Devrim tarihi ve Toplu Bilim Atatürk

şte, halkın desteğini kullanmak ve halkı eğitmek için bir parti örgütünün
gerekliliğini bilen Atatürk, işlevini başarıyla bitirmiş olan Müdafaa-i Hukuk
Cemiyeti'nin yerine Halk Fırkası'nı koymak istiyordu. Nitekim, Halk
Fırkası'nın Genelbaşkan Vekili, Başbakan İsmet Paşa, 20 Kasım 1923'te
Müdafa-i Hukuk örgütüne yayımladığı genelgede bu gerçeği vurguluyordu:
--Vatanın kurtuluşunun mümkün olamayacağı sanılan o üzüntülü günlerde
Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri Türk tarihinin timsali gibi ayaklandı ve olmazı
mesut ve kat'i bir zafere çevirdi.
Bütün dünyanın siyasi, sosyal ve iktisadi güçlükter içinde çırpındığı bir
devirde Türkye'nin barış hayatını nasıl yaşayacağına, altından kalkılması son
derece güç işleri nasıl çözeceğine ve yeneceğine bütün dünya sınav gözüyle
bakıyor.
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Halk Fırkası adı altında, gelecekteki büyük
zaferlerini aynı azim ve kahramanlıkla kazanmaya muktedirdir. Bunu, yapacağı
işler ve eserleriyle ispat edecektir. Bu samimi ve kat'i savaş kahramanlığıyla
dünkü Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, bugünkü Halk Fırkası idare kurullarıyla
vazifeye başlıyorum.-- (CHP, 1963:14).
Görüldüğü gibi, Halk Fırkası, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin devamıdır.
Savaş döneminde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nden beklenen destek görevleri barış
döneminde Halk Fırkası'ndan beklenmektedir. Ayrıca, İsmet Paşa'nın deyişiyle,
--dünkü Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti-- idare kurulları, --bugünkü Halk Fırkası-- idare
kurullarıdır ( Aslında durum son derece ilginçtir. 9 Eylül'de Halk Fırkası
kurulmuş: 20 Eylül'de askeri bürokraside --ayıklama-- eylemi için yasa önerisi
verilmişti (Tunçay, 1978b:309). Daha sonra sivil bürokraside de uygulanan bu
--ayıklama-- işlemi Atatürk ve arkadaşlarının --kadrolaşma--yı salt partiye
bırakmayacak derecede gerçekçi ve kararlı olduklarını gösteriyor.).

Dokuz Umde ve Atatürk'ün Tutumu
Halk Fırkası adı altında kurulan örgüt, bir devrimcinin, siyasal iktidara
el koyduktan sonra yapacağı atılımları topluma özümletmek için kullanacağı
bir örgüttü. Bu açıdan, önceden belirlenmiş ilkelerle, hem zamanından önce
bazı kişi ve grupları ürkütmemek, hem de uygulamanın gereklerine göre elastik
davranma olanaklarını sınırlamamak amacıyla, son derece kısa ve özlü dokuz
--umde-- ile yetinilmişti. Bu konuda Atatürk şöyle diyor :
--Neşrettiğim programı, bir fırkai siyasiye için gayrikafi, kısa bulanlar
oldu. Halk Fırkası'nın programı yoktur dediler.--
Bu noktadan sonra, sürekli olarak uzak kalmaya dikkat ettiği --kuramcılık--
konusuna da değinerek, ne yaptığı ile birlikte ne yapmadığını da vurguluyor :
--Filhakika, umdeler namı altında malum olan programımız, itiraz edenlerin
gördükleri ve bildikleri tarzda, bir kitap değildi. Fakat, esaslı ve ameliydi.
Biz dahi gayrıkabili tatbik fikirleri, nazari birtakım teferruatı
yaldızlayarak bir kitap yazabilirdik.-- (Atatürk, tarihsiz:718-719).
