Karaağaç Ölümü Hastalığı

GİRİŞ

Birçok sebepten dolayı Dünya Ormanları ve orman kay­nakları hızla azalmakta, her yıl yaklaşık 7.5 milyon hektar orman alanı yok olmaktadır. İnsanlar çoğaldıkça ve yetenek­lerini doğal dengeleri gözetmeden kullandıkça yok olan bit­ki ve hayvan sayısı artmıştır.
Ceratocystis ulmi'nin neden olduğu Karaağaç Ölümü Has­talığı sonucunda önemli bir ağaç cinsimiz yek olma tehlike­siyle karşı karşıyadır. Doğada hayvan ve bitkiler ayrı ayrı değil, karşılıklı ilişkiler içinde yaşarlar. Bir ağaç türü­nün azalması besin ve barınak olarak ondan yararlanan tüm canlılarında yaşamını tehdit eder.
Soyu tükenen birçok canlı türünün, eğer yeterli zaman ve olanak bulunsaydı, yaşamsal önemdeki gereksinimlerimizi karşılayabileceğini bilmek, içine düştüğümüz durumu belki de en çarpıcı biçimde ortaya koymaktadır.
Birçok canlı türü bilim adamlarının haberi bile olma­dan yok olmaktadır. Bu canlıları kurtarmak için etkin önlem­ler alınmazsa 2000 yılı geldiğinde her gün 100 türün soyu tü­kenecektir. Sıranın bize gelmesini istemiyorsak geriye kalan bitki ve hayvanları yaşatacak köklü çözümler bulmalıyız.
Karaağaç ölümü Hastalığının ilk ortaya çıkışı, simptomları, etmeni, taşıyıcıları ve yayılması, gelişimi, karaağaç türlerinin hastalığa karşı hassasiyeti, hastalığın ülkemizdeki durumu ve hastalık ile mücadele imkanları bu çalış­mada incelenmektedir.

ULMUS L. -KARAAĞAÇLAR

Kuzey Amerika'nın doğusunda, Avrupa ve Asya'nın ılı­man bölgelerinde, özellikle yapraklı ağaç ormanlarında kü­çük gruplar halinde yayılış gösteren 18-20 kadar türü bulunmaktadır. Güzel cila kabul eden ****ları bakımından önemlidirler. Ayrıca parkçılık ve peyzaj yönünden de değer­li süs bitkileridir. Örneğin, Avrupa'nın ve ülkemizin do­ğal bir türü elan Ulmus glabra Huds. yaşlı ağaçlarında bile, beyazımtrak renkli gövde kabukları pürüzsüz ve çatlaksızdır. Kuzey Amerika'da geniş çapta park, bahçe ve yel ağacı olarak da değerlendirilmektedir. Bundan başka, aşı yolu ile çoğaltılan U. glabra Huds. Cv. Comperdewnii (Şem­siye Karaağacı) parklarda çok sık görülür (Yaltırık, 1988).
Karaağaçlar yapraklarını döken, 30-40 m. ye kadar boylanabilen orman ağaçlarıdır. Tomurcuklar kiremitvari dizilmiş olan çok sayıda pullarla örtülmüştür. Sürgünler pseudeterminal tomurcukludur ve tomurcuklar sürgünlere iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmişlerdir. Yaprak ve çiçek tomurcukları farklı şekil ve büyüklüktedirler. Yaprak tomurcukları küçük, dar, yumurtamsı-konik biçimde olmalarına karşın, çiçek tomurcukları büyük ve hemen hemen küreseldir. Yapraklar sade (basit), kısa saplı, dip tarafı az veya çok çarpık (asimetrik), kenarları çift dişlidir
Yaprak saplarının sürgün üzerinde bıraktığı izler, dar elips şeklinde olup, üzerinde 3 adet iletim demeti izi vardır.
Çiçekler erdişidir. Çiçeğin çan şeklindeki çanağı 4-9 lordudur ve lop sayısı kadar da etamini vardır. Ovaryumu ba­sıktır, derin parçalanmış iki stigması vardır. Erdişi çiçeklerin birçoğu bir arada yarı durumlu olarak yaprak koltuğunda demet halinde kurul oluştururlar. Çiçekler ilkbaharda yap­raktan önce açarlar veya bazı toksonlarında ise çiçekleri sonbaharda görülür (U. parvifolia Jacg.-Küçük yapraklı Çin Karaağacı, U. serotina Sarg.- Kızıl Karaağaç). Meyve basık bir nustur. Nüsün etrafı damarları belirgin, zarsı bir kanatla çevrilmiştir. Çiçek açmasından kısa bir süre sonra (1-2 hafta içerisinde) olgunlaşır. Karaağaçların yaşlı göv­delerinde kabuklar çoğunlukla kalın ve boyuna oluklu çatlak­lıdır. Birkaç taksonunda ise, örneğin U. glabra Huds.,gövde kabukları uzun yıllar çatlamadan, düz ve parlak kalır ("glabra":düz, parlak anlamındadır ve bu isim kabuğundan dolayı verilmiştir.), Amerika'daki "Kızılderililer" bir za­manlar bazı karaağaç kabuklarının liflerinden ip ve halat yapmışlardır, iç kabuk (canlı kabuk)'larını da ilaç olarak kullanmışlardır (Yaltırık, 1988).
Öz****ları koyu, diri ****ları açık renkli olan ve gü­zel cila kabul eden ****ları, "büyük halkalı traheli" gruba dahildir, ilkbahar ****unda, büyük traheler bir veya iki sıra halinde yan yana gelerek halka şeklinde düzenli bir diziliş gösterir. Yaz ****unda ise dar lümenli küçük traheler, birbi­rine paralel uzanan, dalgalı bantlar üzerinde bir araya gele­rek devamlı şeritler halinde görülürler. ****ları sert, ağır, yüksek şok dirençli ve elastikidir; kolay yarılmaz.
Kullanış yerleri mobilyacılık ve kaplamacılıktır. Kara­ağaç tomurcukları (özellikle U. procera sali sebe.-İngiliz Karaağacı) 18. asırda ve daha önceki devirde Londra'da su bo­rusu olarak kullanılmıştır(Yaltırık, 1988).
Genellikle sıcak severler, sulak yerlerde, nehir ve de­re kenarlarında yetişirler. Çok derin topraklarda (sığ-orta-çok derin) yetişirler. Su ihtiyacı orta- (U.glabra) ve su ih­tiyacı az olan (U. minör) türlerdir. (Su ihtiyacı bakımından türler; su ihtiyacı yüksek, orta, az, çek az olanlar diye sıralanır). Sıcaklık istekleri ortadır. Rutubetli, geçirgen, balçıklı topraklarda iyi gelişir. Kuru toprakta kaybolur. Tek başına büyürse azman yapar. Sıkışık yetiştirilirse dol­gun gövde yapar (Yaltırık,1988).

