Moğollar

h.Azerbaycan Hanlıkları
Azerbaycan Kafkasya’dadır.Burası Sultan Alparslan döneminde Selçuklulara kazandırılmıştır. Selçuklulardan sonra Harzemşahlar,Moğollar,İlhanlılar,Timurlular,Karako yunlular,Akkoyunlular ve Safeviler bölgeye hakim oldular.
Azerbaycan Kanuni döneminde Osmanlılara bağlandılar.Bu bölge Osmanlı devleti,İran ve Rusya arasında bir kavşak bölgedir.Bu yüzden adı geçen devletler bölgeye hakim olabilmek için sürekli birbirleri ile mücadele etmişlerdir.Azerbaycan’da Safevilerin çekilmesi ile Karabağ,Gence ve Kaçarlar hanlıkları kuruldu.
Rusya bu hanlıklar ile mücadele ederek Azerbaycan’ı ele geçirdi. 1.Dünya Savaşında Rusların yenilip Azerbaycan’dan çekilmesi ile 1918-1920 arası Bağımsız Azerbaycan Devleti kuruldu.Ancak Sovyetler Birliği yönetimi Kafkasya ile birlikte Azerbaycan’ı işgal etti.Ermenistan ve Gürcistan ile birlikte Azerbaycan Sovyetler Birliği’nin Kafkas Cumhuriyet’ini oluşturdular.Bu devletin 1991’de dağılması ile Bağımsız Azerbaycan Devleti tekrar kuruldu.

Ç.KÜLTÜR VE UYGARLIK
1.Devlet Yönetimi
Moğollar uzun yıllar Türklerle yan yana yaşamaları ve yönetiminde Uygur Türklerine önemli görevler vermeleri nedeniyle,devlet teşkilatında büyük ölçüde Türklerden etkilendiler.Moğol hükümdarlarına han veya kağan denirdi.
Moğol Devleti’nde egemenlik,Cengizhan’ın elindeydi ve babadan oğula geçen saltanat halindeydi.Moğol Devleti’nin yönetimi Cengizhan tarafından yapılan ve Cengiz Yasası diye bilinen temel bir yasaya göre yürütülürdü.Bu yasa çok katı disiplin ve ahlak anlayışı gösterirdi.
Moğol Devleti’nde en önemli devlet organı Kurultay idi.Kurultay toplantılarına han başkanlık ederdi.Kurultay;Moğol beyleri,kabile reisleri ve devlet ileri gelenlerinden oluşuyordu.Kurultay;kesinlikle yasaya göre karar almak zorundaydı.Kurultayda han seçimi,savaş kararları,halktan alınacak vergi miktarının verilmesi gibi konular görüşülür ve karara bağlanırdı.
Moğol ordusu son derece disiplinliydi.Askeri teşkilat,Mete Han tarafından ilk kez gerçekleştirilmiş olan onlu sisteme göre düzenlenmiştir.Ordunun çoğunu atlı birlikler oluşturuyordu.Ordu komutanlarına noyan denirdi.Ordu komutanlığı babadan oğula geçerdi.Moğol ordusunda askeri başarısızlık olursa kumandanlar cezalandırılırdı.
Timurlarda yönetim,ülkenin hükümdar ailesinin ortak malı sayılması anlayışına dayanıyordu.Timur,devletin gerçek yöneticisi olmakla beraber,hiçbir zaman sultan unvanını kullanmadı.Bunun nedeni,hükümdar soyundan gelmemesiydi.Bu nedenle sadece emir unvanını kullanmıştır.Timur devlet teşkilatında hem Cengiz Yasası’nı uygulamış hem de eski Türk yönetim geleneklerine bağlı kalmıştır.
Babür Devleti’nde yönetim ve askeri teşkilat,Timurlular örnek alınarak oluşturulmuştu.Babür Devleti’nde ordu,hassa askerleri ile tımarlı sipahilerden oluşuyordu.