Halk Partisi'ndeki Süreklilik Çizgisi
Mustafa Kemal Atatürk için pek çok nitelik ve özellik hemen hemen tümüyle
onun kişiliğinde simgeleşmiş olarak belirtilir. Örneğin, o herşeyden önce bir
zamanlama ustasıdır. Bir --geniş cephe-- lideridir. Büyük bir stratejist ve
büyük bir taktisyendir. Bütün bu özellikleri yanında unutulmaması gereken bir
başka niteliği vardır ki, Türk toplumunun tarihine damgasını vurmakta ona çok
büyük yardımcı olmuştur: Mustafa Kemal Atatürk bir --örgüt adamı--dır.
Konuya bu açıdan bakıldığında, --Halk Fırkası-- olarak başlayıp, --Cumhuriyet
Halk Partisi-- olarak yaşamını sürdüren --örgüt--ü bir başlangıç değil, belli
bir süreç içinde anlamlı bir aşama olarak değerlendirmek gerekir.
Mustafa Kemal Atatürk'ün yaşam süresinde, --örgüt--, önce siyasal gücü eline
geçirebilmek için, daha sonra da kafasında planladığı toplumu yaratabilmek
için bir araç niteliği taşımıştır. Bu ikinci aşama, yani kafasındaki toplumu
yaratabilmek için araç olarak kullanılan örgüt süreci içinde --Halk Fırkası--nın
yerini Kili şöyle belirliyor:

--Askeri konularda başarıya ulaştıktan sonra Atatürk, yeni rejim içinde köklü
reformları gerçekleştirmek ve yapılacak devrimleri mümkün olduğu kadar halka
benimsetmek için idareyi sivil bir temele oturtma çalışmalarına girişmiştir.
C.H.P.'yi kurma, işte böyle bir amacı gerçekleştirmek, ayrıca Meclis'in daha
düzenli çalışmasını sağlamak düşüncesinden doğmuştur. 6 Aralık 1922 tarihinde
Ankara'da gazete muhabirlerine verdiği demeçte, Atatürk, gayet belirgin bir
şekilde; partinin köklü reformları gerçekleştirerek, Türk toplumunun
geleneksellikten modern bir topluma geçişini amaçladığını açıklamıştır. Bu
görüş, --Amasya Tamimi--nden başlayıp, --Halkçılık Programı--nda ve 1921 tarihli
--Teşkilatı Esasiye Kanunu--nda Birinci Grubun uğraşılarında belirgin olarak
ortaya çıkan yeni Türk Devleti'ni, yeni ve modern Türk toplumunun
gerçekleşmesini içeren görüştür. Türkiye üzerinde oynanan her türlü
emperyalist oyuna karşı koyan, Türk ulusunun mutlu, özgür ve refah içinde
yaşamasını sağlamak isteyen gürüştür. C.H.P. de bu görüşü temsil ve
gerçekleştirmek için kurulmuştur.-- (Kili, 1976:47) .
Kili'nin değerlendirmesine yakından bakılırsa, bu değerlendirmenin parti
tüzük ve programlarındaki yazılı ilkelerden ya da sözlü olarak yapılmış olan
açıklamalardan çok, Mustafa Kemal Atatürk'ün genel eylem ve amaç çizgisi
içinde yapıldığı görülür. Toplumbilimsel çözümleme işte budur. Konuyu, genel
oluşum ve çerçevesi içine oturtarak yorumlamak, toplumbilimsel irdelemeleri,
öteki çözümlemelerden ayıran özelliktir.
Gerçekten de, Atatürk'ün genel amacının doğru saptanması ve CHP'nin yerinin
bu amaca göre belirlenmesi gerekliliğini hiç kuşkusuz kimse yadsıyamaz.
Nitekim, biraz aşağıda, --Halk Fırkası--na koşut olarak ve aynı amaçla,
çağdaş-laik bir toplum yaratma amacıyla kurulan öteki yan örgütleri
incelediğimizde yukarıdaki yargının doğruluğunu, bir kez daha görmüş
olacağız.