1.1. KARAAĞAÇLARIN DÜNYADAKİ VE ÜLKEMİZDEKİ YAYILIŞI

Kuzey Amerika'nın doğusunda, Avrupa ve Asya'nın ılı­man bölgelerinde, özellikle yapraklı ağaç ormanlarında kü­çük gruplar halinde yayılış gösteren 18-20 kadar karaağaç türü bulunmaktadır (Yaltırık, 1988).
Ülkemizde doğal olarak yayılış gösteren üç önemli ka­raağaç türü bulunmaktadır. Bu karağaç türleri ve yayılışları sırasıyla aşağıda açıklanmıştır (Yaltırık,1988).
Ulmus minör Mill.-(Ova Karaağacı):
Ülkemizde bu türün iki önemli alt türü bulunmaktadır:
(1) Ulmus minör Mili, subsp. minör- Kuzey ve Kuzey Doğu Anadolu'da, örneğin Tekirdağ, İstanbul, Bolu, Çankırı, Samsun, Trabzon, Çanakkale, Ankara, Kayseri: Erciyes dağı, Elazığ, Malatya, Kars, Van dolaylarında subasar ormanları ile dere kenarları, yapraklı ve iğne yapraklı ormanlarda, açık alan­larda, vadi içlerinde tek tek veya küçük gruplar halinde görülür (Yaltırık, 1988).

(2) Ulmus minör Mili. subsp. canescens-Batı ve Güney Anadolu'da örneğin Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Aydın, De­nizli, Antalya, İçel, Adana, Hatay gibi illerin sınırları içerisinde görülürler (Yaltırık, 1988).
Ulmus glabra Huds.(Dağ karaağacı):
Vatanı, Kuzey, Orta ve Batı Avrupa, Balkanlar, Batı Asya'dır. Trabzon-Meryemana (1200 m.), Mars Deresi ve Çataldere (1050 m)de yayıldığı tespit edilmiştir (Anşin 1976). Dünyada ayrıca Sibirya, Himalaya ve Kuzey Afrika'da da ya­yılış gösterir (Boissier.P..E. 1879).
Ulmus leavis Pall.(Hercai Karaağaç veya Saplı Karaağaç):
Avrupa ve Kuzey Kafkasya'da yayılış gösterir. Ülkemizde İğneada, Longes ormanları ile Adapazarı Süleymaniye Dişbudak ormanlarında çek sınırlı bir yayılışı vardır (Yaltırık, 1988).
1.2. KARAAĞACIN ÖNEMİ

Karaağaç Kuzey yarım kürede yetişen en değerli ağaç­lardan biridir. Mobilya ve kaplamacılıkta çok tutulan odu­nu tekerlekçilik ve fıçıcılıkta da aranır. Bazı ülkelerde insan besini olarak da değerlendirilen tohum, yaprak ve nişastaca zengin olan kabuğunun iç kısımları, hayvan yemi olarak kullanılır. Kurutulmuş yaprakları kışın, sığıra yemlik temini bakımından önemli bir kullanım sahasına sa­hiptir. Tarımda, su ve rüzgar erozyonu, ayrıca tarla bit­kilerinin kurumasını önlemek üzere "rüzgar perdesi ağacı" olarak koruyucu fonksiyonu vardır. Karayolu, demiryolu ve çiftlikleri kar ve rüzgara karşı korumak maksadıyla “çift ağacı" olarak yetiştirilir. Son zamanlarda şehir ve ka­sabalarda cadde kenarlarında güzellik ve gölge temin eden ağaç olarak dikilmesi yaygınlaşmıştır. Parkçılık ve peyzaj yönünden değerli süs bitkileridir. Kısaca, ekonomik önemi elan bir ağaç cinsimizdir.

