Devrim tarihi ve Toplu Bilim Atatürk

--Damat Paşa'nın Şark vilayetlerinin Ermenistan'a terki hakkındaki yumuşak
ve mütemayil hareket tavrı sezilir sezilmez, teşekkül eden --Vilayatı Şarkiye
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti-- anlaşılan Mustafa Kemal Paşa'nın eli ile tasfiye
edilecek. Paşa telgrafında başka cemiyetlerden bahsederken de herhalde
--İttihat ve Terakki--yi kastediyor. Anlaşılan, hem Müdafaa-i Hukuk'u, hem de
--İttihatçı-- diye hepimizi ortadan yok edecek.-- (Kansu, 1966:12).
Görüldüğü gibi Mustafa Kemal'in İttihatçılarla arasının iyi olmadığı bilinen
bir gerçektir. Ayrıca liderleri yurt dışına kaçmış olmakla birlikte, İttihat
ve Terakki'nin --örgüt-- olarak gücünü hala sürdürdüğü de Mazhar Müfit'in
anılarından açıkça anlaşılmaktadır.
Mustafa Kemal'in çektiği telgraflara ilginç yanıtlar gelir. Örneğin,
Trabzon'dan gelen yanıt oldukça umut vericidir (Erdaha, 1975:179):
--Trabzon'da Ademi Merkeziyet Cemiyeti yoktur. Dersaadette müteşekkil Trabzon
ve Havalisi Ademi Merkeziyet Cemiyeti tarafından birkaç ay evvel gelip,
geçenlerde avdet eden Nazmi Efendi isminde bir murahhasın teşebbüsü üzerine
Of kazasıyla Lazistan livası dahilinde Ademi Merkeziyet şubeleri açılmıştır.
Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti memleketin ileri gelen eşraf ve
mütehayyizanı meyanından müntehap ve Murathanzade Ziya ve Nemlizade Sabri ve
Çulhazade Kadri ve Hacı Ali, Hafızzade Mehmet Salih ve Kazazzade Hüseyin ve
Abanozzade Hüseyin ve Hatipzade Emin Efendilerden mürekkeptir ve bu heyetin
ikdamatı, rabıtai Osmaniye'nin muhafazası gibi bir hissi vatanperveraneden
mülhemdir. Bu cemiyetin bütün mülhakatta birer şubesi bulunuyor. Bundan maada
Trabzon'da bir de İhtiyat Zabitan Cemiyeti olduğunu arzeylerim.--