İlk Türk İslam Devletlerinde Kültür ve medeniyet

4.Artuklular (1102-1409)
Bu devlete adını veren Artuk Bey, Anadolu'nun fethine katılan komutanlardandır. Melikşah'la arası açılınca Suriye Selçuklularının hizmetine girdi. Suriye Selçuklularının hükümdarı Tutuş bu komutana Kudüs'ü ikta olarak verdi. Artuk Bey, ölümüne kadar burada kaldı. Ancak ölümünden sonraki dönemlerde Fatımiler Kudüs'ü ele geçirdiler (1098). Bundan sonra Diyarbakır taraflarına gelen Artuk Bey'in oğulları bu bölgede Artuklular Devleti'ni kurdu. Artuklular üç kol halinde yaşadılar:
a.Hasankeyf Kolu : Artukoğlu Sökmen Bey tarafından Diyarbakır'da kuruldu (1102). Mardin, Harput, Palu ve Siirt'i ele geçiren bu kolu, Zengilerbaskı altında tutarak genişlemesini önlediler. Hasankeyf kolu Haçlılarla başarılı savaşlar yaptı. Zaman zaman, Eyyûbilere, İlhanlılara, Zengilere veTürkiye Selçuklularına bağlı kalan devlet, Eyyûbiler tarafından yıkıldı (1231).
b.Harput Kolu : Harput'ta Artuklu hakimiyeti Belek Gazi tarafından sağlandı (1112). Harput Artuk lularına I. Alaeddin Keykubat son verdi (1234).
c.Mardin Kolu : İlgazi tarafından Mardin'de kuruldu (1108). Halep'e hakim olan Mardin kolu Haç
lılarla da mücadele ettiler. Bu kolu Karakoyunlularyıktı (1409).

D. TÜRKİYE'DE KURULAN DİĞER TÜRK DEVLETLERİ

1.Sökmenliler (Ahlatşahlar)
Ahlat ve Van Gölü çevresinde kurulan bu devleti Eyyûbiler yıktı (1207).
2.Dilmaçoğulları
1085'te Erzen ve Bitlis dolaylarında kurulan devleti Akkoyunlular yıktı (1394).
3.İnaloğulları (Yınaloğulları)
Diyarbakır merkezli kurulan bu devlet, Haçlılarla mücadele etti. Eyyûbiler bu devleti yıktı (1098 -1183).

4.Çubukoğulları
Merkezi Harput olan devlet Artukoğulları tarafından yıkıldı (1085 -1213).
5.İnançoğulları
Bu devlet Denizli'de kuruldu (1261). Germiyan-oğulları bu devlete son verdi (1368).
6.Çaka Bey Devleti (1081 -1093)
Selçuklu - Bizans mücadelelerinde Çaka Bey Bizans'a esir düştü. Çaka Bey Bizans'tan kurtulduktan sonra İzmir'i ele geçirerek burada devletini kurdu.
•Çaka Bey Türk tarihinde ilk denizcilik çalışmalarını başlattı.
•Kurduğu donanma ile Bizans'ı mağlup etti ve Ege adalarını ele geçirdi.
•Bizans'a karşı Türkiye Selçukluları ve Balkanlardaki Peçeneklerle ittifak yapmaya çalıştı.
•Çanakkale ve Edremit'i fethetti.
•Bizans'ın kışkırtmaları sonucunda I. Kılıç Arslan Çaka Bey'i öldürttü. Çaka Bey'in ölü
münden sonra Bizans, Çaka Bey ve Tanrıvermişoğullarına ait bütün toprakları alarak
Batı Anadolu'daki 12 yıllık ilk Türk hakimiyetine son verdi.
7. Tanrıvermişoğulları (1081 -1093)
Efes ve çevresinde kuruldu. Siyasi hayatı hakkında fazla bilgi olmayan bu devletin toprakları Çaka Bey'in ölümünden sonra Bizans'ın eline geçti. Böylece devlet sona erdi.




Türkiye'de Kurulan İlk Türk Devletlerinin Hizmetleri;

•Anadolu'nun fethini gerçekleştirdiler.

•Bulundukları yerleri Bizans, Gürcü, Ermeni ve Haçlı saldırılarına karşı korudular.