KARAAĞAÇ ÖLÜMÜ HASTALIĞI

2.1. KARAAĞAÇ ÖLÜMÜ HASTALIĞI VE HASTALIĞIN İLK ORTAYA ÇIKIŞI

Bir iletim sistemi hastalığıdır. Karaağaç ölümü dendi­ğinde Ceratocystis ulmi'nin (Ascomycetes) neden olduğu ve dış hastalık tablosu olarak dalların ölmesi ve karakteristik solma belirtileri gösteren bir hastalanma anlaşılır. Hasta­lık için kullanılan "Hollanda Karaağaç Hastalığı" tanımlaması ise, hastalığın karaağaçlarda Hollanda'da büyük ölçüde ortaya çıkması ve ilk defa 1921 yılında orada tanımlanmış ve araştırılmış olmasından ileri gelmektedir (Selik, 1986).
Hastalık, ilk defa, I. Dünya Savaşı sonlarında Kuzey Avrupa'da görülmüş, hızla Avrupa'nın diğer ülkelerine kara­ağaçları öldürerek yayılmıştır. 1930-1940 arasında Hollanda'da karaağaçların %30’unu öldürmüştür. Fransa'dan ihraç edilen, hastalıklı tomruklar vasıtasıyla 1920'lerde Amerika'ya ulaşmış ve 1940'larda Kanada'da görülmüştür (Selik,1986; Butin, 1995).
Ülkemizde ise 1940 yılında İstanbul (Bahçeköy), İzmir ve Ankara civarında hastalık ortaya çıkmıştır. Sümer'in tes­pitlerine göre (1978-1984) yerli karaağaç türlerinden Ulmus minör ve subsp. Canescencens’ler de hastalık şiddetli, U. glabra'lar genellikle sağlıklı, bazen hastalıklı; U. leavislerdeise hastalık görülmemektedir (Selik, 1386; Butin, 1995).
2. 2. HASTALIĞIN SIMPTOMLARI

Hastalığın ilk belirtileri bütün ağaç veya tek tek dal­ların yapraklarının ani veya yavaş yavaş solmasıyla kendini gösterir. Solgun yapraklar ekseriya kırışır, önce sararır, sonra esmerleşir ve sonunda normalden daha erken dökülürler.
Kronik formunda yavaş yavaş seyreden ve önce bir veya birkaç dalda görülen hastalık, ağacın diğer dallarına da ya­yılır. Böyle bir ağaçta veya ağacın bir kısmında birçok ölü dallar ortaya çıkar. Her ne kadar bu durumda bazı büyükçe dallardaki uyuyan tomurcuklar sürerse de, hasta ağaçlar, dallar birbirini isleyerek birkaç yıl içerisinde yavaş yavaş ölür veya bazen birçok yıllar hayatta kalabilen hasta ağaçlar nadiren tekrar sağlıklarına kavuşurlar. Kronik hastalanma ge­nelde 30 yaşın üstündeki yaşlı ağaçlarda kendini gösterir.
Akut form'da ise bütün ağaç veya bir kısmı ani olarak hastalanır, yapraklar solar ve sürgün uçları kıvrılır. Has­talanan ağaçlar normal olarak birkaç hafta veya o vejetasyon periyodu içerisinde ölürler. Akut form'da hastalanma özel­likle genç, yaklaşık 10-30 yaşındaki ağaçlarda görülür.
Normal olarak ilkbahar veya yaz başlarında hastalık bulaşan ağaçlar hızla ölür, yaz sonlarında hastalığa ya­kalananlar ise daha az etkilenir ve hatta hastalık yeniden bulaşmadıkça, yeniden sağlıklarına kavuşabilirler (Sümer,1987).
Karaağaçların, bazı taksonlar dışında çiçeklenmenin ilkbaharda yapraklardan önce açtığı bilinmektedir. Kronik form 'da hastalanmış veya yaz sonlarında hastalığa yakalanan akaçların uçlarındaki dal ve dalcıkların da çiçeklenme görülmemektedir. (Resim-1). Bu, korumuş olan ölü dallar hastalık iyileşmediği takdirde hızla çoğalmakta ve sonunda ağaç tümden ölmektedir.
Hastalığa yakalanmış dal ve dalcıkların kabuğu soyul­duğunda, en dış **** kısımlarında boyuna yönde teğetsel es­mer şerit veya küçük çizgiler görülür. Bu dalların enine kesitlerinde en dış bir veya daha fazla yıllık halkanın ilk bahar ****unda çıplak gözle bile fark edilen kopuk veya de­vamlı halkalar biçiminde, koyu renk bozulmaları görülür.
Bu renklenmelerin nedeni trahelerin lümen’lerinde ge­lişen mantar hif ve sporları ve komşu **** paranşimi hücre­lerinin ölümü esnasında bitkiye özgü fenalık maddelerin oksitlenmesidir (Selik, 1386).

