Devrim tarihi ve Toplu Bilim Atatürk

Ondokuzuncu yüzyılın sonu, yirminci yüzyılın başı, Osmanlı'nın altı yüz
yıllık görkemli, birikiminin iç ve dış ögeler sonundaki iflasına tanık
olmaktadır: Toplumsal yapının tüm ögeleri geçmişin İslam Devleti'ni ya da bu
devletin kalıntılarını yansıtmaktadır. Buna karşılık kültürel yapı bir yandan
yüzyılların getirdiği evrimi, öte yandan Fransız Devrimi ile tüm dünyayı
etkileyen değerleri bir ölçüde de olsa kendisine mal etmiştir. Böylece,
İslam'ın, merkezi feodal yapıyı yansıtan devlet biçimi ile, Fransız
Devrimi'nin kapitalist gelişmeyi yansıtan akılcı, eşitlikçi ve dayanışmacı
değer ve inançları tam bir sürtüşme içine girmişlerdi. Bu uyumsuzluğa, bir de
İmparatorluğun Batı karşısında önce askeri, daha sonra da mali ve ekonomik
alanlarda algılanan güçsüzlüğü eklenince, ortaya çıkan durum toplumsal yapı
ile kültürel yapı arasında tam bir çatışmaya dönüşmüştü. Bu çatışma içinde,
İmparatorluğun geleneksel güçleri, eski kurumsal düzen içindeki etkili yerleri
tutmuş olduklarından ve bu yerlere ilişkin çıkarları somut bir biçimde
tehlikede bulunduğundan, toplumsal yapının değişmeden sürmesi yönünde çaba
harcıyorlardı. Buna karşılık, Batı etkisine açık olan ve bu yüzden yeni
kültürel değerleri benimseme şansı yüksek olan asker bürokrasi ve, bir kısım
sivil aydınlar, bir yandan da tarihsel olarak kendilerine yüklenmiş olan
--İmparatorluğu kurtarma-- görevinin baskısı altında, yeni inançların, yani
değişmekte olan kültürel yapının temsilcisi durumundaydılar.
İşte bu uyumsuzluk içinde Weber'in deyimiyle artık meşruluğunu kaybetmiş
olan toplumsal yapının savunucuları, ideolojik planda ne yazık ki İslam'a
sığındılar. Buna karşılık, yeni gelişmekte olan kültürel değerlerin
savunucuları da ideolojik planda, eylemlerini --Batılılaşma-- çerçevesinde
topluma sundular. Böylece günümüze dek uzanan talihsiz Batıcı-İslamcı
çatışması İmparatorluğun yıkılış döneminde iyice billurlaştı. Çatışmanın
talihsizliği, Batıcıların, İslam'ın günümüzde bile işlevsel olabilecek,
barış, kardeşlik, paylaşma gibi kavramlarını dahi, tüm İslam'a karşı
oldukları için yeterince kullanamamalarında; İslamcıların ise, Batıcılığa
karşı oldukları için pek çok çağdaş değer ve uygulamayı yadsımalarında
görülmektedir. Bu konudaki tartışmayı ilerdeki bölümlerde sürdüreceğimizi
belirterek, şimdi, Mustafa Kemal Atatürk'ün karizmatik liderlik işlevini
çözümlemeyi sürdürelim.

