Teoride Dış Ticaret Hadleri Kavramları

BİRİNCİ BÖLÜM

TEORİDEKİ DIŞ TİCARET HADLERİ KAVRAMLARI

1- DIŞ TİCARET TEORİSİNDE TİCARET HADLERİ


Ticaret hadleri kavramı iç ve dış ticarette değişik anlamlarda kullanılır. En yaygın şekli ile ticaret hadlerini ihracat fiyatları ile ithalat fiyatları arasındaki oran biçiminde tanımlayabiliriz. Bir ülke, bir temel yılına göre daha sonraki yıllarda ucuza satıp pahalıya satın alan bir değişim içerisinde bulunmakta ise bu, söz konusu ülkenin dış ticaretten bir kayba uğraması anlamına gelir. Tersine, ticaret hadleri lehine gelişen bir ülke, ekonomik büyümesine ek olarak ticaret hadlerinden sağlayacağı reel gelir artışları ile ekonomik gönencini(refahını) yükseltebilir.

Uluslararası ticaretle ilgili bu kavram, genel ekonomi kuramındaki “iç ticaret hadleri” kavramına benzetilebilir. İç ticaret hadleri kavramı, belirli bir sosyal sınıfın, özellikle köylü sınıfının, satın alma gücünde ve ekonomik gönencindeki değişmeleri izlemek amacıyla kullanılmaktadır. Belirli bir temel yıla göre, köylünün üreterek piyasaya arz ettiği ürünlerin fiyatları, bu sınıfın kendi tüketim gereksinimleri için yada ürettiği ürünleri yeniden üretmek için satın aldığı maddelerin fiyatları ile karşılaştırılmakta ve örneğin köylünün sattığı malların fiyatlarında bir düşme görülmüş ise, bundan köylü sınıfının bir gelir ve gönenç kaybına uğradığı anlamı çıkarılmaktadır.

Ticaret haddi kavramı, iç piyasayla ilgili olarak kullanılıyorsa, aynı ülkedeki tarım kesimi ile sanayi kesimi fiyat endeksleri oranlarını kapsar. Dış piyasayla ilgili olarak kullanılıyorsa, ihraç ürünleri fiyat endeksinin ithal ürünleri fiyat endeksine oranı söz konusu olur. Değişme, her iki halde de, bir temel (baz) yıla göre ölçülür.

2. Çeşitli Ticaret Haddi Tanımları ve Gönençle İlişkileri

2.1. Mal Değişimine Dayanan Tanımlar

Bu grupta yer alan net değişim, toplam değişim ve gelir ticaret hadleri gibi tanımlar, üretilen mal ve hizmetlerin uluslararası değişimine dayanmaktadır.

2.1.1. Net Değişim (SAFİ) Ticaret Hadleri

Bu kavram ilk olarak Viner tarafından kullanılmıştır (YILMAZ,1985;20). Net değişim ticaret hadleri, uygulamada en yaygın kullanılan ticaret hadleri kavramıdır. Bir ülkenin ihracat fiyatları endeksinin, ithalat fiyatları endeksine bölünmesiyle elde edilir.Dış ticaret hadleri kavramında çoğunlukla esas alınan tanım budur.Dış ticarete konu olan mallar çok sayıda olduğu için ihracat ve ithalat fiyatları zorunlu olarak endekslerle ifade edilir. Buna göre net değişim ticaret hadleri aşağıdaki gibi yazılır.

N: Net değişim ticaret hadleri
N=Px/Pm Px: İhracat fiyat endeksi
Pm: İthalat fiyat endeksi

Formülden de görüleceği gibi, ithalat fiyatları sabitken ihracat fiyatlarının düşmesi, ihracat fiyatlarında bir değişme olmaksızın ithalat fiyatlarının yükselmesi veya her iki fiyat endeksi artmakla birlikte ithalat fiyatlarındaki artışın ihracat fiyatlarındaki artıştan daha büyük olması gibi durumlarda net değişim ticaret hadleri (N) ülkenin aleyhine döner.