2.3. HASTALIĞIN ETMENİ

Hastalığa, Ceratocystis ulmi (Buis) (:Ceratostomella ulmi : Ophiostoma ulmi; konidi safhası: Graphium ulmi) adıyla bilinen mantar (Ascomycetes) sebep olur. Bu fungus ilk defa 1921 yı­lında Hollanda'da karaağaçlardan izole edilerek tespit edildi. Karaağaçlar için çok tehlikeli bir fungustur (Webber & Hedger, 1986; Baydar1990). Avrupa’ da ve Kuzey Amerika’da en tahripkar hastalıklardan biri olduğu rapor edilmiştir (Brasier, 1991; Butin, 1995).
C. ulmi'nin miselyum'u krem gibi beyazdır ve hasta ka­raağaçların ksilem boruları içinde ve hastalık yüzünden öl­müş ağaçların kabuk ve ****undan yaşar. Miselyum ayrıca baş­ka nedenlerden ötürü ölmüş karaağaç ve kesilmiş tomruklara taşınabilir ve burada yaşayabilir. Miselyum borularda bulun­duğu sürece kısa hif dalcıkları geliştirir ve bunlarda maya mantarları tarzında Cephalasporium tipi konidi yığınları oluşturulur.
Bu tip gelişen mantarın tracheler içerisinde ko­lay ve hızlı olarak yayılmasını mümkün kılar (24 saatte 5 m’ye kadar). Buna karşılık ölmüş veya ölmekte olan ağaçlarda ise bir kısım cephalosporium oluşturur fakat daha çok, ****dan biraz ayrılmış olan kabukta karaağaç diri **** böceği ve larvaların yenik kanalları içinde gelişen Koremium'larda Graphium tipi spor oluşturur. Koremium'lar dik, koyu ve sağlam bir başçıktan oluşur.Sporlar başçığa önce beyazımtrak, daha sonra hafifçe sarımtrak, yapışkan parlak bir damlacık oluşturarak tutunurlar (Selik,1386).
Mantar heterothallik'dir ve eşeysel üreme için eşey­sel olarak birbirine uygun iki ırk gerektirir. Doğada eş­lerden çoğu kez sadece biri bulunduğu için, eşeysel üreme son derece enderdir, örneğin ABD'de mantar nadiren, buna karşılık Avrupa'da biraz daha sık eşeysel üreme yapar. Eğer iki eş tip temas haline gelecek olursa, döllenme olur ve perithecium'lar oluşur. Küresel siyah renkli, yaklaşık 120 mik­ron çapındaki perithecium1ların renksiz küflerden oluşan bin saçağı bulunan bir ostiolum'la sonuçlanan uzun bir boynu (300-400 mik.) vardır. Perithecium örtüsünün dış tabakaların­dan az miktarda hif iplikleri de gelişebilir. Perithecium’lar tek tek veya gruplar halinde ve kabukta koremium’larla aynı yerlerde oluşur (Selik,1986; Butin, 1995).
Perithecium'un iç tarafında, her birisi renksiz hafifçe kıvrılmış eski ascospor içeren çok sayıda ascus oluşur. Ascus'lar olgunlaştığında sporlarını perithecium bırakarak parçalanırlar. Ascosporlar boyun,kanalı vasıtasıyla boşal­tılır ve ostiolum'u çevreleyen hiflerden oluşan saçak tara­fından desteklenen yapışkan bir damlacık halinde toplanırlar.
Mantar ölü veya ölmekte olan ağaçlar ve tomrukların ka­buklarında misel ve spor oluşturan koremiumlar halinde kışlar (Selik,1986; Butin,1995).

HASTALIĞIN TAŞIYICILARI VE YAYILMASI

Karaağaç ölümü hastalığının taşınmasında Scolytus scolytus (Fabr.), S. multistriatus (Marsch.) ve Hylurgppinuş rufipens (Eichhofı.) adlı kabuk böceklerinin rolü çok bü­yüktür.Mantar ayrıca toprak içinde kökleri sağlam ağaçlara temas eden hasta ağaçlardan da kök kaynaşması ile geçebil­mektedir. C. ulmi sporları su, nadiren hava ile, ekseriya böceklerle taşınır.Bunların yanında az da olsa omurgalı hayvanlar ve kuşlarla da sporlar taşınabilir. Ayrıca taşı­nan tomruk ağaç malzeme, araç ve gereç vb. ile taşınması da mümkündür.
Karaağaç kabuk böceklerinin hem beslenme hem de üremeyi yalnız canlı karaağaçlarda çoğunlukla bunların ince sür­günlerinin çatal yerlerinde olur. Üreme yiyimi ise yumurta bırakmak ve genç erginler meydana getirmek için yapılır. Ü­reme yiyimi yapılan yerler arasında; (1) Kuraklıktan şiddet­le zayıflamış canlı ağaçlar. (2) Hastalıktan süratle ölmüş veya son zamanlarda kesilmiş karaağaç ****u sayılabilir. Fa­kat böcek populasyonu büyük olduğu zaman, üreme yerleri çe­şitli olabilir. Buna karşılık çok iyi gelişme şartlarındaki ağaçlar nadiren üreme yeri olarak seçilir (Sümer,1984).
2.4.1. BÖCEĞİN BESLENME YİYİMİ

Kabuk böceği erginleri, karaağacın bütün vejetasyon devresi boyunca canlı ağaçlarda beslenirler. İlkba­harda karaağaçların tomurcuk uyanması sırasında bunların erginleri kışlamış bulunan lavralardan çıkmaya başlar. Birinci uçma zamanı mayıs, ikincisi ağustos ayına rastlar. Sıcaklığa bağlı olarak, ilkbahar ve yazın tam bir generasyon için ge­rekli zaman 35-4-5 gün arasında değişir (Sümer,1984)
Böceklerin çoğu, erginler olarak çıktıkları yerlere en yakın canlı karaağaçlarda beslenme yiyimi yaparlar. Böcek populasyonunun fazla olduğu yerlerde beslenme yapan böcekler ağaçlardan birçok ince sürgünü budayabilirler. Beslenme yiyi­mi zararları, ağaç tepesinin dış tarafındaki sürgün çatalla­rında çok fazladır. Bazen tepenin iç kısımlarında da bu zararlar meydana getirilir (Sümer,1984).
Beslenme yiyimi yapan böcekler, karaağaç ölümü hasta­lığına sebep olan mantarı vücutlarının üzerinde veya içinde taşıdıkları zaman canlı ağacı hastalandırmış olabilirler. Bu mantarlarla bulaşmış olan böceklerin, hastalığı sağlıklı ağaçlara bulaştırma ihtimali birçok faktöre bağlıdır.Has­talığın kontrolünde faydası olan iki faktör şunlardır: Bes­lenme yiyimi zamanı ve üzerinde beslenilen sürgünün yaşı.
İlkbahar ve yaz başlarındaki beslenme yiyimi, hasta­lıkla etkilenme bakımından önceki ve sonraki zamanlardakinden çok daha ciddi sonuçlar doğurur. Çünkü bu zamanda ilk­bahar ****unda bulunan uzun traheler açık ve fonksiyon görür durumdadır. Bu traheler kabuk yüzeyine o derece yakındır ki burada bulunan kabuk böcekleri tarafından parçalanırlar. Bu uzun, aktif ilkbahar trahelerinin içine dahil edilen manta­rın sporları, bütün ağaç organlarına hızla taşınır.
Yaz içerisinde daha sonra oluşan ****un traheleri nisbeten kısadır. Yaz ****unun bu kısa traheleri içine dahil edilen sporlar Tutana yavaş ve daha kısa mesafelerde hareket ederler.Bu suretle, geç meydana gelen bulaşmalar, nadiren ciddî zararlara sebep olan mevzi hastalanmalara yol açarlar.

