İlk Türk İslam Devletlerinde Kültür ve medeniyet

Kösedağ Savaşı (1243)
Yassıçemen Savaşı'ndan sonra Selçuklulardan çekinen Moğollar, devletin iç isyanlarda bile zorlanmasından cesaretlenerek Erzurum'u yağmaladılar. Selçukluların gücünü sınayan Moğollar istedikleri sonucu alınca Anadolu'ya Baycu komutasında bir ordu gönderdiler. Sivas ile Erzincan arasında yapılan Kösedağ Savaşı'nda sayı üstünlüğüne rağmen iyi yönetilmeyen Selçuklu ordusu yenildi (1243). Kösedağ Savaşı'nın kaybedilmesiyle;
1.Moğollar Anadolu'yu istilâ ederek hakimiyetleri altına aldılar.
2.Anadolu Selçukluları Moğollara bağlandı ve ağır vergi ödemeye başladılar.
3.Selçuklulara tabî olan Ermeniler ve Trabzon Rum İmparatorluğu ayrılarak Moğollara bağlandılar.
4.Moğol istilasıyla ticaret yollarının önemini kaybetmesi ve ürünlerin toplanamaması nedeniyle kıtlık yaşandı.
5.Türkiye Selçuklularının siyasal gücü zayıfladı. Merkezi otoritenin zayıflaması üzerine Anadolu'nun değişik yerlerinde beylikler kuruldu.
6.Sivas ve Kayseri şehirleri tahrip edilerek yağmalandı. Moğollar yarım yüzyıl Anadolu'yu sömürdüler.
7.Devlet adamlarının iktidar hırsı Selçukluları Moğolların oyuncağı haline getirdi. Tahta çıkmak isteyen şehzadeler ve iktidara geçmek isteyen devlet adamlarının başvurdukları otorite Moğollardı. Bu da Selçukluların etkinliğini azaltırken Moğolları daha da etkin hale getirdi.
8. Selçuklu Devleti parçalanma ve yıkılma sü
recine girdi.

Türkiye Selçuklu Devleti'nin Yıkılışı

II.Gıyaseddin'in ölümünden sonra II. İzzeddin Keykavus tahta geçti. II. İzzedin Keykavus, ilk yılla-rında kendine karşı olan devlet adamlarıyla uğraştı. Bu arada Moğollar, Türkiye Selçuklularına müdahele ederek ülkeyi üç kardeş arasında paylaştırdı.
Türkiye Selçukluları Moğollara karşı Altın Orda Devleti'nden yardım istedi. Bu durum Moğol baskısını arttırdı.
Selçuklu vezirlerinden Celaleddin Karatay ülkeyi toparlamaya çalıştı. Onun ölümünden sonra karışıklık iyice arttı. Moğolların büyük hanı Kubilay kardeşi Hülagu'yu batı seferiyle görevlendirdi. Hülagu, İran merkez olmak üzere İlhanlı Devleti'ni kurdu. Türkiye Selçukluları İlhanlılara bağlandı.
Türkiye Selçuklularının son dönemlerinde Mühezzibüddin Ali, Muineddin Süleyman Pervane gibi devlet adamları önemli rol oynadılar.
Moğolların baskısının artması üzerine Türkiye Selçukluları Memlüklerden yardım istedi. Sultan Baybars Ayn Calud Savaşı'nda Moğolları yendikten sonra Kayseri'ye kadar geldi (1277). Ancak ilgi göremediğinden tekrar ülkesine döndü.
Anadolu, Moğol baskısı altında ekonomik ve siyasi buhranlarla ezildi. Devlet memurlukları para ile satılmaya başlandı. II. Mesut'un ölümüyle Anadolu Selçuklu Devleti yıkıldı (1308).

