Devrim tarihi ve Toplu Bilim Atatürk

Günümüzdeki azgelişmiş ülkelerin, yine, günümüzdeki gelişmiş ülkelerin
geçmişlerine benzemediği çok açıktır. Teknolojik bakımdan, bugünkü sanayi
ülkelerinden yüz yıl önceki aşamayı yaşayan azgelişmiş ülkeler belki vardır
ama, o toplumlarda, yüz yıl önce dünyada bulunmayan televizyon, elektronik
beyin ve uçak gibi araç ve gereçler de vardır. Bunlar, bir yandan günümüzdeki
azgelişmiş ülkelerin toplumsal yapılarını, iç dinamik açısından etkilerken,
öte yandan, dış dinamik bakımından da, onları dış dünyaya çok daha bağımlı
duruma getirmektedir.
Dış Yapının Yansıması Olarak İç Yapı
Merkez-çevre kuramı, azgelişmiş ülkelerin toplumsal yapılarını tümüyle,
merkezedeki metropol ülkelerin uzantısı olarak görür. Bu anlayışa göre, bir
azgelişmiş ülkedeki yapıyı, --çağdaşlaşmış-kapitalistleşmiş-- ve
--geleneksel-feodal-- olarak ikili bir sistem içinde düşünmek yanlıştır. Çünkü
bu ikili sistem, tümüyle, dünya, emperyalizminin, bir ülkeyi sömürmek için
yaptığı etkilerin uzantısıdır. Bir başka deyişle, --ikisi sistem--, --tek bir
varlığın, emperyalizmin-- uzantısıdır. Bu nedenle de, ülkenin --geri kalmış--
bölümünü, --çağdaş-- bölümüne yaklaştırmaya çalışmak, hem çok kolay değildir,
hem de emperyalizmle bütünleşmeyi güçlendirmekten başka bir işe yaramaz.
Merkez-çevre kuramının, bir ülkenin iç dinamiğini de, dış ilişkilerinin
belirlediğine ilişkin görüşü şu satırlarda iyice belirginleşir:

[AyTeK54]

Teşekkürler...

--Metropol-uydu ilişkileri sadece emperyalizm ya da uluslararası düzeye
indirgenemez: Bu ilişkiler Latin Amerika'daki sömürgelerin ekonomik, siyasal
ve toplumsal yaşamına da girer ve bu yapıyı kurar. Sömürgeci ve ulusal
sermaye ve bunların ihracat sektörü, nasıl İberik (ve sonraları başka) dünya
metropollerinin uydusu haline gelmişlerse, uluslararası düzeydeki bu uydular
da iç yörelerin üretken sektörlerine ve halkına göre bir iç sömürge ve gider
ek de ulusal bir metropol olurlar. Bundan başka, ulusal metropolün -ve bunun
aracılığıyla dünya metropolünün- uydularının yer aldığı taşra merkezlerine
dönüşürler. Böylece, bir metropoller ve uydular kümeleşmeleri zinciri,
sistemin Avrupa ya da A.B.D.'deki metropol merkezlerinden Latin Amerika'daki
en ücra köşeye kadar bütün parçaları birbirine bağlar.-- (Frank, 1975:107).
C) Merkez-Çevre Kuramı ve Karşı-Emperyalist Devrim Modelinin Özellikleri
Bütün açıklamalardan sonra, çevre ülkelerinin yazgıları birtakım ilkelerle
belirlenmektedir. Birinci ilke, her çevre ülkesinin, ancak, merkez
ülkelerinin izin verdiği oranda ve biçimde sanayileşebileceğidir.