Net değişim ticaret hadlerinin aleyhte değişmesi, ülkenin dış ticaret fiyatlarından gönenç(refah) kaybına uğraması anlamına gelebilir. Çünkü söz konusu ülkenin belirli bir başlangıç yılına göre bir birim ithal malı elde edebilmek için eskisinden daha fazla miktarda ihraç malı vermesi gerekecektir. Başka bir deyişle, net değişim ticaret hadleri aleyhine dönen bir ülke, bir birim ihraç malı karşılığında eskisine göre daha az ithal malı elde eder. Dış ticaret hadleri lehine değişen bir ülke ise, aksine dış ticaretten kazançlı çıkar.

Net ticaret hadlerindeki bir gelişme, bir ülkenin kazancıyla ticaret yaptığı diğer bir ülke yada ülke grubunun dış ticaret kayıplarını gösterir. Buna göre, bu ticaret hadleri tanımının bütün ülkeler için aynı anda ve aynı yönde bir değişme göstermesi olanaksızdır (SEYİDOĞLU, 1996 ;171).

2.1.2 Gayri Safi (BRÜT) Değişim Ticaret Hadleri

Brüt ticaret hadleri ilk olarak F.W.Taussig tarafından kullanılmıştır (MUMCU,1969;76) Taussig’e göre “Mal ticaret hadlerine iki yönden bakılmalıdır. Brüt mal ticaret hadleri, ithal ve ihraç mallarının her ikisinin de tüm hacmini (reel açıdan) ele almaktadır. Brüt ticaret hadleri, ithalatın fiziksel miktarının oranıdır. Net mal ticaret hadleri ise ithal ve ihraç mallarını sadece parasal açıdan ele almaktadır” (TAUSSİG,1927;113-114).
İhracat ve ithalatın fiziki miktarları arasındaki değişim oranı anlamına gelen brüt ticaret hadleri kavramının kullanılmasına gerek duyulmasının temel nedeni, net değişim ticaret hadlerinin dış ticaret kazançlarının ölçülmesinde sadece ihracat ve ithalat arasındaki nisbi fiyat ilişkisini dikkate alması, fiziki miktarları hesaba katmamasıdır.
Ticaret hadlerinin, ithalat hacim endeksinin ihracat hacim endeksine oranı şeklindeki tanımına “gayri safi değişim ticaret hadleri (gross barter terms of trade)” adı verilir.
G = Gayri safi değişim ticaret hadleri
G = Qm/Qx Qx = İhracat miktar endeksi
Qm = İthalat miktar endeksi

Bu oranda ki bir yükselme, ülkenin belirli bir hacimdeki ihracatı karşılığında daha fazla ithalatta bulunabileceğini gösterir.Eğer iki ülkeli teklif eğrileri analizinde olduğu gibi,dış ticaret yalnız mal hareketlerini kapsıyor ve ihracat sürekli ithalata eşitleniyorsa net değişim ticaret hadleri ile gayri safi değişim ticaret hadleri kavramları birbirine eşit olur(5). Fakat gerçek hayatta mal ve hizmet akımlarının yanında uluslararası sermaye hareketlerinin de yer alması net ve gayri safi değişim ticaret hadleri tanımları arasındaki özdeşliği ortadan kaldırır.Çünkü bu durumda ithalat hacmindeki bir değişme,yalnız mal ihracatının değil,ülkeye giren veya çıkan sermaye akımlarının da bir sonucu olabilir.

2.1.3 Gelir Ticaret Hadleri

Gelir ticaret hadleri kavramı ilk kez, Birleşmiş Milletler Ekonomi Komisyonu tarafindan, Latin Amerika’nın ithalat kapasitesinin incelenmesi sırasında 1949 yılında kullanılmış ve kavramın analizi G.S.Dorrance tarafindan yapılmıştır (ÖRS, 1962; 345).