Safevi Devleti’nin başında şah denilen hükümdar bulunurdu.Şahtan sonra en büyük yönetici veziriazam idi.Safeviler önce Akkoyunlu,daha sonra Osmanlı ordu teşkilatına örnek aldılar.
Diğer Türk devletlerinde ve hanlıklarda ülke hükümdar ailesinin ortak malıdır.Bu yüzden sık sık taht kavgaları yaşanmıştır.Taht kavgaları ise Türk devletlerinin ve hanlıkların kısa sürede yıkılmasına sebep olmuştur.
2.Din İnanış
Moğol kabileleri arasında Totemizm,Şamanizm,Budizm ve Hristiyanlık gibi din ve inanışlar yaygındı.Totemizm,bazı canlıların dokunulmaz ve kutsal kabul edilmesiyle doğmuştur.
Altın Orda Devleti’nde,İslamiyet’ten önce Şamanizm ve Hristiyanlık yaygındı.Altın Orda Devleti’nde İslamiyeti kabul eden ilk hükümdar Berke Han oldu.İlhanlılar da önceleri Hristiyanlık ve Şamanizm inancına sahiptiler.Ahmed Han dan itibaren İslamiyet İlhanlılar arasında yayılmaya başladı.Gazan Han zamanında ise İslamiyet devletin resmi dini oldu.Kubilay Hanlığında Hristiyanlık,Şamanizm ve Budizm gibi din ve inançlar yaygındı.Çağatay Hanlığı’nda Tarmaşirin Hanın İslamiyeti kabul etmesiyle halk arasında Müslümanlık yayıldı.
Timur Devleti’nde İslamiyetin bütün toplum ve devlet yaşamına egemen olması Şahruh zamanında gerçekleşti.
Safevi Devleti,bir din adamı olan ve Şii mezhebini benimseyen Safiyüddin ve taraftarlarının çabaları ile kurulmuştur.
Babürlüler din ve inanç özgürlüğü Müslümanlardan başka Budist,Hristiyan ve Zerdüştler ile diğer dinlere mensup olanlara tanındı.
Diğer Türk devletleri ve hanlıklarında hakim inanç İslamiyet’tir.Ancak Sayan-Altay Türkleri büyük ölçüde Şamanizm inancını korumuşlardır.

3.Sosyal ve Ekonomik Yaşam
Moğol Devleti’nde halkın büyük bir bölümü göçebeydi.Moğollarda sosyal yapı dört gruptan oluştu.Birinci grupta han ailesi,noyanlar(komutanlar) ve nökerler(savaşta hizmet eden askerler);ikinci grupta askerler;üçüncü grupta halk ve dördüncü grupta köleler yer almaktaydı.
Diğer Türk devletlerinde ve hanlıklarda toplum genellikle iki gruba ayrılırdı.Bu gruplardan birincisi göçebe yaşayan halk ikincisi ise şehir ve kasabalarda yaşayan halkdır.


4.Dil ve Edebiyat
Moğol Devleti’nde 13.yüzyılda resmi dil Moğolca idi.Kültür ve uygarlık alanında Uygurların etkisinde kalan Moğollar,Uygur alfabesini kullanmaya başladı.Türk ve Moğolların genel tarihi olan ve İlhanlı vezirlerinden Reşidüddin tarafından yazılan Cami-üt-tevarih ile Cüveyni’nin yazdığı Tarih-i Cihangüşa bu dönemin en ünlü yapıtlarıdır.Tarih konusunda diğer bir önemli eserde Moğolca yazılmış olan Moğolların Gizli Tarihi’dir.Bu eserde Cengizhanın yaşamı anlatılır.
Çağatay Hanlığı zamanında bütün Orta Asya’ya yayıldı ve Çağatayca adını aldı.