•Anadolu'nun Türkleşmesini ve Türk yurdu olmasını sağladılar.

•Anadolu'daki küçük yerleşim merkezlerini zamanla büyük şehirler haline getirdiler.

•Türk milli kültürü Anadolu'da yaşatıldı. Her alanda ortaya konulan eserlerle Anadolu'nun
Türkiye adıyla anılmasına zemin hazırladılar.

E. TÜRKİYE SELÇUKLULARI DEVLETİ

(1077-1308)

KURULUŞ DÖNEMİ
Selçuk Bey'in torunlarından Kutalmış taht kavgalarında Alp Arslan'a yenildikten sonra öldürüldü ve
oğulları Suriye'ye gitti.
Bir süre Suriye'de kalan Kutalmış'ın oğlu Süleyman Şah ve kardeşleri. Melikşah tarafından Anadolu'nun fethi ile görevlendirildi. Süleyman Şah Bizans'ın yerli yöneticilerinden Konya ve çevresini, kardeşi Mansur da Afyon. Kütahya ve Eskişehir’i aldılar. Süleyman Şah ilerleyişine devam ederek İznik'i aldı ve kendisine merkez yaptı. 1075. Kardeşler arası iktidar mücadelesinde Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, Süleyman Şahın tarafını tuttu ve Mansur Bey ortadan kaldırıldı.
Süleyman Şah'a Anadolu'daki başarılarından dolayı Melikşah hükümdarlık unvanı veren bir ferman gönderdi. Abbasi halifesi de Süleyman Şah'a menşur göndererek hükümdarlığını onayladı. Böylece Türkiye Selçuklu Devleti kurulmuş oldu (1077). Türkiye Selçukluları Melikşah'tan sonra ortaya çıkan taht kavgaları ve karışıklıklardan faydalanarak bağımsız hareket etmeye başladılar. Büyük Selçuklu Sultanı Sencer’in 1157'de ölümüyle Türkiye Selçukluları tam bağımsız hale geldiler.

Türkiye Selçukluları Süleyman Şah zamanında;
•Bizans'ın taht kavgalarına karışarak iktidar değişikliklerine neden oldular. Bu durumdan fay
dalanan Türkiye Selçukluları, Kocaeli Yarımadası'nı, Güney Marmara kıyılarını, Üsküdar ve Kadıköy'ü ele geçirdiler.
•Boğazın Anadolu yakasını denetim altına alarak gümrük idaresi kurdular ve Boğaz'dan geçen gemilerden vergi aldılar.
•Balkanlardaki Türk akınlarını durdurmak isteyen Bizans, Süleyman Şah'dan vergi karşılığında barış istedi. Bu barışa göre Kocaeli Yarımadası'ndaki Dragos Çayı sınır kabul edildi.
•Batı sınırını güvenlik altına alan SüleymanŞah, Doğu ve Güney Doğu Anadolu'ya yöneldi.
Bizans'ın elinde kalan Çukurova, Adana, Tarsus, Misis ile Hıristiyanların önemli kalelerinden biri olan Antakya'yı aldı (1084).
•Antakya'nın fethi İslâm dünyasında sevince,Suriye Selçukluları ile Türkiye Selçukluları arasında savaşa neden oldu. Bu savaşta Süleyman Şah öldü (1086). Bu tarihten Melikşah'ın ölümüne kadar (1092) Süleyman Şah'ın oğulları Melikşah'ın yanında kaldı. Bu da Türkiye Selçuklularının Süleyman Şah'tan sonra fetret devri yaşamasına neden oldu (1086 -1092).
•Anadolu'ya gelen liderlerin en güçlüsü olan Süleyman Şah, Türkleri birleştirdi, Ermeni, Süryani ve Rum halkı da kendine bağladı. Süleyman Şah'ın Doğu seferine çıkarken yerine bıraktığı Ebul Kasım Türkiye Selçuklularının dağılmasını engelledi ve Bizans ile başarılı savaşlar yaptı.
I. Kılıç Arslan Devri (1092 - 1107)
Melikşah'ın ölümünden sonra serbest kalan I. Kılıç Arslan Anadolu'ya gelerek Türkiye Selçuklularının başına geçti (1092). I. Kılıç Arslan;
•Devleti düzene soktuktan sonra Bizans üzerinde baskı kurdu.
•ilk Türk denizcisi Çaka Bey ile ittifak yapılarak Bizans sıkıştırılmak istendi. Ancak Bizans'ın
kışkırtmalarıyla bu ittifak bozuldu. I. Kılıç Arslan Çaka Bey'i öldürttü ve bu beylik yıkıldı.
•I. Kılıç Arslan Bizans ile antlaşma yaparak batı sınırını güvence altına aldı. Bundan sonra doğu seferine çıkarak Malatya'yı kuşattı. Ancak I. Haçlı Seferi'nin başlamasından dolayı doğu seferinden vazgeçildi.
.I. Kılıç Arslan Haçlılarla başarılı savaşlar yapmasına rağmen ardı arkası kesilmeyen kuvvetler karşısında İznik ve Batı Anadolu'yu Bizans'a terk ederek merkezini Konya'ya taşımak zorunda kaldı.