Net değişim ticaret hadleri tanımında dış ticaret hacmine yer verilmez. Oysa fiyat değişimlerinden ülkenin elde ettiği toplam kazanç veya uğradığı toplam kayıp dış ticaret hacmine de bağlıdır. Bu nedenle, “gelir ticaret hadleri (income terms of trade)” adı verilen yeni bir tanımlama ortaya atılmıştır. Gelir ticaret hadleri, ihracat değer endeksinin, ithalat fiyat endeksine bölümü ya da net değişim ticaret hadleri ile ihracat hacim endeksinin çarpımı yoluyla elde edilmektedir.

I = Gelir ticaret hadleri
Qx = İhracat hacmendeksi
I = (Px/Pm)*Qx Px=İhracat fiyat endeksi
Pm=ithalat fiyat endeksi

Gelir ticaret hadleri, ülkenin ithalat kapasitesini ihracat yoluyla açıkladığı için, ihracatın satın alma gücünü göstermektedir. O yüzden bu tanımlamaya “ihracata dayalı ithalat kapasitesi endeksi“ de denir. Gelir ticaret hadlerindeki bir değişme net değişim ticaret hadlerinde ve/veya ihracat hacmindeki değişmelerden ortaya çıkar. Birinde belirli oranda bir artış, ötekinde aynı oranda bir düşüş olursa gelir ticaret hadleri hiçbir değişme göstermez.

Gelir ticaret hadleri ile net değişim ticaret hadleri zıt yönlerde değişme gösterebilmektedir.Örneğin, ithalat fiyat endeksi (Pm) veri iken, eğer ihracatın miktarındaki(Qx) artış, ihracat fiyatlarındaki düşüşün olumsuz etkisini aşacak büyüklükte ise, gelir ticaret hadleri büyümüş demektir. Fakat aynı durumda net ticaret hadleri küçülmüştür.

2.2 Faktör Değişimine Dayanan Tanımlar
Ticaret hadlerinin net değişim tanımı ihracat kesimindeki verimlilik değişmelerini yansıtmamaktadır. Oysa dış ticaret kazançları bakımından fiyatlardaki değişmelerin verimlilik gelişmelerinden ortaya çıkıp çıkmadığının büyük önemi vardır. Bu eksiklik, faktör ticaret hadleri tanımları ile giderilmektedir. Bu tanımlar üretim faktörlerinin uluslararası değişimini esas almaktadır.

2.2.1 Tek Faktörlü Ticaret Hadleri

Net değişim ticaret hadlerinin, ihracat kesimindeki verimlilik endeksi ile çarpılmasından elde edilen tanıma “tek faktörlü ticaret hadleri" adı verilir:
S = Tek faktörlü ticaret hadleri
S = (Px/Pm).Vx Vx = İhracat kesimindeki verimlilik endeksi
Px =İhracat fiyat endeksi
Pm =İthalat fiyat endeksi

Uygulamada kaynakların verimlilik değişmelerini hesaplamak güç olmakla birlikte, kuramsal olarak tek faktörlü ticaret hadleri, dış ticaret kazançlarının iyi bir göstergesi kabul edilir. Tek faktörlü ticaret hadlerindeki bir yükselme, ihraç malları üretiminde kullanılan bir birim girdi ile daha fazla ithalat yapılabildiğini göstermektedir.
Üretim tekniklerinin geliştirilmesiyle beraber maliyet ve fiyatların düşürülmesi sonucu, net değişim ticaret hadleri ülke aleyhine değişir. Fakat bu değişim ülke gönencinin azalması anlamına gelmez. Çünkü teknolojik gelişme, ekonomik kalkınmanın önemli unsurlarından birisidir. Tek faktörlü ticaret hadleri lehine gelişen bir ülke, veri faktör stoku ile daha fazla ithalat yapabileceği için reel ulusal geliri artacaktır.
Bu tanım, ekonomik refahın bir göstergesi olarak kabul edilmekte, ancak hesaplanmasındaki güçlükler kullanımının yaygınlaşmasını engellemektedir.