Timurlularda halk dili Türkçe,edebiyat dili Farsça,bilim dili Arapça’dır.15.yüzyıldan sonra Doğu Türkçesi(Çağatayca) ile eserler yazılmaya başlandı.Timurlu hükümdarlarından Sultan Halil ve Hüseyin Baykara da Türkçe şiirler yazmışlardır.Dönemin ünlü şair ve yazarı Ali Şir Nevai idi.Çağataycanın edebi bir dil olmasına çalışan Ali Şir Nevai,Türkçenin Farsçadan daha üstün olduğunu göstermek amacıyla Muhakemetül Lügateyn(İki dilin karşılaştırılması) adlı kitabını yazmıştır.
Babür Devleti’nde resmi dil Türkçe idi.Babür Şah,Ali Şir Nevai’den sonra Çağatay diliyle şiirler yazan en büyük şair sayılır.Kendi yaşam hikayesi olan hatıralarını Babürname adı ile Türkçe olarak kitabını yazmıştır.
Safevi Devleti’nde halk Türkçe ve Farsça konuşuyordu ancak resmi dil Farsça idi.
Özbek hanlıkları döneminde Türkçe yapıtlar yazıldı.Bu alanda en önemli eserler Hive Hanı Ebül Gazi Bahadır Hanın yazdığı Seçere-i Türki(Türklerin soy kütüğü) ve Seçere-i Terakime(Türkmenlerin soy kütüğü)’dir.Bu iki eserde Türkçe yazılmış olup Türk tarihine kaynak oluşturması bakımından önem taşırlar.
Azeri edebiyatının en büyük temsilcisi Genceli Nizami’dir.Köroğlu ve Dede Korkut destanları Anadolu Türk edebiyatının olduğu kadar,Azeri edebiyatı içinde önemli eserlerdir.
Kazak Türkçesi,Türk dilinin bir şivesidir.19.yüzyıla kadar halk edebiyatı örnekleri sözlü olarak yazılmıştır.Kazak sözlü edebiyatının en güzel örnekleri,Edige ve Çora Batır destanlarıdır.
Kırgız edebiyatının en güzel örneği Manas Destanıdır.Kırgızların kahramanlık destanı olan Manas Destanı’nda Kırgız halkının dinsel inançları,gelenek ve görenekleri,eğlenceleri ve yaşam mücadeleleri anlatılır.
Türkmenistan edebiyatı 19.yüzyıl sonlarına kadar sözlü edebiyat şeklinde gelişmiştir.Bu edebiyatın en büyük temsilcisi Türkmen şairi Mahdum Kulu’dur.

5.Bilim ve Sanat
Bilim
Moğol Devleti’nin parçalanmasından sonra kurulan devletlerde tıp,matematik ve astronomi gibi bilim dallarında gelişmeler olmuş,İlhanlılar zamanında,Tebriz’de bir rasathane kurulmuştur.Sosyal bilimlere de önem veren İlhanlılar,özellikle tarih bilimi ile ilgilenmiştir.
Timurlular döneminde Türk dünyasında bilim alanında büyük gelişmeler oldu.Timur’un torunlarından Semerkant hükümdarı Uluğ Bey büyük bir astronomi bilginiydi.1420’de Semerkant’da inşa ettirdiği rasathanede gök cisimlerini incelemişti.Öğrencisi olan Ali Kuşçu da ünlü bir matematik ve astronomi bilginiydi.Dönemin diğer astronomi bilginleri Kadızade-i Rumi ve Gıyaseddin el Kaşani idi.
Safeviler döneminde en çok gelişen bilim dalı hukuk oldu.Bu dönemde tarih kitapları da yazıldı.
Azeri edebiyatında da bir gelişme görüyoruz.Fuzuli’nin yazdığı Leyla ile Mecnun divan’ı bu dönemin önemli eserlerinden biridir.
Sanat
Türk Devletlerinde gelişen sanat alanları:
1-Minyatür
2-Mimari
3-Hat
4-Tezhip
5-Çini Sanatı
6-Yazı
Türk devletlerinde önemli sanat eserleri:
1-Tac Mahal
2-Timur Türbesi