Baskı Öncesi Hazırlık

•Pikaj

Bir tasarımın basılabilmesi için kameraya hazır çiziminin hazırlanması gerekir. Bu çalışmaya
"pikaj" adı verilmektedir. Tasarımcı, görsel unsurların nasıl yerleştirildiğini pikaj üzerinde denetleme olanağı bulur. Pikaj, kamera ile filme alınmaya hazır bir çalışmadır. Kamera ile kaydedilen film ise daha sonra baskı kalıbının hazırlanmasında kullanılır.

Pikaj için gereken ilk malzeme, çizim yüzeyidir. Çizim yüzeyinin, tasarımın gerçek ölçülerinden biraz daha büyük tutulmasına rapido ve kurşun kalem gibi malzemelerle çizim yapmaya elverişli olmasına dikkat edilmelidir. Bu yüzeyler; resim kâğıtları, üzerlerinde mili metrik çizgiler olan bristol kartonlar, kuşe kâğıtlar ve aydıngerlerdir. Pikaj da kullanılan diğer malzemeler ise T cetveli, gönye, maskeleme bandı, yapıştırıcı, makas, cımbız, maket bıçağı, jilet, sıvı daktilo silgisi, kurşun kalem, rapido, fırça, trilin ve çini mürekkebidir.

Dizgi çıktıları, reprodüksiyonlar ve illüstrasyonlar pikaj üzerinde bir araya getirilir. Küçük parçaların yapıştırılmasında kauçuk çözeltisi, büyük parçaların yapıştırılmasında ise mumlama yöntemi tercih edilmektedir.

Slaytların, fotoğrafların ve illüstrasyonların pikaj üzerine istenilen ölçüler içinde yerleştirilmesinde orantı cetvellerinden yararlanılır, Letraset gibi kuru yöntemle transfer edilebilen harfler pikaj üzerine doğrudan uygulanabilirler.

Çizim bittikten sonra bütün lekeler ve çizim yanlışları, beyaz bant veya sıvı daktilo silgisi ile kapatılmalıdır.

Birçok renk kalıbının üst üste kullanıldığı durumlar dışında, genellikle bütün görsel unsurlar, aynı yüzey üzerinde ve gerçek boyutlarında gösterilir. Büyütülmesi ya da küçültülmesi istenen pikajların üzerine gerekli bilgiler not edilmelidir.

Fotoğraf, slayt ve illüstrasyon gibi malzemeler renk ayrımı işleminden geçirileceği için, pikajdan ayrı tutulurlar. Pikaj üzerinde yer alan fotoğrafların bulunduğu bölümler, içi siyah veya kırmızı renklerle doldurulmuş kutular halinde gösterilir. Pikajdan alınan negatif film üzerinde fotoğrafların yer alacağı kutular saydam yüzeyler halinde elde edilirler. Böylelikle fotoğraflardan alınan tramlanmış negatifler, bu saydam kutular içine kolaylıkla monte edilebilir. Bazen siyah-beyaz çalışmalarda fotoğraflar önceden tramlanır ve tramlanmış pozitif kopyalar doğrudan doğruya pikajın üzerine yapıştırılırlar. Bu yöntem kullanıldığında, pozitif kopya üzerinde rötuş yapma olanağı doğar.

Renk kalıplarının üst üste kullanılacağı ya da görsel unsurların birbirinin üstüne bindirildiği çalışmalarda, pikajın uygulandığı yüzeye ek olarak aydınger kâğıtlarından yararlanılır. Böylelikle renk ya da diğer görsel unsurlar, montaj aşamasında bir araya getirilmek üzere ayrı yüzeyler üzerine çizilir ya da yapıştırılırlar. Bu unsurların film, montaj, kalıp ve baskı



aşamasında istenilen konumlarda kullanılabilmesi için pikaj da dahil olmak üzere bütün ek tabakaların üzerine siyah mürekkeple birbirleri ile çakışan kros işaretleri konur.
Daha basit renkli çalışmalarda ise, renkli basılacak bölüme pikaj üzerinde istenilen renk kodu verilir. Böylelikle pikaj, biri siyah kalıp için, diğeri renkli kalıp için olmak üzere iki kez pozlandırılır.