Osmanlı Toplum Yapısında Durum
Osmanlı'nın toplumsal yapısının önemli bir bölümü olan siyasal mekanizmalar
da artık işlevselliğini kaybetmişti. Peygamber'in Halifesi olarak devlet
başkanlığını sürdüren Padişah ve onun simgelediği siyasal erk, artık toplumun
gereksinmelerine yanıt veremiyordu. Her ne kadar, Birinci ve İkinci Meşrutiyet
eylemleri, siyasal erke bir ölçüde de olsa, bazı payandalar getirmişse de,
bunlar yeterli olmaktan çok uzaktı. Bu açıdan, geleneksel yapı anlamında
değil, fakat Weber'in terimleriyle, siyasal iktidar da yeni kültürel değerler
karşısında meşruluğunu kaybetmişti. Fransız Devrimi ile, bütün dünyaya
yayılan ve yeni gelişen kapitalist sınıfın siyasal bakımdan da işlevsel
olmasını sağlayan, --kardeşlik--, --eşitlik--, --adalet--, --dayanışma-- gibi
kavramlar, Osmanlı siyasal yapısı içinde yeterli yansıma bulamıyordu. Oysa,
aynı kavramlar, asker bürokrasi ve sivil aydınlar arasında oldukça geniş bir
biçimde taraftar bulmuştu.
Toplumsal yapı ile kültürel yapı arasındaki sürtüşme eğitim alanında da
belirginleşmişti. Bir yandan İslam'a dayalı temel eğitim egemenliğini
sürdürürken, öte yandan birçok Batı türü yüksek eğitim kurumu topluma
aşılanmıştı. Tüm toplumsal yapı eskiye göre örgütlenmiş olduğundan pek doğal
olarak bu yeni eğitim kurumları ancak birer yama gibi kalmış, sürtüşmeyi
şiddetlendirmekten başka bir işe yaramamıştı. 31 Mart olayının,
alaylı-mektepli ekseni üzerinde odaklaşması, toplumsal yapı-kültürel yapı
uyumsuzluğunun eğitim alanında belirginleşmiş olduğunun en güzel kanıtlarından
biridir. Meşruluğunu kaybetmiş bir toplumsal yapının kurumu olarak eğitimin
bir başka değerlendirilmesi de yazı konusunda görülmektedir. Arap alfabesinin
kültürel yetersizliği belirgin bir biçimde ortaya çıkmış ve bu yetersizliği
gidermek için çeşitli çabalara girişilmişti. Ahunzade'nin önerilerinden,
Enver Paşa'nın ayrık yazısına, kadar pek çok girişim, toplumsal yapı-kültürel
yapı çatışmasının görünümleri olarak ortaya çıkmıştı.

Meşruluğunu kaybetmiş toplumsal yapının bir başka görüntüsü de, hukuktu.
Daha İmparatorluğun güçlü dönemlerinden başlayan örfi hukuk olayı bile,
değişen dünyanın gereklerini yerine getirmekte yetersiz kalıyordu. Dışa
bağımlı olarak gelişmekte bulunan kapitalist filizler için bile Mecelle
yetersiz kalmıştı. Çalışma dünyası yanında, evlilik, mülkiyet gibi kurumlar
da, yasal yetersizlikleri yaşıyorlardı.
İşte, Weber'in deyişiyle, karizmatik lider Mustafa Kemal Atatürk,
meşruluğunu kaybetmiş bu toplumsal yapı ile yeni değerleri içeren kültürel
yapı çatışmasını çözen bir kişi olarak ortaya çıktı. Yıpranmış, günün
gereklerine yanıt veremeyen, eski değerlere göre örgütlenmiş olan, bu yüzden
de Weber'in --meşruluğunu kaybetmiş-- olarak nitelediği toplumsal yapıyı, yeni
oluşan kültürel yapıya uygun olarak değiştirdi. İslam'a göre kurulmuş ve
işlevşelliğini kaybetmiş toplumşal yapının yerine, Fransız Devrimi'nin
getirdiği düşüncelere dayalı yeni Batılı kültürel yapıya uygun toplumsal
örgütlenme biçimlerini ve yeni kurumsal düzeni yerleştirdi. Bir yandan
siyasal erki geleneksel kaynaktan meşru kaynağa kaydırırken, öte yandan
--Atatürk Devrimleri-- denen reformlarla bütün toplumsal, hukuksal, kültürel
yaşamı yeniden düzenlemişti. Sanırım, tarihte, toplumbilimsel işlev anlamında
Weber'in --karizmatik lider-- tipine Mustafa Kemal Atatürk'ten daha uygun bir
kişi yoktur.

