Dünyada ve Türkiyede Ayçiçeği Üretimi

1.1. Toprak Hazırlama

Ayçiçeği tarımında toprak işleme ve tohum yatağı hazırlama bölgelere göre farklı olabilmektedir. Ön bitkinin hasadından sonra (Haziran ve Sonbaharda) tarla pullukla derin (25 cm)olarak işlenir. Özellikle, buğday ekim alanlarında, buğday hasadından sonra derin sürüm yapılmalı ve sonbaharda tarla tekrardan kültüvatörle karıştırılmalıdır. Kışı bu şekilde geçiren toprak, ilkbaharda toprak nemini koruyacak şekilde kültüvatörle 8-10 cm derinden işlenir. Üzerine gübre ve her bisit atılarak tekrar yüzlek olarak toprak karıştırılır. Arkasından merdane ve sürgü geçirilerek tarla ekime hazır hale getirilir. Özellikle, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgesi gibi kurak alanlarda ilkbaharda ki toprak işlemelerinde çok dikkatli olunmalı ve toprak nemini korumak için tarla hazırlığı çok kısa sürede bitirilmelidir. Ayçiçeği tohumları genellikle nemli toprağa ekilirler. Dolayısıyla kuruya ekip üzerine yağmurlama kurma fazla yaygın değildir.
1.2. Tohumluk ve Çeşit Seçimi

1960’lı yıllara kadar ülkemizde Romanya ve Bulgaristan dan getirilen ayçiçeği çeşitleri ekilirken, 1962 yılında Oranbanşın görülmesiyle birlikte bu çeşitler yerini Rus çeşitlerine bırakmıştır. Bugün ülkemizin bazı bölgelerinde bu çeşitler hala ekilmektedir. 1980’li yıllardan sonra ülkemize hibtit ayçiçeği çeşitleri getirilmiştir. Bu çeşitlerin, kısa boylu, yüksek verimli ve oranbanş’a dayanıklı olması nedeniyle üretimleri hızla artmış ve son yıllarda tamamen hibrit çeşitler ekili hale gelmiştir.

Ülkemizde üretimleri yapılan ayçiçeği çeşitleri; V.8931, TürkAy 1, TR-83, TR-129, TR-259, TR-80, Isomax, Tordillo, Edirne-87, Sundak, Turkuaz, Don Jose, Albero, Sanbro, Sunbrad 277, Sunbrad 262, Istıranca, Sigma 950, Sigma 844, P.6424, P.6433,P.64820’dir. Bunlar yağlık ayçiçeği çeşitleridir. Bunların dışında iri daneli çerezlik çeşitlerde mevcuttur. Ülkemizde ekimleri yapılır.
Ayçiçeği tarımında seçeceğimiz çeşit ne olursa olsun kullanacağımız tohum kaliteli olmalıdır. Genelde ayçiçeği ekimi havalı nibzerlerle yaygın olarak yapılır hale getirilmiştir. Bu nedenle, tohumların çimlenme oranları yüksek olmalıdır.


Ekimi yapılacak tohumda şu özellikler olmalıdır;
a) Taze olmalı
b) Çimlenme ve sürme gücü yüksek olmalı
c) Tohumlar ilaçlanmış olmalı
d) Hastalıklarla bulaşık olmamalı
e) Çeşit karışıklığı olmamalıdır.
1.1. Ekim

Ayçiçeği tohumlarının çimlenebilmesi için toprak sıcaklığının minimum 8-10 °C olması gerekmektedir. Toprak sıcaklığı arttıkça tohumun çimlenme ve sürme hızı da artmaktadır. Bu nedenle ekim zamanında toprak sıcaklığının 12 °C olması istenir. Bu nedenle, ekim zamanı belirleme de, toprak sıcaklığı önemli bir faktör olmaktadır. Toprak sıcaklığı, tohumun çimlenebileceği dereceye ulaştığında ne kadar erken ekim yapılırsa, verim, o nispette yüksek olmaktadır. Bu nedenle ekimde geç kalınmamalıdır. Bölgelere göre değişmekle beraber ülkemizde ayçiçeği ekim;15 Martta başlamakta ve Nisan ayı sonuna kadar devam etmektedir. Genel olarak ayçiçeği ekim bölgesi olmamakla beraber, Çukurova bölgesinde sulanmayan taban arazilerde ayçiçeği tarımı yapılmakta ve çok iyi verim alınmaktadır. Bu bölgede en uygun ekim zamanı;15 Şubat-1 Mart tarihleri arasındadır. Ekim en geç Mart ortasına kadar tamamlanmalıdır.