Halk Fırkasının Amacı:
Çağdaşlaşma Yolunda Eğitim
Genellikle demokratik toplumlardaki siyasal partiler, halkın ya da belli
sınıfların isteklerini yönetime yansıtmak için kurulurlar
(Özbudun, 1974:19-24). Hiç kuşkusuz, faşist devlet anlayışının egemen olduğu
yerlerde, tüm devlet aygıtını denetlemek için de kullanılan bir örgüttür
parti. Aynı denetim amacını komünist ülkelerdeki parti anlayışında da
görüyoruz (Duverger, 1970:279) . Bütün bu açılardan bakıldığında Halk
Fırkası'nın işlevi ne demokratik, ne faşist, ne de komünist ülkelerdeki
--parti--nin işlevlerine benziyordu. Zaten o sıralarda, ciddi örnekler olarak
demokrasi benzeri sistemlerdeki partilerden başkası da yoktu. Faşizmin
gelişmesine ve parti örgütü yoluyla devleti denetim altına almasına daha çok
zaman vardı. Rusya'daki Sovyetler Birlili olayı ise henüz deneme dönemindeydi.
Bütün bu noktalar akılda tutulduğu zaman, Mustafa Kemal Paşa'nın önce
--Müdafaai Hukuk Cemiyeti--, daha sonra da Halk Fırkası ile yapmak istediği
işler, oldukça --kendine özgü-- nitelikler taşır.
Her şeyden önce, --Müdafaai Hukuk Cemiyeti--nin amacının, düşmana karşı
toplumu seferber etmek yanında askeri bir eyleme sivil bir görüntü vermek ve
Mustafa Kemal Paşa'ya, Padişah'ın dinsel-geleneksel gücüne karşı temsile
dayanan bir otorite sağlamak olduğu anımsanmalıdır. Halk Fırkası, hem Türkiye
Büyük Millet Meclisi'ni daha rahat yönetmek (ki, Meclisteki Müdafaa-i Hukuk
Grubu da bu amaçla kurulmuştu) , hem de halkı, yeni toplum için eğitmek
amacıyla kurulmuş olduğu için, yasal ve işlevsel yönden, Müdafaa-i Hukuk
Cemiyeti'nin devamı olmakla birlikte, amacı değişikti. Amaç, Mustafa Kemal
Atatürk'e meşruiyet sağlamak ve yönetime sivil bir görüntü vermek değildi.
Çünkü, Bağımsızlık Savaşı'nı kazanmış olarak, Mustafa Kemal Paşa, meşruiyetini
gücünden ve başarısından alıyordu. Yönetim ise, --orduyu siyaset dışı tutmak--
ilkesi çerçevesinde hemen sivilleştirilmişti. Toplumla etkileşimi sürdürme
işlevinin amacı, artık ondan yetki almak değil, onu eğitmekti.
Böylece, toplumla sürekli bir etki ve tepki alışverişi içinde olmaya ve
bunu resmi bir örgüt aracılığıyla yürütmeye özen gösteren Mustafa Kemal
Atatürk, bu etkileşim işlevini artık, düşmanı kovmak ve iktidara el koymak
amaçları gerçekleştirildiği için, yeni bir toplum üretme amacına yöneltmişti.

İdeoloji Taşıyıcısı Olarak Cumhuriyet Halk Partisi
Mustafa Kemal Paşa'nın aklında yeni devlet altında oluşturulacak yeni
toplumun çağdaş ilkeleri hazırdı. Sorun, bu ilkelerin açıkça
biçimlendirilmesi ve topluma aktarılmasıydı. Bu, aslında üç aşamalı bir süreç
olarak düşünülmüştü. Birinci aşamada, ilkeler tartışılacak ve iyice
biçimlendirilecekti. Bu aşama, parti örgütü içinde oluşacaktı. İkinci aşama,
parti örgütü içinde oluşturulan ilkelerin, parti grubu yoluyla, Meclis'e
aktarılmasıydı. Üçüncü aşama ise, Meclis'te gerekli işlemler yapıldıktan
örneğin yasal yaptırımlarla desteklendikten sonra, bu ilkelerin halka ve
topluma mal edilmesiydi.