Pikajın sınır çizgilerini belirtmede, ortokromatik filmin duyarsız olduğu açık mavi tonlarda özel olarak üretilen markerler kullanılır. Eğer görsel unsurlar ya da zeminde kullanılan renkler tasarım dış sınırlarına kadar bütünüyle kaplıyorsa, bu durumda tasarımı sınırlayan çizgilerin 2-3 mm. dışına siyah mürekkeple bir çizgi daha çizilmelidir. Tasarımı sınırlayan çizgiler ile bu çizgilerin dışından siyah mürekkeple çizilen çizgiler arasında kalan boşluğa
"bıçak payı" adı verilir. Ayrıca pikajın dört köşesine siyah mürekkeple kesim sınırlarını belirten kroslar konulmalıdır. Bu kroslar köşelerden 3-4 mm uzaklıklarda olmak üzere rapido, trilin ya da ince uçlu siyah keçeli kalemlerle belirtilmelidir.

Pikaj, kamera ile pozlandırma aşamasında kirlenebilir, hatta çizilebilir. Bu nedenle pikaj çalışmalarını, üzerlerini örtecek biçimde, eski kâğıtlarla kaplamak yararlı olur.

Pikaj, bir tasarımın basılma sürecindeki ilk basamaktır. Bu çalışma, çizim yüzeyi üzerine önceden belirlenen konumda yerleştirilmiş ve kamera ile pozlanmaya hazır hale getirilmiş bütün görsel unsurları içerir. Bu nedenle, pikajın kusursuz olarak hazırlanması gerekir, harflerdeki kırılmalar, imlâ yanlışları, baskı tekniği açısından risk oluşturan çalışma yöntemleri vb. basılı işe aynen yansıyacaktır. Pikaj çizimine başlamadan önce slayt, fotoğraf, illüstrasyon, tipografi gibi görsel unsurları istenilen boyutlarda büyültmek ya da küçültmek gerekir.

Görsel bir imgeyi orantılı olarak büyütüp-küçültmede başvurulan iki yöntem vardır :

a) Diyagonal Çizgi : Büyütülmesi yada küçültülmesi gereken görsel unsurun sınırlarını belirleyen çerçeve çizgileri, üzerline yerleştirilen yarı saydam bir kağıda aktarılır. Çerçeveyi oluşturan dikdörtgenin sol alt köşesi ile sağ alt köşesi, cetvel yardımıyla, diyagonal bir çizgiyle birbirine bağlanır. Eğer imgenin büyütülmesi söz konusu ise, bu diyagonal çizgi çerçevenin sağ üst köşesinin daha da yukarısına doğru uzatılmalıdır. Bu diyagonal çizgi üzerinde alınacak herhangi bir noktadan, çerçeveyi oluşturan doğrulara çıkılacak dikmelerle; imgenin orantılı olarak büyütülmüş ya da küçültülmüş örnekleri elde edilir.
b) Orantı cetveli : Büyültme ve küçültme işleminde sık kullanılan, kolay ve hızlı çalışma olanağı veren bir araçtır. Orantı cetveli, genellikle aynı merkezden birbirine bağlanan iki diskten oluşur. Disklerin çevresi mili metrik çizgilerle bölünmüştür. Görsel imgenin en ya da boy ölçüsü ile büyültme ya da küçültme durumunda istenen en ya da boy ölçüsü iki disk üzerinde üst üste çakıştırıldığında; disklerin bütün kenarlarında birbirleriyle karşılıklı olarak çakışan bütün ölçüler, görsel unsurun orantılı olarak küçültülmüş ya da büyütülmüş boyutlarını gösterir.

Pikajda kullanılan bütün çizgiler, film yüzeyinde görünecek biçimde, siyah mürekkeple gösterilir. Pikajın köşelerinde yer alan ve kesim yerlerini gösteren çizgilere kros çizgileri denir. Kesik çizgiler ise katlama yerlerini belirtir. Pikaj içinde yer alan ve mürekkeple belirtilen bütün çizgiler, baskı ile doğrudan ilişkilidir. Çerçeve çizgileri, kesilerek ayrılması gereken bölgeleri gösteren kesik çizgiler, tramlanacak ya da baskıda renklendirilecek kısımların sınırlarını belirtmede kullanılan çizgiler bu gruba girer.