A. UÇLARDA HAYAT VE BEYLİKLER

Uc'larda Hayat
Türk devletlerinde sınırlara ve sınır boylarındaki vilayetler ile sancaklara uc adı veriliyordu. Malazgirt zaferinden sonra Bizans sınırı boyunca Karadeniz'den Akdeniz'e uzanan uc bölgelerine Türkmen beyleri, aşiret ve oymaklarla birlikte yerleştirildi. Bu beyler Bizans'la savaşarak fetihler yaptılar. Anadolu'da ilk uc teşkilatı, XI. yüzyılda Bizans sınırında Danişmentliler tarafından kuruldu. Daha sonra da Trabzon Rum İmparatorluğu sınırında kuruldu.
Türkiye Selçuklu Devleti'nin kuruluşundan itibaren sınırlarda düzenli bir uc teşkilatı kuruldu. Uc beyleri yarı bağımsız olup sürekli sınırların genişletilmesi için mücadele ediyordu. Merkezi otoritenin güçlü olduğu dönemlerde düzenli işleyen uc teşkilatı, otoritenin zayıfladığı dönemlerde bozuluyordu. Bu durumlarda uc beylikleri bağımsız beylikler haline geliyordu.
Türkiye Selçukluları zamanında üç yönde uc bölgesi oluşturuldu;
1.Güneyde, Alanya ve Antalya merkezli Çukurova Ermenileri ve Kıbrıs Krallığı'na karşı ucbeyliği kuruldu.
2.Samsun, Bafra, Sinop ve Kastamonu merkezli Trabzon Rum İmparatorluğuma karşı uc beyliği
kuruldu.
3. Batıda, Bizans'a karşı Afyon Karahisar, Kütahya ve Denizli merkezli uc beyliği kuruldu.
Uc beyliği irsi şekilde devam ediyordu. Yarı bağımsız yaşayan bu beyler, ancak I. Alaeddin Key-kubat tarafından Türkiye Selçuklu merkezi yönetimine bağlanabildi. Kösedağ Savaşı'ndan sonra Moğol baskısına dayanamayan halk ve uc beyleri değişik bölgelerde İlhanlı hakimiyetinin sona ermesiyle bağımsız hale geldiler.

B. BEYLİKLER DÖNEMİ
Bağımsız hale gelen Anadolu beylikleri Bizans ve Moğollarla savaştılar. Beylikler, Anadolu'da Türk birliğini kurmak ve Türkiye Selçuklularının yerini alabilmek için birbirleriyle mücadele ettiler. Beylikler siyasal gücün parçalanmasına neden olmalarının yanında Anadolu'nun uc noktalarının Türkleşmesi ve Selçuklu kültür ve uygarlığın yayılmasında önemli rol oynadılar.

1.Osmanoğulları (1299 -1918)
Osmanoğulları Beyliği Oğuzların Kayı boyundandır. Yassı Çemen Savaşı'nda Türkiye Selçuklularını destekleyen Kayılar I. Alaeddin Keykubat tarafından Ankara'nın batısındaki Karacadağ'a yerleştirildi. Ertuğrul Gazi başkanlığında Bizans sınırındaki Söğüt ve Domaniç'e gelerek bir uc beyliği olarak kurulan Osmanoğulları Beyliği daha sonraki dönemlerde Anadolu Türk birliğini kurdu.

2.Karamanoğulları (1256 -1487)
Oğuzların Afşar kolundan olan Karamanoğulları I. Alaeddin Keykubat tarafından Ermenek ve çevresine yerleştirildi (1228). Karamanoğulları Türkiye Selçuklularının zayıflamasıyla bağımsız bir beylik oldu (1256). Beyliği Nûre Süfi'nin oğlu Kerimûddin Karaman kurdu.
Karamanoğulları Anadolu'da Moğollara karşı en çok mücadele eden beyliktir. Türkiye Selçuklu Devleti'nin yıkılmasından sonra Karamanoğulları Konya ve Karaman çevresini ele geçirdiler. Türkiye Selçuklularının merkezini ele geçiren Karamanoğulları kendilerini Selçukluların varisi kabul ederek Anadolu'da Türk birliğini kurmaya çalıştılar. XIV. yüzyılda en güçlü Anadolu beyliği haline gelen Karamanoğulları Türk birliğinin sağlanmasında en çok Osmanoğullarıyla mücadele etti. İki taraf arasında ilk mücadeleler I. Murat zamanında başladı. Yıldırım Bayezid'e yenilen Karamanoğulları Osmanlılara katıldı. Ancak Ankara Savaşı'nda Osmanlıların Timur'a yenilmesiyle Anadolu'da siyasi birlik bozuldu (1402) ve Karamanoğulları beyliği yeniden kuruldu.
Osmanlılarla Memlükler arasında sıkışıp kalan Karamanoğulları gelişme imkanı bulamadı. Fatih dönemindeki savaşlarla iyice zayıflayan Karaman-oğulları'na II. Bayezid son vererek topraklarını Osmanlı Devleti'ne kattı (1487).
Karamanoğulları Anadolu'da ilk defa Türkçeyi resmi dil olarak kabul ettiler (1277).

