İkinci nokta, seçilmiş delegelerden oluşan kongreye, Mustafa Kemal'in
hangi yetkiyle katılacağıydı. --Çünkü, kongre delegeleri mahallerinde daha
önceden seçilmişlerdi.-- Bu sorunun nasıl çözüldüğünü de Mazhar Müfit'ten
dinleyelim yine:
--Bu maksatla Hoca Raif Efendi'nin başkanlığında bulunan --Erzurum Vilayatı
Şarkiye Müdafaai Hukuku Milliye-- Cemiyetinin bir içtimaı sonunda Mustafa Kemal
Paşa'dan bir tezkere ile heyeti faale reisliğini kabul etmesi rica edilmiş ve
kendisine beş iş arkadaşı da gösterilmişti. Bu beş arkadaş: Hoca Raif Efendi
(bilahare Heyeti Temsiliye azası ve Erzurum milletvekili) , emekli binbaşı
Süleyman, Kazım Necati (Erzurum'da çıkan Albayrak gazetesi müdürü) , Dursun
Beyzade Cevat (maarifçi ve halen Erzurum milletvekili) Beylerdi.
Hüseyin Rauf Bey de heyeti faale ikinci reisliğine seçilmişti. Heyeti
faaleyi bu şekilde seçen cemiyet, İstanbul'da bulunan umumi merkeze de bir
telgraf çekerek, kongrede umumi merkez adına rey, mütalaa, hak ve yetkilerinin
Mustafa Kemal Paşa'ya verilmesini rica etmişti.
Bütün bu önlemlerle yetinmeyen --Müdafaa-i Hukukçular-- kesin çözüm sağlayıcı
taktik darbeyi de ihmal etmemişlerdi:

Mustafa Kemal Paşa ile Hüseyin Rauf (Orbay) Bey'in kongre delegelikleri de
ayrıca Cevat Dursunoğlu'nun ve Kazım Bey'in kongre murahhaslıklarından istifa
eylemeleri ve boşalan iki yere müşarünileyhlerin seçilmesiyle temin
edilmişti.-- (Kansu, 1966:?5-?6).
Açıkça görüldüğü gibi, Mustafa Kemal Paşa, kongrenin güvenliği konusunda
olduğu gibi, hukuksal açıdan da hiçbir noktayı rastlantıya bırakmak niyetinde
değildi. Nitekim, kongrenin açılışına bütün yüksek rütbeli komutanları (başta
Kazım Karabekir Paşa olmak üzere) yanına alarak gitmişti. Böylece, gücünü
kanıtlamış oluyordu. Öte yandan kendisi, sivil giysilerle kongreye katılarak,
ulusal irade kavramına gölge düşmesini önlüyordu. Bu yüzden, kongre başlamadan
önce, askerler salondan ayrılmışlardı.
Üçüncü nokta; kongre başkanlığıydı. O sırada, bir kesimin Mustafa Kemal'in
başkanlığını önlemek istediği anlaşılıyor. Bu engelleme, özellikle Mustafa
Kemal'in asker oluşuna dayandırılan bir propaganda ile yürütülüyordu. Buna
karşılık, eylem arkadaşları, Mustafa Kemal'in de, Rauf Bey'in de ordu ile
ilişkileri kalmadığını söyleyerek karşı propaganda yapıyorlardı. Sonunda,
yukarıda değindiğim taktiklerle, bu sorun hemen çözülüvermişti.

Örgütün Niteliği
Erzurum Kongresi, yapısı bakımından o günkü eylemi yansıtır. Bu yapı
hakkında elimizde kesin bir liste vardır. Mazhar Müfit'in titiz kayıtçılığı
sayesinde bu kongreye katılanların isimleri ve meslekleri tarihe geçmiştir.
Bu listeye baktığımızda, Mustafa Kemal dahil olmak üzere 57 kişinin adını
görüyoruz. Bu 57 kişinin mesleklere göre dökümü şöyle bir görünüm veriyor: 17
kişi sivil ve asker, bürokrat ve eski bürokrat. 9 kişi tüccar. 6 tane çiftçi
var. Din adamlarının sayısı da 6. Arkadan 4'er kişi ile onları, eski ve yeni
politikacılar, avukat ve dava vekilleri ve doktorlar izliyor. Gazeteci ve
yazarların sayısı 3. 2 kişinin yanında yalnızca --eşraftan-- yazılmış. Son
olarak 1 şeyh ve 1 de hoca var.