Uzun ilkbahar traheleri, içinde bulunan sene oluşmuş olan sürgün çatallarına kadar nadiren uzanır. Bu yeni geli­şen kısım içinde böceklerin beslenme yiyimi genel bir has­talık ve ölüm sonucu doğurmaz. Halbuki, böceğin ilkbahar ve yaz başlarında bir veya daha yaşlı sürgünlerin çatallarında-ki beslenme yiyimi çoğunlukla şiddetli bir hastalıkla sonuçlanır (Sümer, 1984).

BÖCEĞİN ÜREME YİYİMİ

Bir karaağaç kabuk böceği, üreme yerinden çıkar çıkmaz beslenme yiyimi yapılacak ve yumurta bırakma galerileri için yer aramaya başlar. Bu böceklerin çiftleşme ve yumurta bırak­ma ipinden önce, canlı karaağaçlarda genellikle beslenme yiyimi yapmalarına rağmen, bu yiyimi yapmaları mutlaka lüzumlu değildir.Böceklerin kendilerine uygun üreme yerleri araştır­maları bütün vejetasyon mevsimi müddetince arazide devam eder ve gerçekleşir. Ergin böcekler olarak çıktıkları yerlerden 25 km’den daha fazla mesafelere yumurta bıraktıkları bilinmektedir (Sümer,1984).
Ergin böcekler, genç erginler meydana getirmek için ölü ve ölmekte olan karaağaç materyalini tercih etmelerine rağmen. daha çok zayıflamış fakat canlı olup sonunda ölecek ve böceğin hayat devrelerini kolayca geçirebileceği ağaçlara saldırma girişiminde bulunurlar.Bu durum bilhassa karaağaçların uzun süren kuraklık devrelerine maruz bulundukları yörelerde orta­ya çıkar. Son yıllarda artan çevre kirliliği karaağaçları da olumsuz yönde etkilemiş ve zayıf düşüp, ölmelerine neden ol­muştur. Ercin böcekler için yumurta bırakma yeri olarak bu ağaçlar idealdir.
Karaağaçların bulunduğu yörelerde yayılan kabuk böcek­leri, karaağaçların büyük ölçüde öldürüldüğü, kesildiği veya yaralandığı her yerde hızlı artış göstermektedir. Kabuk böceği üreme yiyimi için uygun olan, yani ölü, zayıflamış, kuraklığa maruz karaağaç materyalinin azalması maksadıyla yapılan her faaliyet bu sahada böcek sayısının azalmasına büyük ölçüde katkıda bulunacaktır.
Eğer karaağaç kabuk böcekleri, Ceratocystis ulmi man­tarını vücudunun üzerinde veya içinde taşıyorsa, üreme gale­rilerini yaptığı zaman, mantarı ölü ve ölmekte olan ağaç veya kesilmiş ****un içerisine yerleştirir ki burada mantar para­zit veya saprofit olarak ölü materyalde gelişebilir. Daha sonra bu üreme galerisinde gelişen yeni genarasyonun ergin böcekleri sporlara temas ederler ve vücutlarında onları ta­şırlar, daha sonra bunları beslenme yiyimi yaptıkları zaman canlı karaağaçların dokuları içerisine sokarlar. Bu yolla ka­raağaç ölümü hastalığı, ergin böceğin aktif olduğu bütün dönem müddetince uzak mesafelere götürülebilir (Sümer, 1384),
Hastalığın bulunmadığı yöreler, kabuk böcekleri ve Ceratocystis ulmi tarafından yayıldığında, ilk hastalıklı ağaç görüldükten birkaç yıl önce mantar, böceğin ölü ****daki üreme galerilerinde saprofit olarak bulunabilir. Bunun sebebi, muhtemelen böceklerin üreme kanallarına mantarı, canlı ağaçlardakinden daha sık olarak yerleştirdiğidir.Bununla beraber, kabuk böceklerinin yer ettiği bir bölgede bir kere hastalık görüldükten sonra, kontrol önlemleri alınmazsa hastalık çok hızlı artar.