3. Germiyanoğulları (1299 -1429)
XIII. yüzyılın ilk yarısında Malatya civarına yerleşen Germiyan aşireti, I. Alaeddin Keykubat zamanında Kütahya civarına göç etti. Beylik Yakup Bey tarafından Kütahya merkezli kuruldu (1299). Yakup Bey topraklarını Birgi, Tavşanlı, Simav, Emet ve Selçuk'u alarak genişletti. Anadolu'nun güçlü beyliklerinden olan Germiyanoğullarına Bizans bir süre vergi ödedi. Germiyan komutanlarından Mehmet Bey, Aydın ve izmir çevresini alarak Aydınoğulları Beyliği'ni kurdu.
Germiyanoğulları zaman zaman Karamanoğulları, Hamitoğulları, Osmanoğulları ve Bizans ile mücadele etti. Germiyanoğulları, Osmanoğullarıyla akrabalık kurarak Kütahya, Emet, Simav ve Tavşanlı'yı kızının çeyizi olarak Osmanlılara verdi. Toprakları küçülen bu beyliğe Yıldırım Bayezid son verdi (1390).
Ankara Savaşı'ndan sonra yeniden kurulan beylik II. Yakup Bey'in vasiyeti üzerine II. Murat zamanında Osmanlılara katıldı (1429).

4. Karesioğulları (1304 -1360)
Türkiye Selçukluları 1178'de Danişmentli Devleti'ni ortadan kaldırdı. Selçukluların hizmetine giren Danişmentliler, Bizans sınırlarında uc beyi olarak görevlendirildi. XIII. yüzyıl sonlarında bu aileden uc beyi Kalem Bey ile oğlu Karesi Bey bazı Bizans şehirlerini ele geçirdiler. Karesi Bey Balıkesir merkez olarak Çanakkale ve Bergama'yı içine alan bölgede Karesioğulları Beyliği'ni kurdu (1304).
Karesioğulları Balıkesir kolu ve Bergama kolu olarak ikiye ayrıldı. Karesioğulları güçlü donanma kurarak Bizans'la mücadele ettiler. Bu beyliğin büyük bölümü Orhan zamanında Osmanlılara katıldı (1345). Çanakkale ve çevresini alan I. Murat, Karesi topraklarını tamamen Osmanlılara kattı (1360).
• Karesioğulları Osmanlılara katılan ilk beyliktir. Böylece Anadolu beylikleri ilk defa Osmanlıların hakimiyetine girmeye başladı.
• Karesioğuilarının Osmanlılara katılmasıyla Osmanlılar donanmaya sahip oldu. Bu durum Osmanlılarda denizcilik faaliyetlerini başlattı ve Balkanlara geçişi kolaylaştırdı.
• Karesi Beyliği'nin komutanları Osmanlı Devleti'nin hizmetine girdi.
• Karesioğulları Ankara Savaşı'ndan sonra kurulmadı.

5. Hamitoğulları (1300 -1423)
Uluborlu merkez olmak üzere İsparta, Eğirdir ve Antalya çevresinde Feleküddin Dündar Bey tarafından kuruldu. Beyliğin merkezi daha sonra Eğirdir'e taşındı.
Güçlenen Hamitoğulları Beyliği, bir süre Aydın, Menteşe, Saruhan ve Osmanoğulları beylikleri üzerinde hakimiyet kurdu. Beylik Moğollarla mücadele etti. İlhanlıların Anadolu valisi Timurtaş bölgeye sefer düzenleyerek Dündar Bey'i öldürdü. Timurtaşın çekilmesinden sonra Dündar Bey'in -ğuHan beyliği yeniden kurdu. Hamitoğulları topraklarının Eğirdir Kolunu (Yalvaç, Karaağaç, Beyşe- hir,Seydişehir ve Akşehir) I. Murat zamanında Osmanlılara sattı. Hamitoğullarının Antalya (Tekeoğulları) koluna Yıldırım Bayezid son verdi (1390). Ankara Savaşımdan sonra yeniden kurulan beylik II. Murat tarafından Osmanlılara katıldı (1423).

