Devrim tarihi ve Toplu Bilim Atatürk

Çağdaş toplumbilimin sınıf, değişme, örgüt, kurum gibi tüm kavramları
--ilişkiler-- içinde düşündüğü ve bu ilişkileri bir --yapı-- çerçevesinde ele
aldığı düşünülürse, (Tiryakian, 1970:112-145; Bottomore, 1970:146; Kongar,
1979:33-34) devrim, siyasal toplumsal, ekonomik ilişkiler düzeninde hızlı
değişmeye yol açan olaydır demek yanlış sayılmaz (Burada bir yaklaşım olarak
--yapısalcılık--ı değil, toplumsal degişmenin ancak --yapıdaki değişmeler--
biçiminde algılanabileceği düşüncesini aktarmak isteğimi özellikle belirtmek
isterim. E.K.).
Devrim ile öteki değişmeleri birbirinden ayıran fark aslında kapsam ve hız
ayrımıdır. Her toplumun her an değişme içinde olduğu anımsanırsa, --devrim--
olayını yalnız --değişme-- kavramına bağlamak anlamsızlaşır. Çünkü o zaman,
her toplum her an --devrim-- yaşıyor demektir. Oysa, her toplumda her an devrim
olmaz.
Şimdi --devrim-- kavramının üç ögesi ortaya çıkmış olmaktadır. Bunlar sırası
ile, --yapı değişmesi--, --bu değişmenin alışılagelmişten hızlı olması-- ve yine
--bu değişmenin alışılagelmişten kapsamlı olmasıdır--. --Alışılagelmiş-- terimini
öznel bir kavram olarak değil, --tarihsel süreç içinde-- ve --belli bir toplum
bağlamı--nda nesnel bir açıdan alıyorum.
Sonuç olarak, Türk Devrimi'ni, Türkiye'nin siyasal, toplumsal ve ekonomik
yapısında (yani, ilişkilerinde) hızlı ve kapsamlı bir değişme yaratma olayı
olarak gördüğümüzü ve Atatürk'ün eylemini bu bağlam içinde inceleyip
irdelemeye çalışacağımızı belirtelim.
:::::::::::::::::::

II- MODEL SORUNU
Bilimsel düşünce soyut düşünce demektir. Daha doğrusu, soyutlama düzeyi
yüksek temeller üzerine kurulmuş düşünce demektir. Somut düşünce bile, ancak,
belli bir soyutlama düzeyinin üzerine konduğu zaman bir anlam taşır bilimde.
Bir başka deyişle, somut düşünce, bilimsel olabilmek için, belli
soyutlamalara dayalı sonuçlar ile karşılaştırmalı olarak anlam taşır.
Neden bu böyledir? Neden, bilim soyut düşünceye dayanır, ya da dayanmak
zorundadır?
Bu sorunun yanıtı çok açıktır aslında: Bilim, uğraştığı ilgi alanında
genel kurallara, yasalara ulaşmaya çalışır. Oysa gerçek, ister toplumsal,
isterse bireysel olsun, son derece çeşitli ve karmaşıktır. Bu çeşitlilik ve
karmaşıklık içinde, belli ilişkileri görebilmek, belli kurallara
ulaşabilmek için, ayrıntılardan kurtulmak, genel özellikleri bulabilmek
zorunludur. İşte bu zorunluluk içinde bilim, ayrıntıların kendisini
saptırmasını önlemek için genel özellikleri, benzerlikleri ortaya koyar.
Sonra da bu özelliklerden --soyut modeller-- oluşturur.
Soyut düşüncenin en klasik ve ilkel ürünü --renk-- kavramıdır. Yeşil, mavi,
kırmızı, doğada tek başlarına bulunamazlar. Yeşil yaprak, kırmızı elma, mavi
gök söz konusudur ancak. Bakkala gidip --yarım kilo kırmızı renk-- alamazsınız.
Ancak, --kırmızı renkli badana boyası-- isteyebilirsiniz.