İkinci ilke, her çevre ülkesinin ancak, merkez ülkelerle ilişkilerinin en
zayıf olduğu sıralarda, klasik kapitalist kalkınmasını sağlayabileceğidir.
Çağdaş dönemlerde, önemli krizler, Birinci Dünya Savaşı'nda, 1930 yıllarında
ve İkinci Dünya Savaşı'nda yaşanmıştır. İşte bu krizler sırasında çevre
ülkeleri en hızlı kalkınma dönemlerine girmişlerdir. Çünkü, dünya
kapitalizminin bunalımından dolayı, bu ülkeler ekonomik açıdan en bağımsız
devrelerini yaşamışlardır.
Bu durumda, üçüncü bir ilke, dünya kapitalizmine en yoğun biçimde bağlı
olmuş bulunan ülkelerin, bugün en yoksul nitelik taşımalarıdır.
Böylece, tüm çevre ülkelerindeki çiftlikler ve öteki ekonomik gelişmeler,
ulusal ve uluslararası ticari girişimler olarak doğarlar. Bunların
verimlerinin azalması ise ekonomik hareketlilikleri azalan bölgelerde
bulunmalarından doğmaktadır (Frank, 1975:111-116).
Yarı Çevre Kavramı
Kapitalist dünyanın merkez-çevre ilişkisi, --yarı çevre-- ülke kavramı ve
işlevi ile daha da pekişir. Bu tür ülkeler, merkez ülkelerinin, çevre
ülkelerine --dolaylı-- yapacakları ihracatı düzenlemek için kullandıkları yarı
sanayileşmiş ülkelerdir. Wallerstein bu yarı çevre ülkelerine ekonomik
olmaktan çok siyasal bir işlev verir. Bu işlev, mevcut kapitalist dünya
sisteminin sömürüsünün istikrarını sürdürmektir: --Yarı-çevresiz dünya
ekonomisi kutuplaşmış bir dünya sistemi anlamına geleceğinden, siyasi olarak
çok daha az kararlı olacaktır.--(Wallerstein, 1978-217).

İşte dünya kapitalist sisteminin sömürü düzeni böylece, merkez ülkeleri,
yarı-çevre ülkeleri, en dışta da çevre ülkeleri olmak üzere hiyerarşik bir
biçimde örgütlenmiştir.
Böylece belirlenen bir hiyerarşik sömürü düzeni içinde, benim --geri
teknolojiye sahip ülkeler-- dediğim, ya da merkez-çevre kuramı içinde, --çevre
ülkeleri-- denen azgelişmiş ülkeler için tek kurtuluş yolu kalmaktadır:
Ekonomik olarak, olabildiğince dışa kapanmak, bunu yapabilmek için de dünya
kapitalist sisteminden olabildiğince soyutlanmak, yani karşı-emperyalist bir
devrim gerçekleştirmek.
Bu sonuç, daha önce de belirtildiği gibi, --merkez-çevre-- kuramı açısından
zorunlu bir aşama gibi gözükmektedir. Çünkü, 1930 bunalımı ve İkinci Dünya
Savaşı sırasında gelişmiş olan çevre ülkelerindeki ulusal burjuvazi, gelişmeyi
sürdürmek için ancak dışa bağımlılığı arttırmak zorundadır. Bu sistem, çok
uluslu şirketler, patent anlaşmaları ve benzeri --yeni sömürgeci-- yöntemlerle
kurulmuştur.

Ulusal Burjuvazi Kavramı
--Merkez-çevre-- kuramı, --ulusal burjuvazi-- kavramını tümüyle yadsımaktadır.
Çünkü, hiçbir ulusal sermaye, bir azgelişmiş ülkede, iç kitleleri sömürerek,
dış sermayeye karşı rekabetini sürdüremez. Bu nedenle, siyasal olarak ne
denli bağımsız bir --ulusal devlet-- kurulmuş olursa olsun, ya da ne ölçüde
--devlet kapitalizmi-- uygulanmış bulunursa bulunsun, sonuç değişmeyecek,
azgelişmiş ülke, merkez ülkeleri sisteminin uydusu olacaktır.
--Fakat, yeni sömürge yapısı, (eski klasik) sömürge yapısından farklı olarak
dinamik bir süreç içerir. Bu süreç, özgül olarak sınırlı da olsa bir
sanayileşme ve sınıf yapısının (feodaliteden) farklılaşması sürecidir. Toplum
içinde sınıflar arasındaki çelişki, geniş yığınları emperyalizm ve toplumdaki
gerici güçlerle karşı karşıya getiren, gelişme ile durağanlık arasındaki
çelişkinin yerini almaya başlar (Petras, 1975:306-307) . (Eski) Sömürge
yapısındaki dağınık sınıf bileşiminden farklı olarak yeni sömürge yapısındaki
kapitalist birikim süreci, ötekilerin arasından iki sınıfı ayrıştırır; sanayi
sermayesi ile ücretli emek. Bu iki sınıf arasındaki çelişki, toplumdaki
belirleyici çelişki halini alır. --Sosyalist ideoloji--nin egemen ve sosyalist
alternatiiin geçerli ve gerçekçi hale gelmesi ise, ancak işçi sınıfı
yığınların önderliğini üstlenebileceai ölçüde gerçekleşir.(Gülalp, 1979:86).
Görüldüğü gibi Gülalp, merkez-evre kuramına bağlı karşı-emperyalist devrimi
sosyalist bir devrimle özdeşleştiriyor.