2.2.2 Çift Faktörlü Ticaret Hadleri

Net değişim ticaret hadlerinin hem ihracat hem de ithalat kesimlerindeki verimlilik değişmeleri ile düzeltilmesinden elde edilen başka bir tanımlama daha vardır. Buna da “çift faktörlü ticaret hadleri” adı verilir.

D = Çift faktörlü ticaret hadleri
D=PxVx/PmVm Vm = İthalat kesiminde verimlilik endeksi
Px =İhracatın fiyat endeksi
Pm =İthalatın fiyat endeksi

Çift faktörlü ticaret hadlerindeki bir yükselme, ihracat kesiminde kullanılan bir birim girdinin daha fazla miktarda yabancı girdi ile değiştirilebildiğini gösterir (SEYİDOĞLU,1990;509). Ancak, bir ülke bakımından önemli olan ihraç ettiği bir birim girdi karşılığında ne kadar yabancı girdi değil, ne miktarda ithal malı elde edebileceğidir. Dolayısıyla tek faktörlü ticaret hadleri tanımı ikinci tanımlamaya göre daha anlamlıdır.

İKİNCİ BÖLÜM

DIŞ TİCARET ENDEKSLERİ

Bir devre içindeki gelişmelerin göreli olarak ölçülmesi, o serideki değerlerin sabit tutulacak bir değerle (baz alınan bir değerle) karşılaştırılması ile mümkün olmaktadır. Fiili değerlerin baz değerine bölünmesi yolu ile hesaplanmış serilere endeks serileri denmektedir. Bir endeks sayısı, belirli bir baz döneminden bu yana belirli bir iktisadi değişkende veya değişken grubunda ortalama olarak meydana gelen yüzde değişmeyi ölçmektedir (DTM;1999).


Tek bir değişken için hesaplanan endekse “basit endeks”, birden fazla değişken için hesaplanan endekse ise “bileşik endeks” denmektedir. Zaman içinde değişim gösteren tüm ekonomik olaylar için endeks hesaplamak mümkündür.


1-Dış Ticarette Kullanılan Endeksler

Dış ticaret endeksleri, bir ülkenin dış ticaretine ilişkin gelişmeleri izlemek, dünya ekonomisindeki olaylarla birlikte değişimleri ve gelişmeleri global olarak irdeleyebilmek için yaygın olarak kullanılmaktadır.Dışa yönelik ekonomik politikalar açısından da dış ticaret endeksleri önemli bir gösterge niteliğindedir.


Endekslerin kullanılabilir olması ve güncelliğini koruyabilmesi, yurt içi ve yurt dışı ekonomik olaylardaki dalgalanmaları yansıtabilmesiyle mümkün olmaktadır. Bu nedenle, endekslerin belirli aralıklarla gözden geçirilip yenilenmeleri gerekmektedir.

Dış ticaret endeksleri, ihracat ve ithalat fiyat ve miktar endeksleri ile dış ticaret hadlerini kapsamaktadır. İhracat fiyat ve miktar endeksleri, bir ülkenin ihraç mallarının fiyatlarında veya miktarlarındaki değişimleri, ithalat fiyat ve miktar endeksleri ise bir ülkenin ithal mallarının fiyatlarında ve miktarlarındaki değişimleri göstermektedir. Bir ülkenin dış ticaret işlemlerinin değerlendirilmesinde ise, dış ticaret hadleri önemli bir göstergedir. Dış ticaret hadleri, bir ülkenin ihraç ettiği bir birim mala karşılık ithal edebileceği mal miktarını göstermektedir ve ihracat fiyat indeksinin ithalat fiyat indeksine oranlaması ile elde edilmektedir.