. HASTALIĞIN GELİŞİMİ

Karaağaç ölümü hastalığı bir böcekle bir mantar ara­sında gerçekleşen alışılmamış bir hastalığın sonucudur. Has­talıktan her ne kadar yalnız mantar sorumlu ise de, böcek mantarın sporlarını hastalıklı ağaç ****undan sağlıklı ka­raağaçlara taşıyan, mantarın vazgeçilmez taşıyıcısıdır. Hastalığın yayılması karaağaç diri **** böcekleri S. multistriatus ve H. rufipens kanalıyla gerçekleşir.
Mantar ölü ve ölmekte olan ağaçlar ve tomrukların ka­buklarında misel ve spor oluşturan korumium'lar halinde kış­lar. Karaağaç diri **** böcekleri yumurtalarını tercihen ku­raklık, hastalık v.s. yüzünden ölmekte olan veya zayıf düş­müş ağaçların **** ve kabukları arasına koyarlar. Ergin dişi böcek kabuğu kateden ana kanal açar ve Scolytus'da teğetsel kesitte yıllık halkaların yönüne paralel (Resim.2). Hylurgopinus'da bunlarla 45°lik açı yapan bir galeri açar. Dişi ga­lerinin kenarı boyunca yumurtalarını koyar, yumurtalar çok geçmeden açılır ve lavralar ana galeriye dik açı yapacak şe­kilde tüneller açarlar. Şayet ağaç daha önceden mantarla bu­laşmışsa o zaman mantar böceğin tünellerinde miselyum ve yapışkan, graphium tipinde sporlar oluşturur. Böceğin kanalla­rında kitle halinde geliştirilen bu yapışkan konidiler genç böceklerin sindirim aygıtlarına geçer, ayrıca binlercesi de vücutlarında taşınır. Sporla yüklü olan genç böcekler, henüz sağlıklı olan diğer ağaçlara uçar ve orada genç dallarda primer olgunluk yemesine başlarlar.

Şekil 1.2.Ceratocystis ulmi'nin (Karaağaç ölümü hastalığı) gelişim safhaları,

a. Dışarı çıkmakta olan ve spor taşıyan er­gin böcek, b. Böcek sporları sağlıklı karaağaçlara taşır, c. Man­tar sporlarını taşıyan böcek, d. Böcekler karaağaç tomrukları ve hasta ağaçlarda çoğalırlar, e. Karaağaç kabuğu içerisinde di­şi böcek tünelleri ve lavralar, f. Mantar karaağaç kabuğunda ve tüneller içinde büyür, g. Koremium’lar, h. Tünel içinde genç bö­cek, ı. Koremium, m. Graphium tipi konidiler, n. Karaağaç Ksilem boruları içerisinde (Trache) misel ve cephalasporium tipi spor­lar, o. Bulaşma yerinin üstünde kalan yapraklar solmuş durumda, ö. Bulaşmış gövde enine kesitinde renk bozulması gösteren trachelerin oluşturduğu ksilem halkası, p. İletim boruları içerisin­de misel ve sporlar, q. Sağlıklı karaağaç, r. Hasta karaağaç, s. Doğal yoldan gerçekleşen kök kaynaşması, ş. Mantar ağaçtan ağaca kök kaynaşması yolu ile yayılır (Selik, 1986).

Scolytus'lar yasayan kuvvetli karaağaç dallarının çatal yaptıkları yerde, Eylurgopinus'lar ise 2-12 cm çapındaki gövdelerde beslenirler, böcekler kabuk ve ****u oyar, sporlar ağacın yaralanmış dokuları içerisine depolanır, çimlenir ve hızla yaralanmış kabuk ve **** içinde büyürler. Mantar ilkbahar ****unun geniş su iletim borularına ulaştığı takdirde, burada cephalosporium tipi sporlar oluşturur, bunlar da yükselen su akımı ile yu­karı doğru taşınırlar. Bu sporlar maya mantarları gibi tomurcuklanarak çoğalır, çimlenir ve yeni enfeksiyonları baş­latırlar. Ağaç tepesindeki symptomların derecesi iletim bo­rularına olan saldırı ile orantılıdır. Hastalığın erken dö­neminde misel öncelikle trachelere, ancak nadiren tracheid, **** lifi ve bunları çevreleyen paranchym hücrelerine sal­dırır. Dokulara genel bir saldırı hastalığın son veya yay­gın sürgün ölümü evresinde başlar. Bu sırada aynı zamanda mantar paranchym hücreleri arasında önemli derecede büyüme yapar. Misel hücreden hücreye geçitlerden girer. Biçim ve büyüklük bakımından değişen sporlar, sadece trache ve tracheid'lerde olmak üzere pek fazla oluşturulmaz. Sakız ve thyll oluşumu geniş trache'lerde ve bazen de sakız, thyll ve mantar miseli ile kombine olarak bloke edilmiş izole diri **** kısımlarında gerçekleştirilir. Enfeksiyon iletim borularında, muhtemelen mantarın toksik salgılarına reak­siyon olarak bitki dokuları tarafından çıkarılan maddele­rin enzimatik oksidasyonu ile oluşan bir esmerleşmeye ne­den olur. Bu koyu renkli fenolik maddeler daha sonra trache çeperleri tarafından adsorbe edilir ve onların esmer renk­lenmesini artırır (Selik, 1986; Butin, 1996).
Bulaşmış dal ve dalcıklar çok geçmeden solar ve ölür. Karaağaç ölümü hastalığının solgunluk symptomlarına sebep olma mekanizması tam olarak anlaşılmış değildir. Trachelerin misel, sakız ve thyll'lerle tıkanmaları ve böylece su ile­timinin bloke edilmesinin solgunluğun gelişmesinde bir rol oynamasına rağmen, bu olay genel değildir ve bazı araştırıcılar, bunun bizzat solgunluğa neden olması için yetersiz olduğu görüşündedirler. Mantar tarafından toksik madde sal­gılanması ise kanıtlanmış olup, bunların bitkinin Auxin systemi dengesine müdahale ettiği hakkında belirtiler vardır fakat bunun solgunluktaki rolü ile ilgili ayrıntılı bilgi şim­diye kadar sağlanamamıştır (Selik, 1986; Butin,1996).
İlkbahar ve yaz başlarında gerçekleşen bulaşmalar ka­raağaç ilkbahar ****unun geniş ve uzun trahelerinin hücumu­na uğraması sonucunu verir ve sporlar bunlarla hızla ağa­cın bütün kısımlarına takınabilir. Eğer iletim borularına genel bir saldırı olursa, çoğunlukla 10-50 yaşlarındaki genç ağaçlarda olduğu üzere (hastalığın akut formu) ağacın ölümü birkaç hafta içerisinde gerçekleşir. Geç bulaşmalarda ise, iletim borularına saldırı yaz ****unun dış, kısa iletim bo­ruları ile sınırlı kalır ve bunlar içerisinde hastalık ancak kısa mesafede hareket eder. Bunun neticesi olarak geç bulaş­malar ekseriyetle lokalize edilmiş enfeksiyonlar oluşturur ve ağaçlarda nadiren ani ciddi zararlara neden olur.
Karaağaç diri **** böceği canlı ağaçlarda sadece birkaç gün yeme yapar ve sonra ölmekte olan veya zayıf düşmüş karaa­ğaçlara gider ve bunlarda yeni galeriler açar ve yumurtala­rını koyar. Normal olarak bu böcekler bir vejetasyon devre­sinde 2-3 generasyon verirler. Her generasyonda genç ergin ölü veya zayıf düşmüş karaağaçlardan, yaşayan kuvvetli ağaçlara gider, orada beslenir ve sonra ölü veya zayıf ağaç­lara yumurta koymak üzere geri döner. Bunun sonucu olarak, böcek bir kere mantar sporlarıyla bulaşırsa, sporları hem sağlıklı, hem de hastalanmış ****lara taşır ve burada büyür, çoğalır, yeni çıkan bütün genç böcek ve hasta ağaca gelen başka böceklere de bulaşırlar (Selik, 1986).
Trabzon ve yöresinde yayılış gösteren karaağaçlarda yapmış olduğum tespitler sonucunda mantarın hasta ağaçlardan karaağaç kabuk böceklerinden başka karaağaçların kabuk ve kombiyumunda zarar ya£an diğer böcekler tarafından da az da olsa taşınabileceği olasılığının varlığını tespit ettim.
Tamamen kurumuş, ölmekte olan veya zayıf düşmüş ağaçların kabukları kesilerek bloklar halinde kaldırıldığında kara­ağaç kabuk böceklerinin ana ve lavra yolları (Resim.2) dı­şında birçok böceğe ait galerileri de sıkça rastlamak müm­kündür.

