osmanlı devleti,İran ve Rusya arasında bir kavşak bölgedir.Bu yüzden adı geçen devletler bölgeye hakim olabilmek için sürekli birbirleri ile mücadele etmişlerdir.Azerbaycan’da Safevilerin çekilmesi ile Karabağ,Gence ve Kaçarlar hanlıkları kuruldu. Rusya bu hanlıklar ile mücadele ederek Azerbaycan’ı ele geçirdi. 1.Dünya Savaşında Rusların yenilip Azerbaycan’dan çekilmesi ile 1918-1920 arası Bağımsız Azerbaycan Devleti kuruldu.Ancak Sovyetler Birliği yönetimi Kafkasya ile birlikte Azerbaycan’ı işgal etti.Ermenistan ve Gürcistan ile birlikte Azerbaycan Sovyetler Birliği’nin Kafkas Cumhuriyet’ini oluşturdular.Bu devletin 1991’de dağılması ile Bağımsız Azerbaycan Devleti tekrar kuruldu. |
Ç.KÜLTÜR VE UYGARLIK 1.Devlet Yönetimi Moğollar uzun yıllar Türklerle yan yana yaşamaları ve yönetiminde Uygur Türklerine önemli görevler vermeleri nedeniyle,devlet teşkilatında büyük ölçüde Türklerden etkilendiler.Moğol hükümdarlarına han veya kağan denirdi. Moğol Devleti’nde egemenlik,Cengizhan’ın elindeydi ve babadan oğula geçen saltanat halindeydi.Moğol Devleti’nin yönetimi Cengizhan tarafından yapılan ve Cengiz Yasası diye bilinen temel bir yasaya göre yürütülürdü.Bu yasa çok katı disiplin ve ahlak anlayışı gösterirdi. Moğol Devleti’nde en önemli devlet organı Kurultay idi.Kurultay toplantılarına han başkanlık ederdi.Kurultay;Moğol beyleri,kabile reisleri ve devlet ileri gelenlerinden oluşuyordu.Kurultay;kesinlikle yasaya göre karar almak zorundaydı.Kurultayda han seçimi,savaş kararları,halktan alınacak vergi miktarının verilmesi gibi konular görüşülür ve karara bağlanırdı. Moğol ordusu son derece disiplinliydi.Askeri teşkilat,Mete Han tarafından ilk kez gerçekleştirilmiş olan onlu sisteme göre düzenlenmiştir.Ordunun çoğunu atlı birlikler oluşturuyordu.Ordu komutanlarına noyan denirdi.Ordu komutanlığı babadan oğula geçerdi.Moğol ordusunda askeri başarısızlık olursa kumandanlar cezalandırılırdı. Timurlarda yönetim,ülkenin hükümdar ailesinin ortak malı sayılması anlayışına dayanıyordu.Timur,devletin gerçek yöneticisi olmakla beraber,hiçbir zaman sultan unvanını kullanmadı.Bunun nedeni,hükümdar soyundan gelmemesiydi.Bu nedenle sadece emir unvanını kullanmıştır.Timur devlet teşkilatında hem Cengiz Yasası’nı uygulamış hem de eski Türk yönetim geleneklerine bağlı kalmıştır. Babür Devleti’nde yönetim ve askeri teşkilat,Timurlular örnek alınarak oluşturulmuştu.Babür Devleti’nde ordu,hassa askerleri ile tımarlı sipahilerden oluşuyordu. |
Safevi Devleti’nin başında şah denilen hükümdar bulunurdu.Şahtan sonra en büyük yönetici veziriazam idi.Safeviler önce Akkoyunlu,daha sonra Osmanlı ordu teşkilatına örnek aldılar. Diğer Türk devletlerinde ve hanlıklarda ülke hükümdar ailesinin ortak malıdır.Bu yüzden sık sık taht kavgaları yaşanmıştır.Taht kavgaları ise Türk devletlerinin ve hanlıkların kısa sürede yıkılmasına sebep olmuştur. 2.Din İnanış Moğol kabileleri arasında Totemizm,Şamanizm,Budizm ve Hristiyanlık gibi din ve inanışlar yaygındı.Totemizm,bazı canlıların dokunulmaz ve kutsal kabul edilmesiyle doğmuştur. Altın Orda Devleti’nde,İslamiyet’ten önce Şamanizm ve Hristiyanlık yaygındı.Altın Orda Devleti’nde İslamiyeti kabul eden ilk hükümdar Berke Han oldu.İlhanlılar da önceleri Hristiyanlık ve Şamanizm inancına sahiptiler.Ahmed Han dan itibaren İslamiyet İlhanlılar arasında yayılmaya başladı.Gazan Han zamanında ise İslamiyet devletin resmi dini oldu.Kubilay Hanlığında Hristiyanlık,Şamanizm ve Budizm gibi din ve inançlar yaygındı.Çağatay Hanlığı’nda Tarmaşirin Hanın İslamiyeti kabul etmesiyle halk arasında Müslümanlık yayıldı. Timur Devleti’nde İslamiyetin bütün toplum ve devlet yaşamına egemen olması Şahruh zamanında gerçekleşti. Safevi Devleti,bir din adamı olan ve Şii mezhebini benimseyen Safiyüddin ve taraftarlarının çabaları ile kurulmuştur. Babürlüler din ve inanç özgürlüğü Müslümanlardan başka Budist,Hristiyan ve Zerdüştler ile diğer dinlere mensup olanlara tanındı. Diğer Türk devletleri ve hanlıklarında hakim inanç İslamiyet’tir.Ancak Sayan-Altay Türkleri büyük ölçüde Şamanizm inancını korumuşlardır. |