.Danişmentoğulları mağlup edildi. Doğu Anadolu'daki devlet ve beylikler Türkiye Selçuklularına bağlandı.
.Suriye üzerine sefere çıkan I. Kılıç Arslan Musul'u aldı. I. Kılıç Arslan Büyük Selçuklularla yapılan savaşta öldü (1107).
Güçlü bir hükümdar olan I.Kılıç Arslan babasının ölümü ve Haçlı Seferleriyle doğan sarsıntıları ortadan kaldırmaya ve Anadolu'da siyasi birliği sağlamaya çalıştı. I. Kılıç Arslan döneminde Anadolu'da siyasi üstünlük Türkiye Selçuklularına geçti.

I. Mesut Devri (1116-1155)
I. Kılıç Arslan'dan sonra boş kalan Türkiye Selçuklu tahtına 1110 - 1116 yılları arasında Şahin Şah geçti. Ancak kardeşi Mesut, Danişmentlilerin de desteğini alarak tahtı ele geçirdi. (1116). Danişmentlilerin desteği ile hükümdar olan I.Mesut kayın pederi Emir Gazi'nin ölümüne kadar bu devletin himayesinde kaldı. I. Mesut döneminde;
•Danişmentoğullan'yla işbirliği yapıldı ve Haçlılarla uğraşan Bizans ile mücadele edilerek sınırlar genişletildi.
•Danişmentlilerin Anadolu'daki siyasi üstünlüğüne son verildi.
•Doğu siyaseti devam ettirildi. Bizans'ın Konya üzerine düzenlediği saldırı durduruldu.
•I. Mesut döneminde yapılan II. Haçlı Seferi'ne başarıyla karşı konuldu. Sultan Mesut, Bizans ve Haçlıları yenerek Anadolu'nun güvenli bir Türk yurdu olmasında önemli rol oynadı. Toroslardaki Ermeniler itaat altına alındı. Batı kaynaklarında Anadolu ilk defa Türkiye diye geçmeye başladı.
•Türkiye Selçuklularının Anadolu'da ilk bayındırlık ve kurumlaşma hareketleri başladı. Ayrıca devletin bağımsızlık alametlerinden olan ilk para basıldı.

YÜKSELİŞ DÖNEMİ

II. Kılıç Arslan Devri (1155 -1192)
I. Mesut'un ölümünden sonra yerine geçen II. Kılıç Arslan'a karşı şehzadeler mücadeleye başladı. Bu durumdan faydalanmak isteyen Bizans ve Musul Atabeyliği ittifak yaparak saldırıya geçtiler. Arkasından Kilikya Ermenileri Selçuklu topraklarına saldırdılar. Bu gelişmeler üzerine II. Kılıç Arslan, Türkmenlerin Bizans topraklarına saldırmayacaklarını garanti etti ve iki devlet arasında dostluk_ant-laşması yapıldı. Böylece Bizans ile Musul Atabeyiliği ve Danişmentliler arasında yapılan ittifak bozuldu. II. Kılıç Arslan Danişmentlileri ve Ermenileri mağlup etti, Mengücek Devleti'ni kendine bağladı. Bu sırada Musul Atabeyliği'nin basıdaki Nurettin Zengi öldü ve bu Atabeylik de safdışı kaldı. Bu olumlu gelişmelerin yanında Türkmenler Bizans topraklarına saldırarak iki devlet arasında savaşa zemin hazırladılar.