Toplumsal ve siyasal bilimlerdeki durum da böyledir. Nasıl, hiçbir zaman
tek başına bulunamayan renkler bize, çevremizdeki varlıkların tanımlanması
ve betimlenmesinde yardımcı olurlarsa, bilimsel modeller de aynı biçimde işe
yararlar. Örneğin, feodal toplum, ana özellikleriyle, emeğin toprağa bağımlı
olduğu, serbest dolaşımının söz konusu olmadığı, piyasa ekonomisinin
bulunmadığı, toprak ağalarının aynı zamanda siyasal güç sahibi bulunduğu ve
köylünün artı ürününe bu ağaların el koyduğu, esas olarak tarıma bağlı bir
toplum olarak tanımlanır. Hiç kuşkusuz bu --soyut bir model--dir. Somut olarak
--feodal toplum--, onyedinci yüzyıl İspanya'sı mıdır, onaltıncı yüzyıl
Fransa'sı mı? Yoksa onüçüncü yüzyıl İngiltere'si mi?
Bu sorunun yanıtı, --hepsi-- ya da --hiçbirisi-- diye verilebilir. Bir toplumun
genel nitelikleri belirtilmek isteniyorsa, yanıt --hepsi-- olacaktır. Fakat,
her türlü sapmanın ve ayrıntının dikkate alınarak, --soyut model-- ile --bire bir
çakışan-- bir somut toplum düşünülüyorsa, yanıt elbette ki --hayır-- olacaktır.
Çünkü, her toplumda, mutlaka, soyut modelden sapan küçük ya da büyük, az ya da
çok, birkaç özellik olacaktır.
Öte yandan, elimizde --feodal toplum--, --kapitalist toplum-- gibi modeller
olmasa, toplumları ne sınıflamamız, ne de onları bilimsel kategoriler halinde
incelememiz olanaklı olur.
Bu açıdan bir --devrim sosyolojisi--nin ancak belli modeller çerçevesinde ele
alınabileceği açıktır. Fakat, modeller ile çalışırken, bunların soyut
genellemeler olduğu ve --her zaman her yerde geçerli-- kavramlardan oluştuğu
için, hemen hemen hiçbir somut toplum ya da olayla --bire bir-- çakışma
göstermeyeceği unutulmamalıdır.

III- AZGELİŞMİŞ ÜLKELERİN YARATTIĞI SORUNLAR
İnsanoğlunun ileri çocukları, gelişmiş teknolojiye sahip toplumlardır.
Atomu parçalayan, bilgisayarları üreten ve uzay teknolojisine geçen
toplumlardır, insanlığın geleceğini belirleyen toplumlar.
Oysa, insanoğlunun çoğunluğu azgelişmiş toplumlar biçiminde yaşamaktadır.
Üstelik bunların önemli bir bölümü, yalnız azgelişmiş değil, --geri
bıraktırılmış-- toplumlardır. Yani, insanoğlunun bir bölümü, --gelişmiş ülke--
adı altında, başka bölümlerini işgal etmiş ve sömürmüştür. Askeri işgal
sonrası kurumlaşan ekonomik sömürü, --gelişmiş ülkeler--in bir bölümünü iyice
gelişmiş yaparken, sömürge ülkeler de geri bıraktırılmışlığın pençesinden bir
türlü kurtulamamışlardır. Örneğin, Hindistan halkı açlığın pençesinde
kıvranırken, bu ülkeyi sömüren İngiltere, insanoğlunun önünde yeni ufuklar
açan --endüstri devrimi--ni gerçekleştirmiştir. Böylece, tüm insanlığın malı
olan, --endüstri devrimi--nde Doğu ülkelerinin de büyük payı olmakla birlikte,
bu devrimin ürünlerinden en büyük yararı Batı ülkeleri sağlamıştır.
Teknolojisi ileri olan ülkeler, tüm dünyayı etkileri altına alır. Onların
dilleri daha yaygın konuşulur. Kısacası, teknolojisi ileri olan ülkeler,
öteki ülkeleri ideolojik açıdan da etkiler. Doğal bilimler de, toplumsal
bilimler de daha çok bu toplumların girişkenliğinde ve öncülüğünde gelişir.
Çünkü bu toplumların bilime ayırdıkları zaman, para ve beyin gücü, öteki
toplumlardan daha fazladır. Sonuç olarak bu toplumların bilimsel üretimleri
tüm insanlığı etkiler.