Bu dağılım bize Erzurum Kongresi'nde, o dönem toplumunun egemen güçlerinin
yeterince temsil edildiği izlenimini veriyor. Bürokrat ve eski bürokratların
başat bir nitelik taşıması ise, hiç kuşkusuz, Redd-i İlhak ve Müdafaa-i Hukuk
Cemiyetlerinde bu kişilerin etken olmasının bir sonucu. Ayrıca, o dönem
toplumundaki --egemen güç-- kavramına da oldukça uygun. Kapitalizmin henüz
filiz halinde bulunduğu ve dışa bağımlı nitelik taşıdığı düşünülürse, feodal
kökenli olanlarla, tarihsel ağırlık taşıyan bürokratların çoğunlukta olduğuna
şaşmamak gerek. Unutmayalım ki, Erzurum Kongresi bir Anadolu Kongresi'dir. Bu
nedenle feodal nitelikli kişilerin ağırlık taşıması olağandır. Ayrıca hemen
dikkat edilmesi gereken bir başka nokta da, sivil ve asker bürokratlardan
sonra, en büyük grubun yine, tüccarlar olduğudur.
Taktik Gereği, Saltanata ve Hilafete Karşı Takınılan Tutum
Mustafa Kemal Atatürk'ün Erzurum Kongresi sırasında Cumhuriyet'i ilan
etmeye kararlı olduğunu yine Mazhar Müfit ile konuşmalarından biliyoruz.
Şimdi, Cumhuriyet'i ilan etmeye karar vermiş olan, fakat bu kararı kendi
deyimiyle --milli bir sır-- olarak saklayan Mustafa Kemal'in Erzurum Kongresi
açış konuşmasını nasıl bitirdiğine bakalım:
--En son olarak niyazım şudur ki, cenabı vacibül amal hazretleri, Habibi
Ekremi hürmetine bu mübarek vatanın sahip ve müdafaai ve diyaneti celilei
ahmediyenin ilayevmilkıyame harisi astakı olan milleti necibemizi ve makamı
saltanat ve hilafeti kübrayı masun ve mukaddesatımızı düşünmekle mükellef
olan heyetimizi muvaffak buyursun.-- (Kansu, 1966:85).

Bu sözlerden sonra neler olduğunu yine Mazhar Müfit şöyle anlatıyor:
--Paşa'nın bu nutku, salonu yerinden sökecek kadar kuvvetli ve sürekli bir
surette alkışlanmıştı. Nutkun sonundaki duayı, padişahlık ve hilafet
müessesesi hakkındaki temenniyatı belki garip bulursunuz. O zaman ben de aynı
hissi duymuştum. Hatta, kongre akşamı Paşa'ya: --Paşam, nutkunuzun sonunu
müftü efendinin duası gibi bitirdiniz.-- dedim. Bu tarz konuşmamı hoş gördüğü
için sadece güldü ve: --Maksadını anlıyorum, anlıyorum ama, şimdi vazifemiz
halkı, vatanı ve esir Padişah'ı kurtarmaya inandırmaktan ibarettir.-- cevabını
verdi ve ilave etti:
--Zamanında hiçbir şeyi kaçırmamak ve zamansız hiçbir şeye uzaktan yakından
tevessül etmemek, başlıca dikkatimizi teşkil etmelidir.-- (Kansu, 1966:85) .
Sanırım, Atatürk'ün taktik açıdan tüm gizi bu tümcede görülebilir:
--Zamanında hiçbir şeyi kaçırmamalı ve zamansız hiçbir şeye uzaktan yakından
tevessül etmemek-- her devrimci eylemin, her devrimci liderin şaşmaz bir
ilkesi olmalıdır. Mustafa Kemal Atatürk, bu ilkeyi sanki kendisi
üretmişcesine, büyük bir titizlikle uygulamış, bu yüzden de taktik açıdan,
yenilmez bir nitelik kazanmıştır.

Hiçbir Zaman Toplanmayan Heyet-i Temsiliye
Ulusal iradeye dayalı olduğu konusunda hiçbir tereddüt yaratılmamasına özel
bir özen gösterilen Erzurum Kongresi sırasında, bütün işlemler mevcut hukuk
kurallarına uygun olarak yapılıyordu.
Sanırım bu nokta son derece ilginçtir. Devrimci bir lider, devrimci bir
kongreyi, ortadan kaldırmak istediği düzenin üstyapı kurallarına göre
işletiyordu. Çünkü, meşruiyeti belli bir düzene dayamak zorunluğu duyuluyordu.
Bu --meşruiyet--, ilerde, --Padişah'ın dinsel-geleneksel otoritesine karşı,
Mustafa Kemal'in halka dayalı otoritesinin-- kabul edilmesi süresince önemli
bir görev yapacaktı.
İşte bu çerçeve içinde Erzurum Kongresi o sırada yürürlükte olan --Cemiyetler
Kanunu--na göre toplanmış, vilayetçe onaylanmış ve örgütlenmesini de buna göre
yapmıştı.