Miryokefalon Savaşı (1176)

II. Kılıç Arslan'ın sınırlarını doğuda Fırat nehrine batıda Sakarya'ya kadar genişletmesi Bizans'ı rahatsız ediyordu. Bu durum Balkanlardaki durumunu düzelten Bizans'ı harekete geçirdi.
Savaşın Nedenleri:
1. II. Kılıç Arslan'ın Anadolu'da birliği sağlaması ve güçlenmesi
2.Türkmenlerin Bizans topraklarına sürekli akınlar düzenlemesi
3.Bizans'ın Türkiye Selçuklularından Danişmentlilere ait bazı kale ve şehirleri istemesi
4.Bizans'ın Türkleri Anadolu'dan çıkararak Anadolu'ya tamamen hakim olmak istemesi
Bizans Frank, Macar, Sırp ve Peçeneklerden oluşan ücretli askerleriyle Denizli'den Konya üzerine yürüyüşe geçti. Denizli yakınlarındaki Miryokefalon (Kumdanlı) vadisinde yapılan savaşta II. Kılıç Arslan Bizans imparatoru Manuel'i mağlup etti (1176).
Savaşın Sonuçları:
1. Bizans Anadolu'yu Türklerden geri alma ümidini tamamen yitirdi.
2. Anadolu'da Haçlı Seferleriyle elden çıkan üstünlük tekrar Türklere geçti.
3.Anadolu kesin olarak Türk yurdu haline geldi. Hıristiyan dünyası da Anadolu'nun Türk yurdu olduğunu kabul etti.
4. Bizans taarruzdan savunmaya, Türkler ise,savunmadan taarruza geçtiler.
5.Taraflar arasında anlaşma yapıldı. Bizans imparatoru ağır bir tazminat ödemek ve Eskişehir önlerine yapılan istihkamları kaldırmak şartıyla canını kurtarabildi.
6.Bu zaferden sonra Türkiye Selçukluları siyasal, kültürel ve ekonomik yönden hızlı bir gelişme sürecine girdiler.
1 Malazgirt vatan kazandıran, Miryokefalon ise, vatan kurtaran savaştır. Bu savaş sonuçları itibariyle Sakarya ve Başkomutanlık Meydan Muharebeleriyle benzerlik göstermektedir.

II. Kılıç Arslan dönemindeki diğer gelişmeleri şöyle sıralayabiliriz;
•Danişmentlilerden Malatya alınarak bu devleteson verildi (1178).
•Anadolu'da önemli ölçüde siyasi birlik sağlandı
ve genişleme siyaseti devam etti.
•Eyyûbilere karşı ılımlı bir politika izlenerek taraflar arasında antlaşma yapıldı.
•Çukurova Ermenilerinin elindeki bazı yerler alındı ve sınırlar Silifke'ye kadar genişletildi.
•Bizans'ın Miryokefalon'dan sonraki antlaşma gereği istihkamları yıktırmaması üzerine batıdaki fetihlere devam edildi. Uluborlu, Eskişehir, Kütahya alındı ve sınırlar Denizli'ye kadar genişletildi.
•İhtiyarlığını ileri süren II. Kılıç Arslan Türk hakimiyet anlayışına göre ülkesini onbir oğlu arasında paylaştırdı. Bu gelişme sonunda siyasal
bütünlük bozuldu. Taht kavgaları başladı ve devlet zayıfladı.

II. Kılıç Arslar'dan sonra Türkiye Selçuklularının başına I. Gıyaseddin Keyhüsrev geçti (1192 - 1196). Fakat kardeşlen hükümdartığını kabul etmeyerek isyan ettiler. Mücadeleler sonunda Rükneddin Süleyman Şah Anadolu Selçuklu hükümdarı oldu.