İki ya da daha fazla rengin, tipografi, illüstrasyon ya da fotoğrafın birbirinin içinde veya üst üste kullanıldığı tasarımlarda pikaj, iki yada daha fazla olmak üzere ayrı kâğıtlar üzerine hazırlanır. Önce görsel unsurların en belirleyici olarak yer aldığı çizim hazırlanır. Ayrı olarak



çizilen bu tabakaların her birine; sonradan doğru olarak monte edilmelerini sağlayacak biçimde, üst üste konulduklarında birbirlerine çakışan kros işaretleri konulmalıdır. Montaj yapılırken filmlerin ters yani "Emülsiyonlu" tarafı üste bakmalıdır ki kopya işlemi
yapılırken hassas tabaka plakaya gelsin. Aksi halde film kalınlığı ışığı geçireceğinden özellikle tramlı işlerde nokta kaybına neden olur.

Ayrıca sınırlı bir resim içersinde tek tek monte edilmesi gereken filmlerin, iş olmayan kısımlarının üst üste montajı, sonradan bir takım düzeltmelerin yapılmasını gerektirir. Üst üste filmler gölgeler yapar ve bu gölgeler plâkaya aynen geçer.

•Montaj Folyeleri ve Özellikleri

Günümüzde çok çeşitli montaj folyeleri kullanılmaktadır. Bu folyelerin özellikleri grup olarak birbirinin aynı olmasına rağmen sadece kimyasal özellikleri açısından farklılık gösterirler.

1) Selüloz asetat esaslı folyeler : Ultrapan, selonex ve asetat folyeler bu gruba dahildirler. Bunlar selüloz ve asitikasit bileşimleridir ve yumuşatıcı miktarları % 25 dir. Kimyevi maddelere karşı dayanıklıdırlar. Çok çabuk aşınırlar ve düşük hararette kırılırlar. Neme ve ıslaklığa karşı dayanıksızdırlar.
2) Polikarbonat esaslı folyeler : Bunlar sıcaklığa karşı oldukça hassa olmalarına rağmen neme karşı dayanıklıdırlar. Soğuğa ve yıpranmaya karşı dirençlidirler.
3) Vinilklorit-Karışık Polimerisat esaslı folyeler : Astralon bu gruba dahildir. Günümüzde en yaygın kullanışlı olanıdır. Sıcağa karşı oldukça hassastır. Neme karşı diğer folyelerden daha dayanıklıdırlar. Kullanma sıcaklığı 50 derecedir. Kimyevi maddelere karşıda dayanıklıdır. Kolay yıpranmazlar. Ancak 50 derecenin üstünde veya çok düşük sıcaklıklarda kırılmalar başlar ve elastikiyetleri kaybolur.
4) Polyester esaslı folyeler : Montaj işleri için en çok aranılan ve kullanılan folyelerdir. Yapıları bakımından soğuğa, neme, kimyevi maddelere, yırtılmaya ve yıpranmaya karşı dayanıklıdırlar. Kıvrılma elastikiyetleri fazladır.
5) Kaplama (Sargı) Esaslı folyeler : Polyester tipi folyelerdir. Polietilen veya PVC bileşimleri ile kaplıdırlar. Mat, bir yüzü parlak, her iki yüzü parlak folyeler bu gruba dahildir. Kaplama nedeniyle neme karşı dayanıklılık derecesi çok yüksektir. Bu nedenle kimyevi maddelere karşı dayanıklıdırlar. Montajda Sayfa Dağılışı Bir katalogun, bir mecmuanın veya bir kitabın montajında, sayfaların tek tek basılıp kırıldıktan sonra sayfa numaralarının doğru olarak dağıtılmasına "Montajda Sayfa Dağılışı" denir.

Kural olarak kâğıdın ön ve arkasına baskı yapılır. Bu baskılara "İlk (ön yüz) baskı

- İkinci (arka yüz) baskı" adı verilir.
Montaj çalışmalarında " Makas payı" nın mutlaka bırakılması ve makas tarafının işaretlenmesi lazımdır. Makas, tabaka baskı makinesinin kağıdı tuttuğu kısmına verilen addır. Bu alana baskı yapılamaz, bu paylar baskı makinesi çeşitlerine göre değişebilir. Baskı makinesinde makas adı verilen tutacaklar ile kağıt, baskıya geçirilir. Makasın karşı tarafına etek denir. Baskı makinelerinde kağıdın hizalanarak baskıya geçmesini sağlayan makine parçasına Poza denir. Poza, sağ ve sol (ön ve karşı) olarak 2 adettir. Kağıtların baskısı bittikten sonra ayrı bir baskı ya da kesim için kağıtlar poza tarafından hizalanır.