Mustafa Kemal Atatürk'ün karizmatik bir lider olarak ortaya çıkması ve
topluma egemen olması yanında yeni bir toplumsal yapı oluşturması da Weber'in
modeline bütünüyle uymaktadır. Bilindiği gibi Weber, toplumsal yapının
meşruluğunu kaybetmesi sonunda ortaya çıkan liderin bir süre sonra
izleyicileriyle birlikte yeni bir yapı kuracağını söyler ve buna,
--karizmanın kurumlaşması-- ya da --karizmanın olağanlaşması-- (routinization of
charisma) der (Weber, 1947:358-373). İşte Mustafa Kemal Atatürk, 29 Ekim 1923
tarihinden başlayarak yaptığı reformlarla --karizmasını olağanlaştırmış ve
kurumlaştırmıştır--.
Mustafa Kemal Atatürk'ün Kişisel Karizması
Bir liderin karizması, toplumsal işlevi ile birlikte, ona yakıştırılan
insanüstü ya da doğaüstü özelliklerde kişisel olarak da belirlenir. Burada
önemli olan nokta, herkesin lidere yakıştırdığı bu insanüstü ya da doğaüstü
niteliklerin varlığına liderin kendisinin inanmamasıdır. Çünkü, kendinde
insanüstü ya da doğaüstü nitelikler vehmeden bir kişinin, liderliğin önde
gelen niteliklerinden biri olan gerçekçiliğini koruyabilmesi olanaksızdır.
Şimdi Mustafa Kemal Atatürk'ün karizmasına kişisel açıdan bakalım.

Önce, Mustafa Kemal Atatürk'ün gerek doğal yetenekler, gerekse kendini
bilinçli olarak hazırladığı sıralarda kazandığı özellikler açısından
gerçekten bir insanın sahip olabileeeği en üstün ve en seçkin niteliklere
sahip olduğunu belirtmeliyiz. Burada, doğanın kendine verdikleriyle, kendi
kendini hazırlarken edindikleri, tümüyle birbirini pekiştirmektedir.
İşte gerçekten seçkin niteliklere sahip bir kişi olan Mustafa Kemal Atatürk,
kazandığı zaferler ve başardığı işlerle de desteklenince, kolayca adeta
mitolojik bir kişiliğe büründü. Gerek yaşarken, gerek yaşamından sonra, onun
hakkında anlatılanlar, kişiliğinin bütünüyle --karizmatik-- bir özellik
kazandığının kanıtıdır.
Kişisel gelişimi sırasında, karizmasının ilk tohumları, matematik hocası
Mustafa'nın, kendisine Kemal adını takmasıyla başlar. Olayı, Kılıç Ali şöyle
anlatır:

--Mustafa, Askeri Rüştiyesine devama başladıktan sonra kendisinde riyaziyeye
karşı bir merak peyda olmuş ve bu merakı günden güne çoğalmaya başlamış.
Sınıf arkadaşları amali erbaaya çalışırken o, cebir meselelerini halletmeye
koyulmuş. Tesadüfen mektepteki riyaziye hocasının da ismi Mustafa imiş. Hoca,
talebesi Mustafa'daki bu büyük istidadı gördükçe kendisine mektep usul ve
kaidelerine uygun tarzda verdiği --Aferin-- ve --Tahsin-- gibi mükafat
varakalarını az görmüş. Aynı zamanda onu aynı ismi taşıyan diğer talebe
arkadaşlarından da ayırdetmeyi düşünerek Mustafa'ya bir gün, --Oğlum, senin de
ismin Mustafa, benim de... Bu böyle olmayacak. Aramızda bir fark olmalıdır.
Bundan sonra senin adın --Mustafa Kemal-- olsun,-- demiş. Riyaziye hocası
Mustafa Efendi'nin bu ileri görüşü cidden şayanı hayrettir.--
(Kılıç Ali, 1955:,11-12).
Görüldüğü gibi, zeka gibi doğal yeteneklerle, ilgi ve çalışkanlık gibi
sonradan kazanılan özelliklerin birlikte geliştirdiği karizma Mustafa Kemal'i
henüz okul çağındayken yakalamıştı. Şimdi, üretilen karizmasına, mahalleden
iki katkıyı görelim. Çocukluk arkadaşı ve Ankara eski belediye başkanlarından
Asaf İlbay anlatıyor:
--Evimizin bahçesi büyüktü. Sık sık mahalle arkadaşları toplanır ve o
zamanlar Selanik'te pek moda olan --Mançık-- oyununu oynardık. Bu bir nevi
--Birdirbir-- oyunuydu. Bir kişi eğiliyor ve diğerleri sırayla üzerinden
atlıyorlar. Oyuna iştirak etmezdi, ama seyrine de bayılırdı. Hele içimizde
düşenler filan olursa, keyfine payan olmazdı. Bir gün kararlaştırdık. Yaka
paça zorla oyuna iştirak ettirdik. Sırayla hepimizin üzerinden atladı ve sıra
kendisine gelince, eğilmeden dimdik durdu ve: --Haydi, atlayın!-- dedi. Biz
başını yere doğru eğmesi için ısrar ettikçe, o: --Ben eğilmem! Böyle
atlarsanız atlayın!-- diyordu.-- (Sel Yayınları, 1955:100-101).