Rükneddin Süleymanşah Devri (1196 -1204)
Rükneddin Süleyman Şah;
•Kısa sürede merkezi otoriteyi güçlendirerek Bizans'ı vergiye bağladı.
•Çukurova Ermenilerini Torosların güneyine çekilmeye zorladı.
•Doğu Anadolu seferine çıkarak Mengücekleri ve Artukoğullarından bazı beyleri kendine bağladıktan sonra Erzurum'u alarak Saltuklulara son verdi (1202). Böylece Türkiye Selçukluları Gürcülerle komşu oldular. Sınırlarını genişleten Rükneddin Süleyman Şah Gürcistan seferi sırasında vefat etti (1204)

I. Gıyaseddin Keyhüsrev Devri (1204 -1211)
Rükneddin Süleyman Şah'ın ölümünden sonra III. Kılıç Arslan arkasından da I. Gıyaseddin Keyhüsrev ikinci defa Türkiye Selçuklu tahtına çıktı. Bu dönemde;
•I. Gıyaseddin Keyhüsrev askeri hareketlerini iktisadi ve ticari amaçlara yönelik olarak düzenledi.
•İznik İmparatorluğu ile anlaşarak Karadeniz'in ticaret yolunu tehdit eden Trabzon Rum İmparatorluğu üzerine sefer düzenlendi. Trabzon Rum imparatorluğu mağlup edilerek kapanmış olan Karadeniz ticaret yolu açıldı.
•Milletlerarası ticareti teşvik ve himaye amacıyla Venediklilerle ilk ticaret antlaşması yapıldı.
•Antalya'da donanma kurularak ilk defa denizcilik alanında faaliyetler başladı.
•I. Gıyaseddin Keyhüsrev Ermenilerin ve Eyyûbilerin saldırılarını önledi. Vergisini ödemeyenİznik imparatorluğu'na savaş açtı. Alaşehir yakınlarında yapılan savaşı Türkiye Selçuklularıkazandı. Ancak I. Gıyaseddin Keyhüsrev bu savaşta şehid edildi (1211).

I. İzzeddin Keykavus Devri (1211 -1220)
Selçuklu devlet adamlarının aldığı kararla tahta çıkan I. İzzeddin Keykavus'a kardeşi Alaeddin Keyku-bat isyan etti. Ancak bu isyan bastırıldı. Ayaklanmaları bastıran I.İzzeddin Keykavus, fetih politikasına devam ederek Türkiye Selçuklularının ekonomik çıkarları için birtakım girişimlerde bulundu;
•Sinop fethedildi ve Selçuklular yeniden Karadeniz'e ulaştı. Başta tüccarlar olmak üzere buraya Türkler yerleştirildi. Sinop ithalat ve ihracat limanı haline geldi.
•Kıbrıs kralı ile ticaret antlaşması yapıldı. Çünkü Avrupa ülkeleriyle ticaret Kıbrıs üzerinden
oluyordu. Daha sonra da Venediklilerle ticaret antlaşması yapıldı.
•Trabzon Rum imparatorluğu ve Çukurova Ermenileri vergiye bağlandı.
•Antalya ile anlaşma yapıldı ve halkının isyanı bastırıldı.
•Artukluları ve Erbil Atabeyliği'ni hakimiyetine alan I. İzzeddin Keykavus Eyyûbiler üzerine çıktığı bir
seferde öldü.
2 Uluslararası ticarette Anadolu'nun yerini ve önemini iyi kavrayan I. İzzeddin Keykavus, askeri seferlerini ekonomik ve ticari amaçlı olarak gerçekleştirdi. Bu nedenle II. Kılıç Arslan döneminde Anadolu'da kurulmaya başlayan kervansarayların sayısını artırarak ticareti geliştirmeye çalıştı.

I. Alaeddin Keykubat Devri (1220 - 1237)
I. İzzeddin Keykavus'un ölümü üzerine Malatya'daki Mişar kalesi'nde hapsedilen Alaeddin Keykubat devletin başına geçirildi. Türkiye Selçukluları Alaeddin Keykubat devrinde en parlak dönemini yaşadı. Bu dönemin önemli olayları şunlardır;
•Bu dönemde Moğol tehlikesi ortaya çıktı. Bu tehlikeye karşı Türkiye Selçukluları Eyyubilerle
anlaşma yaptılar. Konya, Kayseri ve Sivas gibi büyük şehirlerin surlarını tamir ederek Moğollara karşı tedbir aldılar.
•Rumların elinde bulunan askeri ve ticari önemi büyük Kolonoros (Alanya) karadan ve denizden kuşatılarak fethedildi (1223). Alanya'da (Alaiye) tersane kuruldu.
•Daha önceden Sinop'ta kurulan bir donanma Kırım'ın önemli ticaret limanlarından olan Suğdak üzerine gönderildi. Deniz aşırı yapılan bu sefer ticari amaç taşıyordu. Bu sefer sırasında bir kısım Kıpçak beyleri ve Rus kınezleri Türkiye Selçuklularına bağlandı. Suğdak'ın alınması Türkiye Selçuklularının denizcilikte geliştiğini göstermektedir.