Burada ilginç olan bir nokta, Mustafa Kemal Atatürk'ün sürekli olarak
Cumhuriyet Halk Partisi örgütünden ileride gözükmesidir. Örneğin 1927 yılında
yapılan CHP'nin ilk Kurultayında ( Bu kurultay aslında ilktir, fakat Atatürk
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin kurulduğu Sivas Kongresi'nin
ilk CHP kurultayı sayıldığını belirtmiş ve böylece, --örgüt-- içindeki
sürekliliği vurgulamıştır. Bu nedenle de 1927'de yapılan ilk Kurultay'a
resmen İkinci Kurultay denmiş ve ondan sonraki sıralamalar da buna göre
yapılmıştır.) kabul edilen tüzük, yalnız Cumhuriyetçilik, Halkçılık ve
Milliyetçilik'ten söz ettiği halde, Atatürk'ün yayımladığı --Umumi Riyaset
Beyannamesi--nde laiklik açıkça yer almıştı (CHP, 1929; CHP, 1927) .
Böylece kimi zaman ideoloji oluşturulması işlevinde, CHP geride kalmış,
onun yerine tarihsel kişiliğinden aldığı güçle, doğrudan doğruya, Atatürk
geçmiştir. İlginç olan nokta, --ideoloji-- oluşturma işi sırasında, Mustafa
Kemal Atatürk'ün kullandığı yol ve ünvan Cumhurbaşkanlığı değil, Parti Genel
Başkanlığı'dır. Bu yöntemle gücünü, partinin temsil ettiği halktan aldığını
vurgulamak istemektedir.

Nitekim, Fırka Nizamnamesi'nde yer almadığı halde laiklik, Kurultaydan bir
yıl sonra, Anayasa hükmü olmuştur.
1931 yılındaki Üçüncü CHP Kurultayı (aslında ikinci) ideoloji
oluşturulmasında çok önemli bir adımdır. Çünkü, bu yıllarda Türkiye büyük
dönüşümler içindedir. Geride bir büyük ekonomik dünya bunalımı vardır.
Serbest Fırka deneyimi bu arada yaşanmıştır. Kısa ömürlü Cumhuriyetçi Serbest
Fırka kuruluşundan üç ay sonra uygulamada kapatıldığında ( --Uygulamada--
kapatıldı diyorum. Çünkü, Serbest Fırka, kurucularının başvurusu ile hukuken
hiçbir zaman kapatılmamıştır. Fethi Bey, Partiyi kapattığını arkadaşlarına
bildirmiştir, o kadar.) bu deneyimden, CHP çok şeyler öğrenmiştir. Kadro
dergisi de bu hava içinde yayıma başlamış, devrin Başbakanı İsmet Paşa bile
dergiye yazı yazmıştır. Bir yıl sonra, Halkevleri denemesi başlayacaktır.
İşte 1927 kurultayındaki üç ilkeye üç ilke daha katılarak, altı ok, bu
kurultay zamanında kabul edilmiştir. Bu noktada, artık TBMM ile CHP'nin
--ideoloji üretmek--teki sırası tümüyle birbirine karışmıştır. Mustafa Kemal
Paşa, nerede ortamı uygun bulursa, orada geliştirdiği düşüncelerini hemen,
gerekirse, doğrudan doğruya uygulamaya geçerek, kimi zaman yasal
yaptırımların desteğini bile beklemeden, topluma aktarmaya çalışmaktadır.
CHP ve Devlet
1935 kurultayı ise, Parti-Devlet yakınlaşmasını istediği ölçüde başaramayan
Recep Peker'in yine de bu arzularını belirttiği bir nitelik taşır.