KARAAĞAÇ TÜRLERİNİN HASTALIĞA KARŞI DAYANIKLILIKLARI YA DA DUYARLILIKLARI

Yabancı karaağaçlardan, Amerika orijinliler, bilhassa Ulmus americana L. (Amerika karaağacı) ve ayrıca Ulmus proaera Salisb. (İngiliz karaağacı) hastalığa çok hassastır. Bundan başka Ulmus minör Miller (Ova karaağacı) ve Ulmus glabra Huds. (Dağ karaağacı) da duyarlı türler arasındadır. Buna karşılık Asya türleri olan Ulmus pumila L. (Sibirya karaağacı) ve Ulmus parvifolia Jacg. (Çin karaağacı) daya­nıklı türlerdir (Sümer,1984).
Ülkemizde bulunan üç yerli karaağaç/türümüz ara­sında, en hassas durumda olan ve en fazla zarar veren ka­raağaç Ulmus minör Miller subsp minör (Ulmus suberosa moench) dur. Hastalığın yayılmış bulunduğu yörelerde Ulmus minör Miller subsp. canescens'ler da akut olarak hastadır. Ancak Akdeniz bölgesindekiler sağlıklıdırlar. Ulmus glabra türün­de hastalık bazen ortaya çıkmaktadır. Ulmus leavis pall. Hastalıksız ve en dayanıklı karaağaç türümüz olarak görülmektedir.
2.7. HASTALIĞIN ÜLKEMİZDEKİ DURUMU

Hastalık Trakya'da aşırı şekilde şiddetli ve yaygın­dır. Marmara bölgesi ve bütün Karadeniz bölgesinde karaağaç­ları yok edecek derecede çok şiddetli olarak hüküm sürmek­tedir. Doğu Anadolu ve Akdeniz bölgelerindeki karaağaçlarda görülmemiş olmasına karşılık, Ege ve İç Anadolu bölgelerinde yer yer yayılmış durumdadır. Sağlıklı ağaçların da bulunduğu Ege ve İç Anadolu'da hastalık, Muğla ve Kayseri'ye (Yeşilhisar) kadar güneye inmektedir. Tespitlere göre karaağaç ölümü hastalığı Türkiye'de, Muğla (Gökova Körfezi)- Artvin arasında çekilecek bir hattın kuzey batısı ve özellikle ku­zeyinde hüküm sürmektedir. Çok aşırı zarara uğramış ka­raağaçların da bulunduğu güney batıdaki üç yayılış yeri olan Muğla yöresinden başka, orta Anadolu'da, hastalığın şiddetli tahribat yaptığı Kuzey Anadolu ve mevcut bulunmadığı Güney Anadolu arasında bir geçiş bölgesi durumundadır (Sümer, 1984).
Ülkemizde hastalık görülen yörelerde yaşlı ağaç­ların çoğunlukla kurumuş, hastalıklı olan genç karaağaçla­rın da patolojik bir görünüm arz ettikleri gözlenmektedir. Kuruyup yok olmuş yaşlı ağaçların yerlerinde şimdilik sağlıklı olan oldukça genç fertler yetişmiştir fakat bunları da kabuk böceği saldırısı için yeterli büyüklüğe geldiklerinde muhtemelen yok olacaklardır.
Trabzon-Meryemana ve Karataş dereleri yörelerinde Dağ karaağaçları (Ulmus glabra Huds.) kitleler halinde bu hasta­lık nedeni ile ölmektedir (Anşin 1976).
Trabzon ve yöresinde doğal yayılış gösteren Ulmus minör Miller ve (Ulmus glabra Huds.) larda hastalık çok şiddetli bir şekilde hüküm Sürmektedir. Bölgede 1970'li yıllardan sonra görülmeye harlayan hastalık 1980'den sonra hızla yayılmıştır. Deniz seviyesinden, Abietum orman zonuna (1600 m.) kadar, böl­gede yayılan karaağaçların çoğu hastalıktan dolayı kuruyup yok olmuştur (Resim. 4).
Hastalık günümüzde de etkisini sürdürmektedir. Birçoğu kuruyarak ölen karaağacın bulunduğu bir yörede hastalıktan etkilenmemiş aynı türden genç ve iyi yetişme muhiti koşulla­rına sahip fertlere de rastlamak mümkündür.Arazide artık yaşlı karaağaçlara rastlamak bir mucize olarak görülmekte­dir.