.Alaeddin Keykubat Çukurova Ermenilerini yenerek vergilerini arttırdı. Eyyûbi ve Artuklu melikleri mağlup edildi. Mengücek Devleti yıkılarak toprakları Selçuklulara katıldı (1228). Alaeddin Keykubat Trabzon'u kuşattıysa da kötü hava şartlarından dolayı burayı alamadı.
.Moğol saldırıları nedeniyle parçalanan Har-zemşahlar daha batıya göç ederek Doğu Anadolu'ya kadar geldiler. Harzemşahların Moğollarla mücadelesi Selçukluların da işine geldiği için Harzemşahlara yardım ediliyordu. Ancak Harzemşahların Selçuklulara bağlı sanat, bilim ve kültür merkezi olan Ahlat'ı işgal ederek yağmalamaları ilişkilerin bozulmasına neden oldu. iki devlet arasında Erzincan yakınlarında Yassıçemen Savaşı yapıldı (1230). Bu savaşta mağlup olan Harzemşahlar bir daha toparlanamadı. Celaleddin Harzemşah'ın ölümüyle bu devlet tarihe karıştı (1231). Bu savaş Türkiye Selçuklularıyla Moğollar arasındaki tampon bölgenin kalkmasına neden oldu.

.Moğol tehlikesinin yaklaştığı sırada Harzemşahlardan sonra Eyyûbiler de Selçuklularla ittifakı bozarak saldırıya geçtiler. Alaeddin Keykubat Eyyûbileri mağlup etti. Artukluların Harput kolu yıkıldı (1236). Bu arada Alaeddin Keykubat Moğollarla dostane ilişkiler kurmaya çalıştı, Ögedey Han'a elçi gönderdi.
Alaeddin Keykubat Anadolu'da siyasi birliği tamamen sağladı ve devleti en geniş sınırlarına ulaştırdı. Ayrıca Anadolu uluslararası ticaret merkezi haline geldi.
Alaeddin Keykubat Moğol tehlikesinin yaklaştığı sırada zehirlenerek öldürüldü (1237).

TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ'NİN ZAYIFLAMASI VE MOĞOL İSTİLASI DÖNEMİ

II. Gıyaseddin Keyhüsrev Devri (1237 -1246)
Alaeddin Keykubat'ın ölümü ve II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in yetersizliği devletin zayıflamasına ve bunalımlara neden oldu. II. Gıyaseddin Keyhüsrev değerli devlet adamları yerine kendisine iyi görünen kişileri görevlendirdi. Bu dönemin önemli olayları şunlardır;
Baba İshak İsyanı (1240)
Moğolların önünden kaçan Türkler ilk önce Doğu ve Güneydoğu Anadolu'ya yerleştiler. Bölgede nüfusun artması, ekonomik sıkıntılara ve huzursuzluklara neden oldu. Türkmenlerin ticaret kervanlarını soymasına devlet sert tepki gösterdi ve bölgede huzursuzluk iyice arttı. Bu durumdan faydalanan Baba İshak peygamber olduğunu ileri sürerek Anadolu Selçuklularına isyan etti.
İsyancılar Adıyaman ve Maraş'ı ele geçirdiler. İsyan Sivas, Tokat ve Amasya'ya kadar genişledi. Dini nitelik taşıyan isyan Baba İshak'ın öldürülmesiyle sona erdi. Bu isyanın güçlükle bastırılması Türkiye Selçuklu Devleti'nin eski kuvvetini kaybettiğini ortaya koydu. Durumu gören Moğollar Anadolu'yu işgale karar verdiler.