•Revolta

Kâğıdın, aynı kalıpta hem arka hem de ön yüzün baskısını yapma işlemine Revolta denir. Kağıdın bir yüzü basılır ve daha sonra aynı kağıt ve aynı kalıplar kullanılarak arka yüz baskıya geçirilir. Bu yöntem baskı ebadının büyük olduğu makinelerde, küçük, arkalı önlü ve yarım formalı işlerde kullanılır.

Revolta, etek-makas ve poza olarak iki çeşittir.

Etek-makas revolta da; kağıt önce makas tarafından baskıya girer, tüm kağıtlar basıldıktan sonra kağıt, etek tarafından çevrilerek baskı yapılır.

Poza revolta da ise kağıt sağdan sola yada soldan sağa ve arkası çevrilerek baskı yapılır. Ayrıca Etek-Makas revolta da, etekten ve makastan bırakılacak boşluk eşit olmalıdır. Kâğıdın her iki tarafına baskı yapabilmek için kâğıdı çevirmek gerekir.

Bu çevirme iki çeşittir :

1) Yanı Üzerine Çevirme (Revoltalı) : En çok kullanılan çevirme şeklidir. Küçük ebatlı basılacak işin ön ve arka sayfaları kâğıdın bir yüzündedir. Yani kalıpta ön ve arka sayfalar bir aradadır. Kâğıdın her iki tarafı da basılacağından, bir tabaka ortadan kesilerek iki ayrı forma elde edilmiş olur. Ebadı biraz büyük olan işlerde önlü arkalı baskıdan sonra kâğıt ortadan kesilmez, yani tek forma şeklindedir. Yine bu çevirme usulünde kâğıdın çok düzgün dik açılı kesilmesi şarttır. Yanı üzerine çevirmede "Sayfa Kılavuzu" değişir, "Baskı Kılavuzu" değişmez.
2) Kıvırarak Öne Doğru Çevirmek (Etek/Makas) : Bu çevirme şeklinde kâğıt öyle çevrilmelidir ki, "Kâğıt Kenarı" ve "Sayfa Kılavuzu" konumu değiştirmeden "Baskı Yan Kılavuzu" ile arka arkaya gelebilsin ve muntazam baskı yapabilmek için kâğıdın her iki geniş yüzü dik açıyla kesilebilsin.



• Kalıp Hazırlama

Kalıp Kopyası İçin Kullanılan Orijinaller ( Filmler )

Kalıp atölyesinde kopya için kullanılan orijinallerin % 98'i filmdir. Bu filmler lith karakterdedir, yani basılacak kısımlar simsiyah, basılmayacak kısımlar ise tamamen şeffaftır. Bunlar, tire veya tramlı olur. Siyah beyaz ya da renkli orijinallerden hazırlanır. Orijinal, negatif kalıp kopyası için negatif, pozitif kalıp kopyası için ise pozitif olmak zorundadır. Bu orijinaller reprodüksiyon atölyelerinde hazırlanır. Filmlerin hazırlanması, kamerada ilk çekim şeklinde olabilir veya kontakt kopya şasesinde çoğaltma yapılarak elde edilir. Pul, etiket ve ambalaj işlemlerinde olduğu gibi pek çok kopya gerekiyorsa, çoğaltma (repete) makinelerinde teksir yapılır. Yazılar, el dizgi veya sıcak dizgi ile dizilip bunlardan kâğıda baskı yapılarak elde edildiyse, kamerada filme alınır. Foto dizgi sistemi uygulanan matbaalarda ise, foto dizgi makinelerinden dizgi kâğıdı veya dizgi filmi, pozitif olarak çıkar. Tabaka ofset baskı makineleri için genellikle pozitif kalıp sistemi uygulanmaktadır. Bu sistem için uygulanan film montajı, çalışma kolaylığı sağlar. Pozitif rehberlerle daha kolay ayar yapılır. Hataların tespiti daha kolaydır. Ayrıca tramlı resimlerde renklerin üst üste oturtulması çok daha kolay olur.
Negatif kalıpların baskıya dayanma gücü, albümin kopya sistemi uygulanırsa sınırlıdır.