Aynı olay, yine İlbay'ın ağzından tekrarlandığında, --Onu eğilmeye razı
edemediğimizi gayet iyi hatırlıyorum. Ömrünün sonuna, kadar da eğilmedi.--
eklemeleri yapılmıştır (Gençosman, Banoğlu, 1971:36).
Bu olayda da Mustafa Kemal Atatürk'ün doğuştan getirdiği ve sonradan
kazandığı özelliklerin bir belirtisi olan --eğilmezlik-- bir liderlik niteliği
olarak vurgulanmaktadır. İşin ilginç yanı, Atatürk'ün bu niteliğinin bütün
yaşamına egemen oluşudur. Örneğin, İttihat ve Terakki ile hem liderlik, hem
de ordunun politikada yeri konusunda çatıştığı sıralarda Enver Paşa, onun
--dikkafalı-- oluşundan yakınmaktadır. Bir başka tipik olay, İmparatorluğun
çöküşünü durdurmak için yaptığı girişimler sırasında İttihat ve Terakki'nin
önemli liderlerinden, Hariciye Nazırı Halil Bey ile görüşmek istemesi
sırasında olur. Nazır, kendisini çok bekletince kızan Mustafa Kemal, uzun bir
süreden sonra kabul edileceği haberini alınca, Nazır'ın muavini ile
konuşmasını bahane ederek, odacıya: --Beklesinler! -- yanıtını verir
(Aydemir, 1963:264-265) .
--Eğilmezlik-- simgesi, Osmanlı'nın yıkıntısı üzerine Türk ulusçuluğunu
yaratmaya çalıştığı sıralarda, kişisellikten çok, ulusal bir nitelik olarak
da kullanıldı. Örneğin, Banoğlu'nun Enver Behnan Şapolyo'dan aktarma olarak,
Cemal Granda'nın ise doğrudan tanık olduğu biçimde anlattığı şu ünlü fıkrayı
hatırlayalım: Olay, İngiltere Kralı VIII'inci Edward'ın yurdumuza gelişi
sırasında Dolmabahçe Sarayı'nda verilen bir şölende geçer:

--Yemek sırasında hoş mu, yoksa nahoş mu demek gerek, kestiremeyeceğim bir
olay geçti. Garsonlardan biri, fazla heyecanlandığı için mi nedir, elindeki
büyük porselen tabakla yere yuvarlandı. Sofradakilerin utanç içinde önlerine
baktıkları anda Atatürk, sanki hiçbir şey olmamış gibi Kral'a doğru eğilerek:
--Bu millete her şeyi öğrettim, fakat uşaklığı öğretemedim-- diye hem meseleyi
kapattı, hem de ortalığı neşeye boğdu. Garsona da: --Vazifene devam et!--
emrini verdi.-- (Granda, 1973:362-363; Banoğlu,1954-a:76).
Kişisel karizması ile toplumsal eyleminin iç içe geçmişliği, bu
--eğilmezlik-- ana düşüncesi çevresinde çok iyi görülebilir. --Hürriyet ve
istiklal benim karakterimdir-- sözü yine ulusal bağımsızlığı pekiştirmek için,
Bağımsızlık Savaşı sırasında söylenmiş bir sözdür (Hakimiyet-i Milliye,
23 Nisan 1921).
Kişisel Karizmanın Yaratılması
Mustafa Kemal Atatürk'ün kişisel karizması yakınlarının anılarıyla,
özellikle, ölümünden sonra çok daha güçlendirilmiştir. Örneğin, kağıt oyunu
öyküleri bile bu karizmaya katkıda bulunur. Hikayenin birini Şükrü Kaya'nın
özel kalem müdürü Nejat Saner anlatıyor:

--Atatürk, İran Şah'ı, İsmet İnönü, İngiltere Büyükelçisi Sir Percy Lorraine,
Şükrü Saraçoğlu poker oynuyorlardı. (Sonradan Şükrü Saraçoğlu yerini,
Orgeneral Fahrettin Altay'a bırakacaktı.) Heyecanla seyrediyoruz. Bir kağıt
dağılışında oyun açılmış, İsmet İnönü ve Sir Percy Lorraine ellerindeki
kağıtlara göre oyuna girmişlerdi. Birdenbire Atatürk, kendi kağıtlarına
bakmadan İran Şah'ına, --Ali Biraderim, müsaade ederseniz ben sizin
kağıtlarınızla bu oyuna gireyim-- dedi. Buna karşı Şah, --Memnuniyetle Ali
Biraderim-- diyerek kağıtlarını Atatürk'e verdi. Kağıt istenildiği zaman
İsmet İnönü iki kağıt aldı. Sir Percy Lorraine ise hiç kağıt istemedi.
Atatürk de iki kağıt alarak bakmadan, --Rest-- dedi. İsmet İnönü, elinde küçük
bir üç olduğu için kaçtı. İngiliz Büyükelçisinde ise servi bir küçük ful
varmış, --Gördüm-- diye cevap verdi. Kağıtlar açılınca, Atatürk'ün üç asına,
iki dam gelmiş olduğu görüldü ve tabii bütün potu Şah adına Atatürk aldı ve
gülerek İsmet Paşa'ya, --İnönü! Sefir Cenaplarına söyle, benim şansımla Şah
Hazretlerinin şansı birleşince, işte böyle kuvvetli olur-- dedi ve ilave etti:
--Ama kendileri de bize katılırsa cihanda kuvvetli oluruz. Değil mi?--
(Saner, 1975:60-61).
Görüldüğü gibi bu öyküde, Atatürk'ün şansının bile ötekilerden iyi olduğu
ve kişisel yetenekleriyle de bu şansı politika alanında bile değerlendirdiği
belirtiliyor. Hüsrev Gerede'nin anlattığı bir başka poker öyküsü de kişisel
yetenekleri oldukça vurgular:

--Atatürk, hiçbir zaman talih oyunlarını sevmez, arkadaşlarını da kumardan
uzak görmek isterdi. Bazen vakit geçirmek için poker oynadığı olurdu. Bizzat
bana anlattığına göre, sevdiği ve takdir ettiği bir yabancı sefir ve madam ile
bir akşam yemeğini müteakip pokere oturmuşlar. Şakadan oynandığını sezemeyen
sefirin madamı, Atatürk'ün kaybetmeye başladığını görünce kendi diliyle:
--Türk liraları bizim memlekete akıyor-- diye memnuniyetini belirtmiş. Bu sözü
güzelce anlayan Atatürk, hiç anlamamış görünerek, oyuna gayret vermiş.
Saatler geçtikçe, fevkalbeşer mütehammil bir vücut ve kafanın ezici ve
bunaltıcı hakimiyeti altında sefir cenapları yavaş yavaş çökmeye ve nihayet
alabildiğine kaybetmeye başlamış. Zavallı madam, betbeniz atmış bir halde, bu
kadar borcun altından nasıl kalkabileceklerini düşünürken, Atatürk,
--Madam...Şimdi de sizin paracıklarınız Türkiye'ye akıyor!-- demiş. Fakat
kadıncağızı fazla üzmemek için de, hemen oyunun, ciddi..olmadığını, bir
şakadan ibaret olduğunu söyleyerek, misafirlerinin yüreğine kibarca su
serpmiş...-- (Banoğlu, 1954-a:85).
Bu hikayedeki --fevkalbeşer-- sözcüğü bilindiği gibi, doğrudan doğruya
--insanüstü-- demektir. Bu açıdan, Anadolu'ya geçerken yanına kurmay başkanı
olarak aldığı Hüsrev Gerede'nin bu anısını, tam --karizma yapıcı-- bir öge
olarak ele almak olanağı vardır. İran Şah'ı ile birlikte oynanan poker ile
birleştirildiğinde, öykünün mesajı ve önemi daha da belirginleşir.
Hıfzı Veldet de Atatürk'ü şöyle anlatıyor:
--Bence Meclis'in en iyi konuşan ve olayları en doyurucu biçimde anlatan
hatibi Muştafa Kemal Paşa'ydı. Kesin ifadeli, çok etkili, kararlı, zaman
zaman sertlik taşıyan, fakat batmayan, ürkütmeyen bir konuşma tarzı vardı
Reis Paşa'nın.