6. Aydınoğulları (1308 -1426)
Birgi merkezli olarak İzmir, Aydın Efes, Tire ve Selçuk civarında Germiyanoğlu komutanlarından Aydınoğlu Mehmet Bey tarafından kuruldu.
Beylik en parlak devrini Umur Bey döneminde yaşadı. Güçlü bir donanmaya sahip olan Aydınoğulları, Saruhanoğullarıyla birlikte Yunanistan ve Ege adalarına seferler düzenledi. Bir Haçlı donanması mağlup edildi. Umur Bey, Trakya kıyılarını ve Alaşehir'i de topraklarına kattı. Ancak daha sonra Haçlılarla yapılan bir savaşta Umur Bey şehit oldu.
Umur Bey'in ölümünden sonra beylik zayıfladı. Yıldırım Bayezid bu beyliği Osmanlı topraklarına kattı (1390). Ankara Savaşı'ndan sonra yeniden kurulan beylik yeniden II.Murat zamanında Osmanlı topraklarına katıldı (1426).

7. Menteşeoğulları (1261-1424)
XIII. yüzyılın ikinci yarısında Antalya'dan Muğla kıyılarında karaya çıkan Türkmenlerden Menteşe Bey tarafından kuruldu. Beyliğin merkezi Milas'tı. Fethiye ile Söke arasındaki sahillerden Denizli'ye kadar olan bölgeyi ele geçirdiler.
Denizcilikle uğraşan Menteşeoğulları Mesut Bey zamanında en parlak dönemini yaşadılar. Rodos Adası'nın bir bölümü Rumlardan alındı.
Menteşeoğulları Yıldırım Bayezid tarafından Osmanlı hakimiyetine alındı (1391). Ankara Savaşı'ndan sonra yeniden kurulan beylik II.Murat tarafından Osmanlı topraklarına katıldı(1424).

8. Saruhanoğulları (1313 -1410)
Harzem komutanlarından Saruhan önce Türkiye Selçuklularının hizmetinde idi. Batı Anadolu'ya geldikten sonra Germiyanoğullarının uc beyliği görevinde bulundu. Saruhan Bey, Manisa'yı alarak burada beyliğini kurdu. Denizcilik faaliyetlerinde bulunan Saruhanoğulları, Aydınoğullarıyla işbirliği yaparak Ege adalarına ve Balkanlara seferler düzenlediler.
Yıldırım Bayezid tarafından Osmanlı hakimiyetine alınan beylik, Ankara Savaşı'ndan sonra yeniden kuruldu. Çelebi Mehmet Saruhanoğullarını topraklarına kattı (1410). Böylece Ankara Savaşı'ndan sonra Anadolu'da ikinci defa Türk birliğini sağlama çalışmaları başladı.

9. Candaroğulları (1292 -1461)
Şemseddin Yaman Candar tarafından Kastamonu ve Sinop civarında kuruldu. Kuvvetli bir donanmaya sahip olan Candaroğulları Karadeniz ticareti için Venedik ve Cenevizlilerle bazen dostça geçindiler, bazen de savaştılar.
Osmanlılarla Candaroğulları önceleri iyi geçirdiler. Osmanoğullarınm, Candaroğulların taht kavgalarına karışması tarafların ilişkilerini bozdu. Yıldırım Bayezid Kastamonu koluna hakim oldu (1392). Sinop Kolu ise Ankara Savaşı'ndan sonra Timur'a bağlılığını bildirerek bütün Candaroğulları topraklarına hakim oldular. Bu beyliğe İsfendiyaroğulları da denilmektedir. II.Murat tarafından Osmanlılara bağlanan Candaroğulları Beyliği'ni Fatih tamamen Osmanlı topraklarına kattı (1416).

10. Pervaneoğulları (1277 -1322)
Türkiye Selçuklu vezirlerinden Muineddin Pervane'nin oğlu Mehmet Bey tarafından Sinop merkez olarak kuruldu. Moğollarla iyi geçinen beylik Kırım'a seferler yaparak Cenevizlilere karşı başarılı oldu. Bu beylik bir süre sonra Candaroğullarına katıldı.

11. Taceddinoğullan (Canik Beyleri) (1328 -1428)
Beyliğin merkezi Niksar'dır. Taceddin Bey Bafra, Samsun, Terme ve Ordu'yu topraklarına kat-
tı.Yıldırım Bayezid zamanında Osmanlı hakimiyetine giren beylik II.Murat döneminde tamamen Osmanlılara katıldı (1428).

12. Eşref oğulları (1284 - 1326)
Seyfeddin Süleyman Bey tarafından Beyşehir merkezli kuruldu. Önceleri Türkiye Selçuklularının uc beyliği olan Eşrefoğullarına daha sonra Moğollara bağlandı. Moğolların Anadolu valisi Timurtaş tarafından beylerinin öldürülmesiyle sona erdi (1326).