1.1. Bakım

Ayçiçeği tohumu uygun koşulların oluşması ile ekimden 10-15 gün sonra çimlenerek toprak yüzeyinde genç bitkiler oluşur. Çevre koşullarının uygun olması halinde bitkiler gelişmelerini hızla sürdürürler. Bitkilerin büyüme ve gelişme süreleri boyunca gerekli bakım işleminin zamanında ve tekniğine uygun olarak aksatılmadan yapılması gerekmektedir. Aksi takdirde ayçiçeğinden beklenen verim alınamaz. Ayçiçeği tarımında bakım işleri; çapalama ve yabancı ot kontrolü, seyreltme, sulama, hastalık ve zararlılarla mücadeledir.
1.2. Çapalama ve Yabancı Ot Kontrolü

Ayçiçeği bitkisi ilk gelişme döneminde yabancı otlardan fazla etkilenmekte ve zarar görmektedir. Bu nedenle, yabancı otlarla mücadeleye erken dönemde başlanmalıdır. Bitkiler toprak düzeyine çıkıp 10-12 cm boylandığında ilk çapa, bitkiler 25-30 cm boylandığında ise, ikinci çapa yapılmalıdır. İkinci çapa ile birlikte boğaz doldurmada yapılmaktadır. Ayçiçeği bitkisi saçak köklü olduğu için, çapalama derin yapılmamalıdır. Üst gübreleme yapılacaksa ikinci çapa ile birlikte verilmelidir. Bitkiler 40 cm ye ulaştığında çapalama işlemine son verilmelidir. Özellikle kurak bölgelerde buharlaşma ile su kaybını önlemek için sık sık çapalama yapılmalıdır. Ayçiçeği tarımında 2-3 çapa yeterli olmaktadır.
1.3. Sulama

Ayçiçeği bitkisi kuraklığa oldukça dayanıklıdır. Ancak, sulu koşullarda yetiştirildiğinde önemli verim artışları elde edilmektedir. Ayçiçeği bitkisinin suya en fazla ihtiyaç duyduğu dönem, tabla teşekkülünden çiçeklenmeye kadar geçen dönemdir. Özellikle çiçeklenmeden 20 gün önce ve çiçeklenmeden sonraki 20 günlük dönem su tüketimi bakımından ayçiçeği için çok kritik bir dönemdir. Bu dönemde bitki susuzluk stresine sokulmamalıdır. Yağışın yeterli olduğu bölgelerde sulamaya gerek duyulmamaktadır. Ancak,yağışın yeterli olmadığı bölgelerde sulama yapılmalıdır. Sulama ile %50 ve daha fazla oranlarda verim alınır.
Ayçiçeğinde sulama karık usulü yapılmaktadır. Özellikle son çapalama da, lister tipi çapalar kullanılarak boğaz doldurma ve karık oluşturma birlikte yapılmalıdır. Sulama sonrası tarlada su bırakılmamalıdır.