İsmet Paşa ve Atatürk'ün birlikte reddettikleri, fakat Atatürk'ün daha
kesin ve belirleyici tutum aldığı, --Faşist Parti-- modeline göre düzenlenmiş
bir örgüt ve bu modele uygun nitelikler taşıyan bir devlet, hiç kuşkusuz,
Peker'in büyük düşüydü (Soyak, 1973:57-60) . Nitekim bakınız, 1935
kurultayında kabul edilen yeni parti programı için Peker ne diyor:

--Arkadaşlarım; yeni programın göze çarpan ve kendini duyuran başlıca
farikası, yeni Türkiye'de zaten baştan beri devletle bir ve beraber çalışan
Cumhuriyet Halk Partisi varlığınin, devlet varlığı ile birbirlerine daha sıkı
bir surette yaklaşmasıdır.
Esasta partinin ana vasıfları olan Cumhuriyetçilik, Ulusçuluk, Halkçılık,
Devrimcilik, Devletçilik ve Laiklik, yeni program onaylandıktan sonra yeni
Türkiye Devleti'nin de vasıfları halini alıyor. (CHP, 1935-a:45) .
Recep Peker, bu girişten sonra, uzun uzun Cumhuriyet Halk Partisi ile
Türkiye Cumhuriyeti'nin, özellikle altı ok çerçevesinde niçin özdeş olduğunu
açıklamaya başlıyor.
Atatürk de hem tarihsel hatırlatmalar yaptığı, hem de gelmekte olan Dünya
Savaşı'nı haber verdiği genel konuşmasında, toplumun ve ulusun birlik içinde
olması konusanda Partiye ve Halkevlerine özel görevler düştüğünü
belirtmektedir (CHP, 1935-b) . Örneğin, --Cumhuriyet Halk Partisi'nin esas
düşünce ve dileği, vatandaşları her türlü ayrılıktan korumak, onları
kendileri ve Türk ulusu için faydalı kılmaktır.-- diyor (CHP, 1935-b:7).

Yeni programın dördüncü maddesi, Amme Hukuku başlığını taşımakta ve burada,
Devlet ile Parti özdeşliği daha belirgin olarak ortaya çıkmaktadır. Başkan
Saffet Arıkan'ın, iki değişiklik önergesini de oyladığı ve bu önergelerin
reddedilerek, hazırlanan metnin aynen kabul edildiği dördüncü madde şöyle:
--A) Yurttaşların ferdi ve içtimai hürriyet, müsavat, masuniyet ve mülkiyet
haklarını mahfuz bulundurmak Partimizce ehemmiyetii esaslardandır. Bu hakların
sınırı, Devlet varlığı otorite sınırı içindedir. Ferdin ve hükmi şahsiyetlerin
faaliyeti umumi menfaatlere aykırı olmayacaktır. Kanunlar bu asla göre
yapılacaktır.
B) Parti, yurttaşlara hak ve vazife vermede, kadın, erkek ayırmaz.
C) Mebus seçimi kanunu yenilenecektir. Yurdumuzun umumi şartlarına göre
vatandaşı, yakından tanıdığı ve emniyet ettiği insanları ikinci müntehib
olarak seçmekte serbest bırakmayı ve mebus seçimini bu yolla yapmayı
demokrasinin hakiki icaplarına daha uygun buluruz.-- (CHP, 1935-a:56).
Görüldüğü gibi Peker'in Faşist Parti düşüncesinden kaynaklanan, Parti-Devlet
özdeşliği kabul edilmemiş olmakla birlikte, uygulamada Devlet ile Parti
birbirinden çok ayrı değildir. Atatürk, bunların her ikisini de, toplumu
kendi modeline göre biçimlendirme çabasında gerekli ölçülerde ve gerekli
zamanlarda kullanmaktadır.