Albümin kopya ile en çok 10 bin baskı yapılabilir. Negatif kopya sistemi, ülkemizde sadece rotatif ofsetle baskı yapan gazete matbaalarında uygulanmaktadır. Ancak onlar sentetik emaye kullandıkları için kalıp 60 ila 100 bin baskıya dayanır.
Kopya orijinallerinden beklenen nitelikler : Kaliteli kopya orijinalleri, yani tire ve tramlı filmler, ışığı tam geçiren ve hiç geçirmeyen bölümlerden oluşmalıdır. Yarım ton filmler kalıp kopyası için kullanılmaz. Gerek çizgi ve yazılar, gerekse tram noktaları tam siyah olmalı ve hiç ışık geçirmemelidir. Ayrıca şeffaf olan yerlerde her hangi bir ton bulunmamalıdır. Çizgi ve nokta kenarları keskin hatlı veya halesiz olmalıdır. Diğer bir deyimle, tramlı bir noktanın tüm alanı aynı yoğunlukta olmalıdır. Ancak bu şekilde hazırlanan filmin tüm değerleri kalıba eksiksiz olarak kopya edilebilir. Potasyum ferri siyanür çözeltisi yedirilip küçültülen noktaların merkez ve kenarları eşit yoğunlukta olmaz. Bu durumda bunlardan kontakt yolu ile negatif- pozitif kopya yapılmalıdır. Aksi halde kalıpta değer kaybı olur. Foto dizgi yolu ile elde edilen yazıların yoğunlukları, iyi bir kopya için idealdir ve negatif - pozitif kontakt yapmaya gerek yoktur.


•Ofset Kalıpları

Hazırlanan montaj folyeleri (Astrolonlar) ofset kalıp atölyesinde kalıp çekilmek üzere muhafaza edilir. Kopya edilecek olan ofset kalıplarının birçok çeşidi vardır.


Bunları sırasıyla inceleyelim:

1) Çinko Kalıplar :
Kaba grenli olduğu için, ince tramlı, hassas kopyalar için elverişli değildir. Tire işler için daha uygundur. İnce tramlı işlerde noktalar kaba gren aralarında kalarak kırılır ve dolayısıyla kalite kaybı olur. Çinko kalıplarla ulaşılan tiraj, modern kalıplara oranla daha azdır. Çinko kalıplar, en eski metal kalıplardır. Çabuk okside olurlar. Bütün bu dezavantajları yanında çinko kalıplarının bazı iyi tarafları da vardır. Bunlarla baskı makinesinde ayar yapılırken bir miktar uzatılabilirler. Böylece küçük ayarsızlıklar düzeltilebilir. Ayrıca basılan kalıp yüzeyindeki resim silinip gren yapılarak yeniden kullanılabilir.
2) Alüminyum Kalıplar :
Bu kalıpların, hafif olması ve üzerlerine ince gren yapılabilmesi, dolayısıyla hassas işlere uygun olması, çinko kalıplara rakip olması için etken olmuştur. Alüminyum kalıplar, az emaye ile hazırlanabildiği ve az hazne suyuna ihtiyaç gösterdiği için de avantajlıdır. Baskıda orijinal nokta değerlerine büyük ölçüde sadık kalırlar. Nokta büyümesine yol açmaz. Az boya ile net, keskin resim verir. Çinko kadar olmasa da bir kaç kez silinip yeniden grenlenebilir.


3) Çok Metalli Kalıplar :
Çok metalli kalıplar iki veya üç değişik metal tabakanın birleşmiş şeklidir. Bu metal tabakaların, su ve boyaya olan reaksiyonları birbirleri ile zıttır. Boyayı kabul etmesi gereken yerlerde lâk yerine, bakır bulunur. Suyu tutması gereken yerler ise çelik, krom veya krom - çelik alaşımı ile kaplıdır. Çok metalli kalıplar yüksek tirajlı işlerin temiz ve boyaya doygun olarak basılabilmesine imkan verirler. Dezavantajları ise, teçhizat ve kalıp olarak pahalı olmaları, alüminyum kalıplara göre iki kat daha fazla zamanda hazırlanmaları ve tashih imkanının çok sınırlı olmasıdır. Bu kalıpların ayrı bir özellikleri de ancak bir defa kullanılabilmeleri, yani kullanıldıktan sonra silinip yeniden grenlenememeleridir.