1.1. Hastalık ve Zararlarla Mücadele

Ayçiçeği bitkisine arız olan ve zarar meydana getiren önemli zararlar şunlardır(Özgür,1996);
Makaslı Böcek (Lethrus brachiicollis Fairm.):Trakya bölgesinde yaygın olarak bulunur. Erginleri fideleri çimlenme döneminde kök boğazından keserek zarar verirler. 1 m’2 alanda 2-4 ergin görüldüğünde ilaçlanılmaya başlanılmalıdır. İlaçlama tüm tarlaya yapılabildiği gibi , yalnızca bu zararlıların topraktaki deliklerinin ağzına da yapılabilir.
Çayır Tırtılı (Laxostage sticticalis L.):Marmara, Ege ve Karadeniz bölgelerinde yaygın olarak bulunmaktadır. Bitkinin yapraklarını, tomurcuk ve çiçek yapraklarını yemek suretiyle zararlı olurlar. Zamanında mücadele yapılmaz ise, bitkinin tüm yapraklarını yerler. 1 m’2 de 7-8 tırtıl görülürse ilaçlama yapılmalıdır.
Salyangoz (Helix figulina): Özellikle, çimlenme döneminde yağışı bol olan bölgelerde;(Çukurova), genç fideleri keserek zarar vermektedirler. Salyangozlar geceleri ortaya çıkarlar ve zararlıdırlar. Mücadelesi zordur. Zamanında önlem alınmaz ise,çok fazla zarar verirler. Zehirli kepek veya üstten kaplama ilaçlama önerilir.
Kuşlar:Ayçiçeği tarımında en önemli sorunlardan biridir. Tabla üzerinde tohumlar olgunlaşmaya başladığında kuşlar tarafından yenilmek suretiyle büyük zarar meydana getirilmektedir. Genellikle sabah 5-6 ile akşamüstü 7-8 saatleri arasında fazla zarar getirirler. Kuş zararına karşı ne şekilde önlem alınırsa alınsın, fazla etkili olunamamaktadır. Ancak, zarar derecesini azaltmak için şu önlemlerin alınılması önerilmektedir
- Kültürel Önlemler: Bunun için yerleşim alanlarına ve ormanlık alanlara yakın bölgelere ayçiçeği ekilmemelidir. Tablası aşağıya doğru sarkık çeşitler tercih edilmektedir.
- Mekanik Önlemler: Ayçiçeği tarlası içerisinde kuşları kaçıracak yüksek sesli gürültü oluşturmak. Bunun için belirli aralıklarla top sesi çıkaran ve tüple çalışan aletler kullanılmalıdır.
- İlaçlı Mücadele: Çiçeklenme dönemi sonunda bitkiler üzerine özel hazırlanmış ilaçlar püskürtmek suretiyle kuşlar yok edilmektedir. Ayrıca pis koku yaymak suretiyle kuşları kaçıran kimyasal ilaçların kullanılmasıdır.

Pas Hastalığı (Puccinia helianthi Schw): Ülkemizdeki tüm ayçiçeği üretim alanlarında görülen bir hastalıktır. Ancak, verim üzerine fazla olumsuz etkisi yoktur. Pas;yapraklar üzerine tarçın renkli püsküller halinde görülür. Bu püsküller mantarın yazlık sporlarıdır. Şiddetli enfeksiyonlarda pas, gövde ve tabladaki koruyucu yapraklar üzerinde görülür. Bu hastalık, konukçu bitkilerden ayçiçeğine taşınır ve bitkiyi hastalandırır. Genellikle, ağustos ayında ortaya çıkarlar. Hastalıkta bulaşık bitkiler zamanından önce olgunlaşır ve tohumlar cılız kalır. Mücadelesinde; dayanıklı çeşit ekilmeli, konukçu bitkiler ilkbaharda derhal uzaklaştırılmalı ve hastalığın yoğun olarka görüldüğü bölgelere ertesi yıl ayçiçeği ekilmemelidir.
Orobanş (Orobanche cumana): Ayçiçeği bitkisine arız olan ve zarar meydana getiren bir parazittir. Orobanş; canavar otu veya verem otu olarakta bilinir. Orobanş bitkisine ait tohumlar çimlenerek ayçiçeği bitkisinin köklerine musallat olur ve bitki özsuyunu emerek bitkinin gelişmesini engeller özellikle bitki özsuyunu emrek yaprakların solmasına, dolayısıyla bitkide fotosentezin azalmasına veya durmasına neden bakla, bezelye, domatesi, tütün, yonca, tığ ve haşhaş gibi orobanştan etkilenen bitkiler sokulmamalıdır. Ayrıca, orobanşa dayanıklı çeşitler ekilmelidir.
1.1. Hasat