Gerek o sıradaki yasalara göre, gerekse Mustafa Kemal'in istekleri
doğrultusunda yapılması gereken işlerden biri, bir --Heyet-i Temsiliye--
seçmekti.
Her konuda olduğu gibi, Mustafa Kemal'in heyet-i temsiliye'ye girip
girmemesi yine tartışmalıydı. Sonunda, Mustafa Kemal istediğini yaptırdı ve
Heyet-i Temsiliye'ye seçildi. Erzurum Valiliğine verilen dilekçe şöyleydi:
24.8.1919
Erzurum Vilayeti Aliyesine
Utufetli Efendim Hazretleri,
Şarki Anadolu'da mevcut olup, aynı maksat ve gaye ile şimdiye kadar
teşekkül etmiş olan bilcümle milli cemiyetler Erzurum'da akdettikleri malum
kongre kararıyle --Şarki Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti--, namı müştereki
altında ittihat ve ittifak eylemişlerdir.

Cemiyetimizin merkezi elyevm Erzurum'dur. Heyeti idaresi demek olan --Heyeti
Temsiliye--si azasının isim ve hüviyetleri berveçhizir derç ve matbu nizamnamei
esasisinden iki nüshası merbuten takdim edilmiştir. Cemiyetler Kanunu'na
tevfikan ilmühaberinin tarafımıza itası zımnında işbu beyannamemiz makamı
ailelerine takdim olunur. Olbapta emrü irade hazreti menlehülemrindir.
Mustafa Kemal
Mustafa Kemal Paşa : Sabık Üçüncü Ordu Müfettişi, askerlikten müstafi.
Rauf Bey : Bahriye Nazırı Esbakı
İzzet Bey : Sabık Trabzon Mebusu
Raif Efendi : Sabık Erzurum Mebusu
Servet Bey : Sabık Trabzon Mebusu
Şeyh Fevzi Efendi : Erzincan'da Nakşi Şeyhi
Bekir Sami Bey : Beyrut Valii Sabıkı
Sadulah Efendi : Sabık Bitlis Mebusu
Hacı Musa Bey : Mutki Aşiret Reisi

Bu dilekçeden ve listeden açıkça anlaşıldığı gibi, Mustafa Kemal Paşa, yeni
bir siyasal güç kaynağı oluşturmak isterken, toplum içindeki mevcut güç
piramidini kullanmaktadır. Yalnız mevcut hukuk kurallarına uygun davranmakla
kalmamakta, kurduğu yeni örgütteki --temsil-- yetkisini de, zaten o sırada
toplumun güç piramidine göre, tepelerde bulunan kişilerden seçmektedir.
Burada Mustafa Kemal Paşa'nın büyük bir taktisyen olduğunu bir kez daha
görüyoruz. Seçim, genel stratejiye, yani Padişah'ın dinsel-geleneksel gücünün
karşısına --ulusal irade-- kavramıyla çıkılmasına son derece uygundur. Ayrıca,
çok önemli bir nokta, bu --Heyet-i Temsiliye--nin, Mustafa Kemal'in varlığına
bir --meşruiyet-- kazandırmaktan başka işlevi de yoktur. Bakın bu konuda
Mustafa Kemal Atatürk ne diyor:

--Efendiler, istitrat kabilinden şunu arz edeyim ki, bu zevat hiçbir vakit
bir araya gelip birlikte çalışmış değillerdir. Bunlardan İzzet, Servet ve
Hacı Musa Beyler ve Sadullah Efendi hiç gelmemişlerdir. Raif ve Şeyh Fevzi
Efendiler, Sivas Kongresi'ne iştirak etmişler ve müteakıp biri Erzurum'a,
diğeri Erzincan'a avdet ederek bir daha iltihak eylememişlerdir. Rauf Bey ve
Sivas Kongresi'ne ihtihak eden Bekir Sami Bey, İstanbul'da Meclisi Mebusan'a
gidinceye kadar, beraber bulunmuşlardır.-- (Atatürk, tarihsiz:67-68) .
Görüldüğü gibi, sorun, birlikte çalışıp karar alabilecek bir grup
oluşturmaktan çok, Mustafa Kemal Paşa'ya yetki verilmesidir.
Nitekim, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin öncülü olan Sivas Kongresi
sırasındaki taktikleri içinde, Mustafa Kemal Paşa bu yetkisini duraksamadan
kullanmıştır:
--Nihayet, Heyeti Temsiliye azası olarak, Erzurum'dan üç kişi, Erzincan'dan
bir kişi ve Sivas'ta bulduğumuz Bekir Sami Bey'le beş kişi olduk ve Sivas
Kongresi'ni vücuda getiren murahhasların vesikalarını tetkik lüzumu
hissolunduğu zaman ben, orada şöyle bir vesika yazdım ve altını Heyeti
Temsiliye mühriyle mühürledim.
Heyeti Temsiliye'den:
Mustafa Kemal Paşa
Rauf Bey
Ulemadan Raif Efendi
Şeyh Fevzi Efendi
Bekir Sami Bey
Berveçhibala esamisi maruz zevat; Şarki Anadolu namına Sivas Kongresi'nde
bulunmak üzere Erzurum Kongresi'nce memur edilmiştir. (Mühür) (Atatürk,
tarihsiz:83).