--İdeoloji-- bölümünde ayrıca üzerinde duracağımız için burada derinliğine
incelemediğimiz --Kemalizm-- ya da --Atatürkçülük-- denilen düşünce sisteminin de
adının resmen ilk kez konduğu yer CHP Kurultayıdır. 1935 Kurultayında kabul
edilen programın giriş bölümü, üzerinde kimse söz istemeden, tartışmasız
olarak, hazırlandığı gibi, şu biçimde kabul edilmiştir:

--Methal: Cumuriyet Halk Partisi'nin programına temel olan ana fikirler,
inkılabımızın başlangıcından bugüne kadar fiiliyat ve tatbikatta aşikardır.
Bundan başka, bu fikirlerin başlıcaları, partinin 1927 senesinde Büyük
Kongrece de kabul olunan nizamnamesinin umumi esaslarında ve aynı kongrece
tasvip edilen Umumi Reisliğin beyannamesinde ve 1931 Büyük Millet Meclisi
intihabı münasebetiyle neşredilen beyannamede tesbit olunmuştur.
Yalnız birkaç sene için değil, istikbale de şamil olan tasavvurlarımızın
anahatları burada toplu halde yazılmıştır. Partiye esas olan bütün bu
prensipler --Kamalizm-- yoludur.-- (CHP, 1935-a:54).
--Metinde --Cumhuriyet-- sözcüğünün --Cumuriyet--, --Kemalizm-- sözcüğünün ise
--Kamalizm-- biçiminde geçtiğine dikkat edilmelidir. Bu metnin adı da
ilginçtir: CHP Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutulgası. Dönem, dil ve
tarih devrimleri dönemidir. Türk dili üzerinde çeşitli arayışlar söz
konusudur. --Zabıt-- henüz --tutanak-- olamamış, --tutulga-- aşamasındadır. Mustafa
Kemal'in --Kemal--i, Atatürk'ün kendi isteğiyle --Kamal-- olmuştur.

İdeoloji bölümünde yeniden döneceğimiz CHP'nin ideoloji üretme konusunda,
üç de yardımcısı vardır: Türk Tarihini Tetkik Cemiyeti (Türk Tarih Kurumu) ,
Türk Dil Encümeni (Türk Dil Kurumu) ve Halkevleri. Aslında Türk Tarih Kurumu
ile Türk Dil Kurumu tam ideoloji üreten kuruluşlar, Halkevleri ise, üretilen
ideolojiyi halka aktarma örgütüydü.
Halkevlerinin Kuruluşu
Yine 1935 Kurultayında Atatürk'ün, --Partimizin Halkevleri ile bütün
yurttaşlara kucağını açması vatanda sosyal ve kültürel bir devrim yaptı--
dediği olay, aslında çok dikkatle hazırlanmış bir --devrimi benimsetme--
programıydı.
Halkevleri düşüncesinin temelinde, bir başka ideoloji yayma örgütü denemesi,
Türk Ocakları yatmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılış döneminde
gelişen Türkçülük akımı ve onun öncüsü olan Ziya Gökalp'ın denetiminde
gelişen Türk Ocakları, 1918 yılında kapatılmış, Cumhuriyet döneminde yeniden
açılmıştı. Fakat, gerek yeni ideoloji çerçevesinde yeterli ölçüde çaba
harcamamaları, gerekse 1931 yılında bağımsız bir parti gibi Bandırma Belediye
Seçiminde aday göstermeleri, bu örgütün CHP ile arasını açmıştı. Böylece,
1931 yılında kapatılan Türk Ocakları yerine 19 Şubat 1932 günü Halkevleri
kurulmuştur.
Kuruluşunda Reşit Galip'in büyük emeği geçen Halkevleri, dokuz etkinlik
koluna ayrılmıştır. Bu etkinlik kollarına dikkatle bakıldığında, toplumsal ve
kültürel yaşamın bütün alanlarını kapsadığı görülecektir: 1) Dil, edebiyat.
2) Güzel sanatlar. 3) Temsil. 4) Spor. 5) İçtimai yardım. 6) Halk dersaneleri
ve kurslar. 7) Kütüphane ve yayın. 8) Köycülük. 9) Tarih ve müze.