Kuramsal Açıdan Batı'nın Egemenliği
Toplumbilim konusunda da bu böyledir. Dikkat edilirse, günümüzde egemen
olan bütün toplumsal ve siyasal bilim kuramları gibi, toplumbilim kuram ve
modellerinin de Batı'da üretilmiş oldukları görülür. Yukarda açıkladığım gibi,
bu bir raslantı değil, ileri teknolojiye sahip olmanın doğal bir sonucudur.
Bu durumun bir başka sonucu --devrim toplumbilimi--ne esas olacak kuramsal
modellerin de Batı kökenli olmalarıdır.
Oysa, Batı, kuramsal modelleri, uzun süre kendi tarihine ve toplumuna
bakarak üretmiştir. Çünkü, sorun kendi toplumunun gelişmesidir.
Dikkat edilirse, pozitivist yaklaşımdan, sınıfsal yaklaşıma kadar, hemen
bütün kuramların, aslında Batı toplumlarının yazgılarını belirlemek amacıyla
ortaya atılmış modeller olduğu görülür. Bunlar, hemen endüstri devrimini
izleyen yıllarda, teknolojik ilerlemeye ayak uydurmaya çalışan ideolojik
atılımlardır.
Azgelişmiş ülkelerin gündeme gelmesi, uzun yıllar sonra olmuştur: Mustafa
Kemal Atatürk'ün öncülüğünü yaptığı --azgelişmiş ülkelerin kurtuluş savaşları--
yoluyla gerçekleştirilen devrim, Kuzey Afrika'da ve Güneydoğu Asya'da ancak
otuz-kırk yıl sonra dünyanın dikkatini çekmiştir.

Gelişmiş ülkelerin bilim adamları tarafından kendi ülkeleri için
geliştirilen kuramlar ile azgelişmiş ülkeleri incelemek, ilk bakışta pek de
yanlış bir iş değil gibi geliyor ,insana: Öyle ya, gelişmiş olan ülkeler,
insanlığın en ileri teknolojik aşamasını temsil ettiklerine göre, gelişmemiş
ülkeler de er ya da geç, onların bulunduğu yere geleceklerdir. Hem de onların
geçtikleri yollardan geçerek. Bu durumda, gelişmiş ülkeler için geçerli olan
tüm modeller, bir süre sonra gelişmemiş ülkelerin de gündemine gelecektir.
Ya da başka biçimde bir mantık yürütülerek şu sonuca da varılabilir:
Gelişmiş toplumların tarihleri, azgelişmiş toplumların bugünlerini yansıtır.
Bu nedenle de bu tür toplumların tarihleri incelenerek varılan sonuçlar,
azgelişmiş toplumlar için de geçerlidir.
Azgelişmiş Ülkelerin Özel Durumları
Bu düşünceler tümüyle sakat ve geçersizdir. Çünkü etkileşim olayı bugünkü
--azgelişmiş ülkeler--in, --gelişmiş ülkeler--in dünkü durumlarına benzemelerini
engellemektedir. Bu etkileşimin iki yönü vardır:
Birinci olarak, gelişmiş ülkeler, kimi azgelişmiş ülkeleri bilinçli olarak
sömürmekte, onların --geri bıraktırılma--larına yol açmaktadır, İkinci olarak,
teknolojileri geri ülkeler isteseler de istemeseler de, gelişmiş teknolojiye
sahip ülkelerin teknoloji ve ideolojilerinden etkilenmektedirler. Kısacası,
biri bilinçli ve güdümlü olan, öteki kendiliğinden oluşan iki --etkileşim--,
gelişmiş ülkelerle birlikte yaşayan azgelişmiş ülkelerin, önlerinde örnek
olan gelişmiş ülkelerle aynı gelişme ve değişme çizgisini izlemelerini
olanaksızlaştırmaktadır.