2.Dış Ticaret Endekslerinin Hesaplanmasında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Dış ticaret endekslerinin hesaplanması için öncelikle çok geniş kapsamlı bilgilerin toplanıp derlenmesi gerekmektedir. Bunun yanı sıra, baz yılının, endeks tipinin ve endeks hesaplamalarında kullanılan maddelerin seçimi gibi bazı teknik sorunlarda bulunmaktadır (BALIKÇİOĞLU, 1988 ; 4).

2.1. Baz Yılı Seçimi

Endeks hesaplamalarında seçilen baz yılının iktisadi anlamda normal bir yıl olması yeterlidir(BALIKÇİOĞLU,1988;4). Yani, dış ticaret endeks hesaplamalarında ülke ekonomisinde dalgalanmaların fazla olmadığı, normal ekonomik gelişimin dışında olayların yaşanmadığı bir yıl baz yılı olarak seçilmelidir.

2.2. Madde Seçimi

Endekslerin güvenilirliği, endeks kapsamında alınan maddelerle doğrudan ilişkilidir. Dış ticarete konu olan tüm maddelerin endeks kapsamına alınması zor olduğu gibi, endekslerin güvenilirliğini de arttırmaktadır (BALIKÇİOĞLU,1988;4). Belirli kriterlere göre ihracat ve ithalat endeksleri için ayrı ayrı mal sepetleri oluşturulması ve hesaplamaların bu maddeler üzerinden yapılması daha güvenilir endekslerin hesaplamasını sağlamaktadır. Madde seçiminde dikkat edilmesi gereken noktalar şöyle sıralanabilmektedir.



• Seçilen maddeler dış ticarette süreklilik göstermelidir. Çünkü, endeks hesaplamalarında baz yılında ticaret yapıldığı halde, daha sonraki yıllarda ticarete girmemiş olan maddeler endeks değerlerini azaltırken, baz yılında ticarete konu olmadığı halde cari yılda ticarete konu olan mallar endeks değerlerini çok fazla arttırmaktadır.

• Maddeler homojen bir yapıya sahip olmalıdır. Aynı tatmin altında nitelik ve fiyat açısından büyük farkhlık göstermeyen maddeler alınmalı, böylece hesaplanan birim fiyatların gerçeği yansıtan değerler olması temin edilmelidir.

• Seçilen maddeler dış ticarette anlamlı bir paya sahip olmalıdır. Çok düşük miktarlarda ihraç ve ithal edilen maddeler hesaplamalara dahil edilmemelidir. Aksi takdirde gerçeği tam olarak yansıtmayan sonuçlar elde etmek mümkündür.

3. Dış Ticaret Endeksleri Hesaplama Yöntemleri

Endeks hesaplamalarında kullanılan başlıca üç çeşit yöntem bulunmaktadır. Bunlar, Laspeyres, Paasche ve Fisher yöntemleri olup, burada kısaca açıklanmaya çalışılacaktır.
Endeks tipinin belirlenmesi, yapılacak çalışmanın amacına ve ilgili ülkenin dış ticaret yapısına göre değişebilmektedir.

3.1. Laspeyres Yöntemi

Laspeyres Endeksi, Alman iktisatçı Etienne Laspeyres’in, cari fiyatları yada miktarları seçilmiş bir temel dönemin verileriyle orantılı olarak ölçmek için önerdiği endekstir. Laspeyres Endeksi’ne baz dönemi ile ağırlıklandırılmış bileşik fiyat endekside denmektedir (DORNBUSCH ve 1ASPEYRES, 1994; 52). Laspeyres fiyat endeksi, tanımlanmış bir grup malın cari fiyatlar üzerinden toplam maliyetinin, aynı mal grubunun baz dönemi fiyatları üzerinden maliyetine oranlaması ve 100 ile çarpılmasıyla hesaplanmaktadır.