13. Alaiye Beyleri (1293 -1471)
I.Alaeddin Keykubat tarafından fethedilen Alanya daha sonraki dönemlerde Karamanoğulları tarafından yönetiliyordu. Karamanoğulları Alaiye'yi Memlüklere sattı (1427). Fatih bu şehri Osmanlı topraklarına kattı (1471).

14. Sahip Ataoğulları (1275 -1342)
Selçuklu vezirlerinden Sahip Ata'nın oğulları ve torunları tarafından kuruldu. Türkiye Selçuklularının iç mücadelesine karışan bu beylik önce Moğolların daha sonra da Germiyanoğullarının hakimiyetine girdi.



C. TÜRKİYEDE KURULAN DİĞER DEVLETLER

1. Eratna Devleti (1335 -1381)
Uygur Türklerinden Eratna Bey tarafından Orta Anadolu'da kuruldu. Devletin merkezi önce Sivas daha sonra Kayseri oldu. Moğolların Anadolu valisi Timurtaş Anadolu'dan ayrılırken yerine Eratna Bey'i bıraktı. İlhanlı hükümdarı Ebu Said'in ölümüyle başlayan karışıklıklardan faydalanan Eratna kendi devletini kurdu.
Eratna Bey Niğde.Tokat, Amasya ve Erzincan'ı ele geçirdi. Ancak ölümünden sonra zayıflayan beyliğe vezir Kadı Burhaneddin son verdi.

2. Kadı Burhaneddin Devleti (1381 -1398)
Kadı Burhaneddin tarafından Sivas merkez olarak kuruldu. Kadı Burhaneddin Akkoyunlularla yaptığı bir savaşta öldü ve devleti zayıfladı. Timur tehlikesinin ortaya çıkması üzerine Sivas halkı şehri Osmanlılara teslim etti. Böylece Kadı Burhaneddin Devleti yıkıldı.

3. Dulkadiroğulları (1337 -1515)
Zeyneddin Karaca Bey tarafından kuruldu. Karaca Bey, Eratna Devleti'nden Elbistan'ı alarak burayı kendine merkez yaptı. Dulkadiroğulları Memlüklere bağlı olarak yaşadılar. Zaman zaman Memlûk hakimiyetinden kurtulmak için Memlüklerle savaştılar.
Osmanlılarla Memlükler arasında tampon olan Dulkadiroğulları zaman zaman iki devlet arasında ilişkilerin bozulmasına ve çatışmalara neden oldu. Yavuz Sultan Selim'in Çaldıran Seferi sırasında Osmanlılara düşmanca tavır takınan Dulkadiroğulları dönüşte yapılan Turnadağ Savaşı'yla Osmanlılara katıldı (1515). Böylece Anadolu'da ikinci defa Türk birliği kesin olarak sağlanmış oldu. Ayrıca Osmanlılarla Memlükler komşu oldu ve devletler arasında savaş kaçınılmaz hale geldi.

4. Ramazanoğullan (1353 -1608)
Oğuzların bir kolu olan Yüregir Türkmenlerinden Ramazan Bey tarafından Adana ve çevresinde kuruldu. Kurulduğunda Memlüklere bağlı olan devlet, daha sonradan Osmanlıların yanında yer aldı. Ramazanoğulları Yavuz Sultan Selim ile birlikte Memlüklere karşı Mısır Seferi'ne çıktı (1516).
Bu tarihten itibaren Ramazanoğulları Osmanlı hakimiyetine girdi. Ramazanoğlu Pir Mansur görevden alınarak toprakları Osmanlı Beylerbeyliğine çevrildi (1608).

5. Karakoyunlular (1365 -1464)
Oğuz boylarından olan Karakoyunlular, Moğol istilasından sonra Doğu Anadolu'ya gelerek Celayirlilerin hizmetine girdiler. Bayram Hoca Erzurum, Erciş ve Musul dolaylarını alarak bu devleti kurdu.
Karakoyunlular, Azerbaycan'ı Türkleştirdiler, Artuklulara son verdiler ve devlet teşkilatında İlhanlıları kendilerine örnek aldılar. Timur'la mücadele eden Karakoyunlular, Osmanlılara sığınarak Ankara Savaşı'na neden oldular. Karakoyunluları Akkoyunlular yıktı (1469).