1. Hastalığın taşıyıcısı olan kabuk böcekleri tarafın­dan üreme yiyimi için aranan karaağaç materyalinin yok edil­mesi yolu ile böcek populasyonunun azaltılması.
2. Sağlıklı karaağaçların, kabuk böceklerinin beslenme giyiminden korunması.
3. Hasta bir ağaçtan komşu sihhatli ağaçlara, bunların temas eden kökleri yolu ile hastalığın etmeni olan C. ulmi mantarının toprak altından geçmesinin önlenmesi.
4. Karaağaç ölümü hastalığına dayanıklı ağaçlar yetiş­tirilmesi.
3. 2.1. KORUMA YÖNTEMLERİ

Karaağaç ölümü hastalığının etkili olarak kontrolü bakımından sağlık korunması tedbirleri önemlidir. Bu koruma mümkün olduğu kadar erken, bir bölgede karaağaç kabuk bö­ceği saldırısı olur olmaz başlatıldığı takdirde etkili olmaktadır. Yani bir koruma programı uygulamak için mutlaka hastalık ortaya çıkmasını beklememek gerekir.
Mantar-böcek ilişkisinin hastalık meydana getiren ha­yat devrini bozmak için şöyle bir korunma programı takip edilmelidir. Nisan ve Eylül ayları arasında hastalığın simptomlarını gösteren bütün karaağaçlar 30 gün içerisinde yok edilmelidir. Böylece, hastalık etmeni mantarı daha sonra sıhhatli karaağaçlara taşıyacak olan kabuk böceklerinin bu materyal üzerinde kolonize olmaları önlenecektir (Sümer, 1984).
Karaağaç kabuk böcekleri için üreme yerleri olarak hizmet görebilecek bütün karaağaç materyali ortadan kaldı­rılır. Sözü edilen **** materyali, istiflerdeki tomruklar, ağaçlar ve kalın dallarıdır ki bunlar kuraklıktan zayıfla­mış, fırtınadan yeni yaralanmış, hastalıkla öldürülmüş olabilir. Düşük kaliteli olup da tek tek veya meşcere halinde bulunan karaağaç fertlerine de yüksek kaliteli olanlara ya­pıldığı kadar koruma ihtimamı göstermek gerekir.
Kesim işi tamamen ölmüş ve ağaç tepesinin yarısından fazlasının öldürülmüş olduğu karaağaçlarla sınırlandırılmalı­dır. Yani, infekte olmuş bulunan bazı ağaçlara iyileşme şan­sı verilmelidir. Kesim toprak seviyesinden yapılarak kabuk soyulmalıdır. Bir yörede bu hastalığa karşı insektisidlerle mücadele yapılmayacaksa, ya ağacın tamamının yakılması veya kerestesinin kullanılması gerekiyorsa yalnızca kabuğunun uzaklaştırılması ve yakılması suretiyle bütün kabuk materya­li yok edilmelidir. Karaağaç kabuğu iki yıl kadar kabuk bö­ceği üreme yiyimi için uygun kalır. Bu devreyi geçmiş olan, yani toprak üzerinde böyle uzun zaman kalmış olan ağaçlarla uğraşmaya gerek y oktur (Sümer, 1984).
Kabuk böceklerinin üreme yiyimi yaptıkları yerleri sis­temli şekilde aranır ve tahrip edilir. Böcekler dikili ağaç­lardan başka tomruk ve kütüklere de yumurta bırakabilir ve genç erginler üretebilirler. Saldırıya uğramış olan bir karaağaç ****u için yapılması gereken muamele, kabuğu ile beraber yakmaktan veya toprağa gömmekten ibarettir.
Yukarıdaki korunma önlemlerinin yerine getirilmesiy­le kabuk böceklerinin hızlı artışı önlenir, bunların sa­yısındaki azalma ne kadar erken başlarsa hasta ağaçlar o kadar geç ortaya çıkar ve hastalanmalar azalır. Böcek sayı­sının azalması ve böylece püskürtülen ilaçların etkili ol­ma ihtimalinin artması imkanı doğar. Korunma önlemleri sa­yesinde hastalığa sebep olan mantarın üreme organları ve sporlarının bulunduğu yenik kanallarındaki hastalık ocakları tahrip olunmuş olur. Ayrıca diğer zararlı mantar ve böcek­leri barındıran ölü ve ölmekte olan ağaç kısımları ortadan kaldırılmış olur (Sumer, 1984).