1.1.1. Makine ile Hasat

Ayçiçeği hasadında normal buğday biçerdöverleri kullanılabilmektedir. Ancak hasat kaybı çok yüksek olmaktadır. Normal buğday biçerdöverlerinin tablaları değiştirilmek ve gerekli düzenlemeler yapılma suretiyle ayçiçeği hasadı yapılabilmektedir. Özel biçerdöverlere gerek yoktur. Ayrıca, tohumların kırılmaması ve dane kaybının olmaması için biçerdöver üzerinde gerekli ayarlamalar titizlikle yapılmalıdır.
Elle Hasat: Bitkinin sap ve yaprakları sarardığında, tabla üzerindeki tohumlar tablanın orta kısmına kadar olgunlaştıklarında, elle hasat için hasat zamanı gelmiş demektir. Tohumdaki rutubet oranının %15’lere düşmesine gerek yoktur. Hasat zamanı geldiğinde tablalara orakla kesilir ve römorklara doldurularak harman yerlerine taşınırlar. Harman yerinde tablalar ve üzerindeki tohumlar iyice kuruduğunda, değişik yöntemler kullanılarak tohumlar harmanlanır.

Ayçiçeğinde harmanlama işlemi;
a. Kurumuş tablalar sopayla dövülerek
b. İki tabla birbirine sürülerek
c. Tablalar dövenle ezilerek
d. Tablanın üzerinde traktörle gezinerek
e. Tablalar harman makinelerinden geçirilerek
f. Tablalar biçerdöverin önüne atılarak yapılmaktadır.
Harmanlama sonunda elde edilen ürün elenerek veya savrularak temizlenir. Tohumdaki rutubet oranı yüksek ise belirli süre güneş altında kurutulurlar. Sonra çuval veya harallara doldurularak depolara veya alım yerlerine taşınırlar.
1.1. Kurutma ve Depolama

Hasat ve harmanlama sonunda elde edilen üründeki rutubet oranı %10’un üzerinde ise kurutma işlemi yapılmalıdır. Ayçiçeğinde kurutma tabi şartlarda güneş altında yapılabildiği gibi, özel olarak kurulmuş, kurutma tesislerinde de yapılmaktadır. Kurutma sonunda tohumdaki rutubet oranı %10’un altına düşürülmelidir. Ayçiçeğinde; %9,5 tohum nemi ile %75 hava nemi denge halindedir. Tohumdaki rutubet oranı düşük olsa dahi , hava nispi neminin yüksek olması halinde denge nemi nedeniyle, tohumdaki rutubet oranı kısa sürede yükselmektedir. Ayçiçeğinde sağlıklı bir depolama için depo içerisindeki havanın nemi, %75’lerin üzerine çıkartılmamalıdır. Tohumdaki rutubet oranı %11’e çıktığı zaman bazı mantarlar faaliyete geçmekte ve ürünün bozulmasına neden olmaktadır.
Ayçiçeği ürünü özel yapılmış silolarda veya adi depolarda saklanmaktadır. Depo içerisinde ürün, dökme olarak bulunmaktadır. Depo içerisinde sıcaklık yükselmesini ve üründeki kızışmayı önlemek için, havalandırma işleminin çok dikkatli yapılması gerekmektedir. Özellikle ısınan ve nemlenen havanın süratle depodan uzaklaştırılması gerekmektedir.