Bu konudaki bir başka gerçek, günümüzdeki hiçbir --azgelişmiş-- ülkenin
gelişmiş ülkelerden herhangi birinin geçmişteki herhangi bir aşamasına
benzemediğidir. Bunun en önemli nedeni, azgelişmiş ülkelerin, gelişmiş
ülkelerden teknoloji ve ideoloji ithal etmeleridir. Örneğin, --Türkiye,
Batı'dan yüz yıl geridir-- desek, bu sözün hiçbir anlamı olamaz. Çünkü, yüz
yıl önceki Batı'da ne uçak vardı, ne televizyon. Dolayısıyla gerek hızlı
ulaşımın, gerekse hızlı ve görüntülü haberleşmenin etkileri yüz yıl önceki
Batı'da yoktu. Oysa günümüz Türkiye'sinde var. Yüz yıl önce Batı'da
bilgisayar da yoktu, NATO'da, Marxçı hükümetler de. Oysa, şimdi Türkiye'de
gerek teknolojik, gerek ideolojik bütün bu ögelerin etkileri var.
İşte ileri teknolojiye sahip ülkelerle, geri teknolojiye sahip ülkeler
arasındaki gerek --bilinçli--, gerekse --kendiliğinden-- olan etkileşimler,
günümüz dünyasındaki toplumsal bilimleri --gelişmiş ülkeler-- yanında
--azgelişmiş-- olan ülkeler ile de ayrıca uğraşmaya zorluyor. Bir başka deyişle,
artık Batı için üretilmiş olan modellerin genel geçerliliği, tartışma konusu.
Bunlar, tüm dünyayı açıklamaya yetmiyorlar.
Biz bu nedenle ileri teknolojiye sahip olan ülkeler için geliştirilmiş olan
modeller ile, geri teknolojiye sahip ülkeler için geliştirilmiş olan modelleri
ayrı ayrı ele alacağız. (Gelişmiş ülke, azgelişmiş ya da geri bıraktırılmış
ülke terimlerini, yalnızca, --ileri teknolojiye sahip ülke-- ve --geri
teknolojiye sahip ülke-- anlamında kullandığımı belirtmek isterim. Bu konudaki
genel yaklaşımım için Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği adlı
çalışmamın --Modernleşme-- ve --Türkiye Gerçeği-- bölümlerine bakılabilir.).

İleri teknolojiye sahip ülkeler, gelişmiş ülkeler ya da Batı ülkeleri
denilen ülkeler için geliştirilmiş olan modeller daha çok tarihsel değere
sahiptir. Fakat, bunlar günümüzde olup bitenleri anlamak bakımından
incelenmesi zorunlu olan modellerdir.
Öte yandan geri teknolojiye sahip ülkeler açısından konuya yaklaşanlar,
örneğin, --ulusal kurtuluş savaşları-- gibi çok daha somut olaylara eğilmekte
ve belki de Mustafa Kemal Atatürk'ün eylemini çok daha iyi anlamamıza yardım
eden ipuçları vermektedir.
:::::::::::::::::::
IV- DEVRİM MODELLERİNİ SINIFLAMA SORUNU
Toplumbilim açısından devrim sorununu incelemeye ve irdelemeye çalışanların
hemen hepsinin ilk karşılaştığı güçlük, sınıflama olayıdır. Ciddi bir devrim
toplumbiliminin altında anlamlı bir sınıflamanın yatması gereği açıktır.
Çünkü, bilimsel bilgi bir anlamda karşılaştırmalı bilgidir. Karşılaştırmalı
bilgi ise, ancak belli sınıflamalar sonunda elde edilebilir. Ayrıca, bilimsel
bilginin soyut olması ve belli tipleri açıklamakta kullanılabilir nitelik
taşıması da ancak sınıflama işlemleri sonunda bir anlam taşır.