3.Sosyal ve Ekonomik Yaşam Moğol Devleti’nde halkın büyük bir bölümü göçebeydi.Moğollarda sosyal yapı dört gruptan oluştu.Birinci grupta han ailesi,noyanlar(komutanlar) ve nökerler(savaşta hizmet eden askerler);ikinci grupta askerler;üçüncü grupta halk ve dördüncü grupta köleler yer almaktaydı. Diğer Türk devletlerinde ve hanlıklarda toplum genellikle iki gruba ayrılırdı.Bu gruplardan birincisi göçebe yaşayan halk ikincisi ise şehir ve kasabalarda yaşayan halkdır. 4.Dil ve Edebiyat Moğol Devleti’nde 13.yüzyılda resmi dil Moğolca idi.Kültür ve uygarlık alanında Uygurların etkisinde kalan Moğollar,Uygur alfabesini kullanmaya başladı.Türk ve Moğolların genel tarihi olan ve İlhanlı vezirlerinden Reşidüddin tarafından yazılan Cami-üt-tevarih ile Cüveyni’nin yazdığı Tarih-i Cihangüşa bu dönemin en ünlü yapıtlarıdır.Tarih konusunda diğer bir önemli eserde Moğolca yazılmış olan Moğolların Gizli Tarihi’dir.Bu eserde Cengizhanın yaşamı anlatılır. Çağatay Hanlığı zamanında bütün Orta Asya’ya yayıldı ve Çağatayca adını aldı. |
Timurlularda halk dili Türkçe,edebiyat dili Farsça,bilim dili Arapça’dır.15.yüzyıldan sonra Doğu Türkçesi(Çağatayca) ile eserler yazılmaya başlandı.Timurlu hükümdarlarından Sultan Halil ve Hüseyin Baykara da Türkçe şiirler yazmışlardır.Dönemin ünlü şair ve yazarı Ali Şir Nevai idi.Çağataycanın edebi bir dil olmasına çalışan Ali Şir Nevai,Türkçenin Farsçadan daha üstün olduğunu göstermek amacıyla Muhakemetül Lügateyn(İki dilin karşılaştırılması) adlı kitabını yazmıştır. Babür Devleti’nde resmi dil Türkçe idi.Babür Şah,Ali Şir Nevai’den sonra Çağatay diliyle şiirler yazan en büyük şair sayılır.Kendi yaşam hikayesi olan hatıralarını Babürname adı ile Türkçe olarak kitabını yazmıştır. Safevi Devleti’nde halk Türkçe ve Farsça konuşuyordu ancak resmi dil Farsça idi. Özbek hanlıkları döneminde Türkçe yapıtlar yazıldı.Bu alanda en önemli eserler Hive Hanı Ebül Gazi Bahadır Hanın yazdığı Seçere-i Türki(Türklerin soy kütüğü) ve Seçere-i Terakime(Türkmenlerin soy kütüğü)’dir.Bu iki eserde Türkçe yazılmış olup Türk tarihine kaynak oluşturması bakımından önem taşırlar. Azeri edebiyatının en büyük temsilcisi Genceli Nizami’dir.Köroğlu ve Dede Korkut destanları Anadolu Türk edebiyatının olduğu kadar,Azeri edebiyatı içinde önemli eserlerdir. Kazak Türkçesi,Türk dilinin bir şivesidir.19.yüzyıla kadar halk edebiyatı örnekleri sözlü olarak yazılmıştır.Kazak sözlü edebiyatının en güzel örnekleri,Edige ve Çora Batır destanlarıdır. Kırgız edebiyatının en güzel örneği Manas Destanıdır.Kırgızların kahramanlık destanı olan Manas Destanı’nda Kırgız halkının dinsel inançları,gelenek ve görenekleri,eğlenceleri ve yaşam mücadeleleri anlatılır. Türkmenistan edebiyatı 19.yüzyıl sonlarına kadar sözlü edebiyat şeklinde gelişmiştir.Bu edebiyatın en büyük temsilcisi Türkmen şairi Mahdum Kulu’dur. |
5.Bilim ve Sanat Bilim Moğol Devleti’nin parçalanmasından sonra kurulan devletlerde tıp,matematik ve astronomi gibi bilim dallarında gelişmeler olmuş,İlhanlılar zamanında,Tebriz’de bir rasathane kurulmuştur.Sosyal bilimlere de önem veren İlhanlılar,özellikle tarih bilimi ile ilgilenmiştir. Timurlular döneminde Türk dünyasında bilim alanında büyük gelişmeler oldu.Timur’un torunlarından Semerkant hükümdarı Uluğ Bey büyük bir astronomi bilginiydi.1420’de Semerkant’da inşa ettirdiği rasathanede gök cisimlerini incelemişti.Öğrencisi olan Ali Kuşçu da ünlü bir matematik ve astronomi bilginiydi.Dönemin diğer astronomi bilginleri Kadızade-i Rumi ve Gıyaseddin el Kaşani idi. Safeviler döneminde en çok gelişen bilim dalı hukuk oldu.Bu dönemde tarih kitapları da yazıldı. Azeri edebiyatında da bir gelişme görüyoruz.Fuzuli’nin yazdığı Leyla ile Mecnun divan’ı bu dönemin önemli eserlerinden biridir. Sanat Türk Devletlerinde gelişen sanat alanları: 1-Minyatür 2-Mimari 3-Hat 4-Tezhip 5-Çini Sanatı 6-Yazı Türk devletlerinde önemli sanat eserleri: 1-Tac Mahal 2-Timur Türbesi |
| Türkiye`de Saat: 12:28 . |
Powered by: vBulletin Version 3.8.1
Copyright ©2000 - 2025, Jelsoft Enterprises Ltd.
SEO by vBSEO 3.3.2