1. AYÇİÇEĞİ ISLAHI

Ayçiçeği yabancı döllenen bir bitkidir. Bu nedenle, yabancı döllenen bitkilerde uygulanan ıslah yöntemleri veya modifiye olmuş şekilleri, ayçiçeği ıslahında başarıyla uygulanabilmektedir(Dedio ve Putt,1980;Fick,1978).
Ayçiçeği, yabancı döllenen bir bitki olduğu için, diğer kendine döllenen yağ bitkilerine göre, ıslahı oldukça zordur. Ayçiçeğinde ortaya çıkan erkek kısırlık nedeniyle, özellikle hibrit çeşitlerin ıslahında büyük başarılar elde edilmiştir.
1.1. Islah Amaçları

Ayçiçeği ıslahında başarılı sonuçlar alabilmek için öncelikle ıslah amacının çok iyi belirlenmesi gerekmektedir. Çünkü, seçeceğimiz ıslah yönteminden, kullanacağımız ebeveyn materyale kadar, tamamı buna bağlıdır. Ayçiçeğinde üzerinde çalışılan ıslah amaçları;ülkenin ve bölgenin koşullarına ve ıslahçının özel isteklerine göre değişmektedir.
Ayçiçeğinde başlıca ıslah amaçları:
a. Tohum verimi
b. Yağ içeriği ve verimi
c. Yağ kalitesi
d. Protein içeriği
e. Tohum iriliği ve ağırlığı
f. Kısa bitki boyu
g. Yatmaya dayanıklılık
h. Tabla şekli ve duruşu
i. Erkencilik
j. Hastalıklara dayanıklılık
k. Orobanşa dayanıklılık
l. Zararlara dayanıklılık
m. Kuş zararına dayanıklılık
n. Su ve sıcaklık stresine dayanıklılık
o. Kabuk oranının düşük olması
p. Tek tabla oluşum dır.
1.2. Uygulanan Islah Yöntemleri

Seleksiyon: Karışık bir popülasyon içerisinden, üstün özelliklere sahip bitkilerin seçilerek denemeye alınması sonraki yıllarda üretilmesi esasına dayanan bir ıslah yöntemidir. Ayçiçeğinde seleksiyon ıslahı, toplu seleksiyon ve döl kontrollü tek tip seleksiyon olmak üzere iki şekilde uygulanır. Ayrıca bunlara ilave olarak tekrarlamalı seleksiyon yöntemi de uygulanmaktadır.

Melezleme ve Heterosis Islahı: Ayçiçeği yabancı döllenen bir bitkidir. Bu nedenle, melezleme ıslah, kendilenmiş hatların heterosis etkisini ortaya koymak amacıyla yapılır. Bunun için öncelikle;kendilenmiş hatların elde edilmesi ve bunların uyuşma yeteneklerinin belirlenmesi gerekmektedir.
Kendilenmiş hatların elde edilmesi: Ayçiçeği yabancı döllenen bir bitki, olduğu için, heterosis ıslahında kullanılan hatların homozigot hale getirilmesi gerekmektedir. Bunun için 2-5 yıl süre ile ayçiçeği tablaları yabancı tozlanmaya karşı izole edilmek suretiyle kendileme yapılmaktadır (saflaştırılması istenen hatlar belirli aralıklarla tarlaya ekilirler. Çiçeklenme zamanı geldiğinde tablaların üzerine kağıt torbalar geçirilmek suretiyle yabancı tozlanmaya karşı korunmuş olurlar). Bu süre sonunda kendilenen hatlar, homozigot hale gelmektedir. Kendileme sonunda elde edilen saf hatlar; diallel melezlemeler veya topcross melezlemeler yapılarak birbiriyle uyuşma yetenekleri saptanır. Diallel veya topcross melezlemeler sonunda elde edilen tohumlar ekilerek, verim potansiyelleri incelenir. Elde edilen sonuçlara göre belirlenen saf hatlar daha sonra heterosis ıslahında ebeveyn olarak kullanılırlar.
Melezleme tekniği: Ayçiçeği bitkisinin tablası üzerinde bulunan fertil çiçeklerde anterlerin oluşması ve toz verme yeteneğine ulaşması belirli bir sürede olmaktadır. 22-25 cm çapındaki bir tablada çiçeklenme 5-6 gün devam etmektedir.