Her sınıflama işleminin altında bir temel ölçüt yatar. Şimdiye dek ya
eyleme, ya ideolojiye, ya nedenlere, ya sonuçlara, ya da yönteme ilişkin
ölçütler kullanılmıştır. Aslında bütün kullanılan ölçütler, anlamlıdır. Kendi
içinde tutarlı olduğu oranda, her ölçüte göre yapılan sınıflama, bize bir
şeyler öğretir. Toplumsal gerçeği daha iyi algılamamıza yardım eder.
Çoğu zaman --devrim-- terimine değer yargıları da eklenir. Örneğin, bir
toplumsal olaya --devrim-- denilebilmesi için, onun, ilişkileri mutlaka ileri
götürmesi gerektiği öne sürülebilir. Çok da yanlış bir tutum değildir bu.
Fakat --ileri-- ve --geri-- kavramları da çeşitli ölçütlere göre belirlendiğinden,
zaten kendisi çok kesin olmayan kavramları, bilimsel sınıflamalarda kullanmak,
açıklık değil, tam tersine muğlaklık getirir. Bu nedenle bir çalışmada,
--devrim-- terimine --iyi--, --kötü--, --güzel--, --çirkin--, gibi değer yargıları
eklenmeyecektir.
Ayrıca, --devrim-- terimini ilişkilerde temel değişikliklerin oluşması
biçiminde tanımladığımıza göre, bu değişmelerin, ileriye doğru mu, geriye
doğru mu dönük olduğu sorunu, bizim açımızdan ancak devrimin --niteliği--,
açısından önem kazanır. Yoksa bir olayın --devrim-- olup olmadığının
belirlenmesinde değil.

Sınıflama sorununun mutlaka çözmesi gereken konu, yapılan sınıflamadaki
kategorilerin, evrensel olarak bütün devrim olaylarını açıklayabilecek bir
kapsamda olmasıdır. Bir başka deyişle, öyle bir sınıflama yapmalıyız ki, o
sınıflamaya girmeyen bir devrim türü olmasın.
Tek Ölçüte Göre Devrim Sınıflamaları
Bu tür sınıflamaların en klasik örneği, tek bir ölçüte göre --taraftar--,
--tarafsız--, --karşıt-- sınıflaması yapmaktır. Örneğin, devrimleri --Marxçılık--
ideoloji ve eylemine göre sınıflarsak, --Marxçı devrimler--, --Marxçı olmayan
devrimler-- ve --karşı Marxçı devrimler-- kategorileri, dünyadaki tüm devrimleri
kapsar. Fakat tek ölçüte göre yapılan sınıflamalar, kendi içlerinde çok iyi
karşılaştırma olanağı vermekle birlikte, o tek ölçütün dışındaki
karşılaştırma olanaklarını son derece sınırladıklarından, toplumsal gerçeğin
bazı bölümlerini dışarda bırakmak tehlikesiyle yüz yüze gelirler. Konuyu biraz
daha açarsak, bir devrimin --Marxçı-- olup olmaması bazen her şeyi açıklamaz.
Örneğin, o devrimin bir toplumun içindeki sınıflararası çatışmalardan mı
kaynaklandığını, yoksa bir dış güce karşı yürütülen bir kurtuluş savaşı
sonunda mı gerçekleştirildiğini ,belirlemez. Böylece --birden çok ölçüt--
kullanma zorunluluğu doğmuş olur.