Ayçiçeğinde kendine uyuşmazlık veya erkek kısırlık yok ise melezlemede kullanılacak ana bitkinin çiçekleri emasküle edilmelidir.
Erkek kısırlık ve ayçiçeği ıslahı: Ayçiçeği melezleme ıslahında ana olarak kullanılacak bitkinin erkek kısırlık özelliğine sahip olması halinde, emaskülasyona gerek duyulmamaktadır. Buda ıslahçıya hibrit tohum üretiminde, büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Ayçiçeğinde genetik ve stoplazmik olmak üzere iki tip erkek kısırlık mevcuttur. Her iki erkek kısırlık özelliğindende ayçiçeği ıslahında yararlanılmaktadır.
Genetik erkek kısırlığı;Ayçiçeğinde genetik erkek kısırlığı,1984 yılında Rusya’da GUNDAEV isimli ıslahçı tarafından belirlenmiştir. Genetik erkek kısırlığı resesif bir özellik olup tek gen tarafından idare edilmektedir(msms). Genetik erkek kısırlıkta en önemli konu bu özelliğin ana bitkilerde devam ettirilmesidir.
ANA X BABA
Msms Msms
(Homozigot) (Hetorozigot)
msms 1:1 msms oranında steril ve fertil yavrular (tohum meydana gelir). Hibrit tohum üretiminde, msms bitkilerin çiçeklenme öncesi sökülüp atılması gerekmektedir. Ayçiçeğinde fide döneminde oluşan antosiyan rengi ile erkek kısık özelliği arasında lingage mevcut olduğundan, erkek kısır bitkiler fertil bitkilerden kolayca ayırt edilirler. Dolayısı ile antosiyan renk görülmeyen fidelerin çekilmesi ile tarlada yalnızca erkek kısır bitkiler kalacağında hibrit tohum üretimi kolaylaşmaktadır. Bu şekilde genetik erkek kısırlığı özelliğinden yararlanılarak hibrit tohum üretiminde fazla sayıda işçilik kullanılmaktadır. Buda maliyeti arttırmaktadır.
Cms hatlar normal stoplazmaya sahip bireylerle melezlenir ve elde edilen F1 yeniden normal stoplazmaya sahip fertil bir hat ile geriye melezlenmek suretiyle (bc5), fertil hattın iyi özellikleri cms hatta aktarılır. Elde edilen cms hat restorer gene sahip bir diğer hat ile melezlenmek suretiyle fertil bitkiler oluşturan hibrit tohumlar üretilir.
ANA X BABA
(cms) (restorer)
rf1,rf1 x Rf1,Rf1
F1 = Rf1Rf1 (Fertil)

Mutasyon ıslahı: Ayçiçeğinde genetik varyabilite yaratabilmek için, sınırlıda olsa, değişik mutagenler kullanılmaktadır. Ayçiçeği ıslahında kullanılan mutagenler, X ışınları, kimyasal mutagenler ve Colchisindir. Ayçiçeği ıslahında mutasyon yoluyla, erkencilik, kısa boyluluk, yüksek yağ oranı ve ince kabukluluk gibi özelliklerde iyileştirme sağlanmıştır.
Ayçiçeğinde kuru tohumlar 4kr , ıslatılmış tohumlar ise 1kr dozunda X ışını ile muamele edildiğinde, mutasyon meydana gelmektedir.



1. SONUÇ

Türkiye genelinde Ayçiçeğinin büyük bir önemi vardır. İçerdiği protein, yağ ve karbon hidrat bakımından önemli bir yere sahiptir. Bünyesinde bulundurduğu değerli besin maddeleri nedeniyle birçok değişik alanda kullanılmaktadır. Bitkisel ham yağ üretimi bakımından önemli bir yağ bitkisidir. Ayçiçeği yağı içerdiği çoklu doymamış yağ asitleri oranının yüksek, doymuş yağ asitleri oranının ise düşük olması nedeniyle beslenme değeri en yüksek olan bitkisel yağlardan biridir. Ayçiçeği kara iklim kuşağında ve ılıman iklimin yağışlı bölgelerinde yetiştirilir ve tek yıllık bir bitkidir. Kuraklığa dayanıklıdır. Fakat yağışlı bölgelerde yetiştirilirse daha iyi bir verim alınacaktır.