Yeni Sol Yaklaşım
Gülalp'ın bu yorumuna karşın, merkez-çevre kuramına bağlı devrim modeli,
genellikle --yeni sol-- denilen, sömürgelerde, Latin Amerika'da ve Batı
Avrupa'da bir süre etkili olan bir başka düşünce ve (daha önemlisi) eylem
akımıyla koşutluklar gösterdi. Kanımca, merkez-çevre kuramı ve
karşı-emperyalist devrim modelinin asıl önemi (bizim incelediğimiz, Atatürk
ve devrim toplumbilimi açısından) buradan kaynaklanmaktadır.
Durum aslında oldukça ilginçtir. Bir yanda Frantz Fanon, Che Guevera, Regis
Debray (aralarında önemsiz zaman farkları bulunmasına karşın) Afrika ve Latin
Amerika'da devrim eylemi ve kuramını işçi sınıfının dışında ve şiddete dayalı
olarak geliştirirken, öte yandan Marcuse, Batı Avrupa'da işçi sınıfının nasıl
burjuvazinin tutsağı olduğunu belirtiyordu. Böylece, mevcut durumun eleştirisi
ve devrim uygulaması açısından oldukça tutarlı bir bütün oluşuyordu. Bütünün
eksik kalan yanı, bunları evrensel bir kuram içinde yorumlamaktı. İşte
merkez-çevre kuramı bunu gerçekleştirdi. Böylece, yeni sol ile yeni Marxçılık
karşı-emperyalizm içinde birleşiyordu.

Tarihsel diyalektik bir kez daha hükmünü gerekleştirmişti: Kapitalizm ile
Marxizmin etkileşiminden doğan yeni kapitalizm ve yeni emperyalizm de
karşıtını doğurmuştu.
Böylece, --kurtuluş savaşları yolu ile devrim-- genel anlamda da bir evrensel
kurama oturmuş bulunuyordu. Marx'ın Hindistan ve İrlanda sorunlarını ele
alışından (Marx and Engels; 1974) bu yana, aynı konuda, sınıfsal devrim
kuramına yapılan ilk ciddi katkı (Türkiye'de oluşturulmasından 30-40 yıl
kadar sonra) yeniden dünyanın dikkatini çekti. Siyasal anlamda dünyanın
gündemindeki önemli kalemlerden birini oluştururken, özellikle ekonomik ve
siyasal kuram açısından da tartışma konusu oldu.
D) Merkez-Çevre Kuramının ve Karşı-Emperyalist Devrim Modelinin Eleştirisi
Merkez-çevre kuramı konusunda, eleştirisi de dahil olmak üzere, gerek Türk
bilim adamlarının çalışmaları, gerekse Türkçedeki yapıtlar gerçekten, evrensel
kurama katkı değerindedir. Keyder (Birinci basım, 1976, ikinci basım, 1979)
(Keyder'in kitabının iki baskısı arasında önemli farklar olduğundan her iki
baskıyı da belirttim. E.K.) ve Gülalp (1979) hemen akla gelenlerden. Aksoy'un
derlemesi ise, bir yandan aktardığı yazılardan, öte yandan da kendi özgün
yorumlarından dolayı son derece önemli ve aydınlatıcı (1975) .

Bu durumun en önemli nedenlerinden biri, Türkiye'de toplumsal bilimlerin ve
(bu arada doğal olarak) siyasal bilimlerin gelişmesi ve bilim adamlarının
yüksek düzeyidir. İkinci bir neden, Türkiye'nin de --geri teknoloji ülkelerin
kuşağında yer alması olarak düşünülebilir. Hiç kuşkusuz, bir ülkenin bilim
adamlarının en yüksek önceliği, kendi toplumlarının sorunları olacaktır.
Üçüncü nedeni, emperyalizme karşı ilk sıcak savaşı vermiş bir ülke
olmamızda aramamız gerekir. Bu nedene eklenecek bir başka öge ise, Atatürk'ün
gerçekleştirdiği bu savaşın evrensel kuramını da üretmek çabasının yine ilk
kez Türkiye'nin düşün ve bilim adamlarına ait olması onurudur. Kadro hareketi
(biraz ilerde ayrıntılı bir biçimde üzerinde duracağımız gibi) bu
--kuramlaştırma-- olayının dünyadaki ilk girişimidir.
Merkez-çevre kuramı genellikle, yeni sol'un devrim yöntemi dışında ele
alınır. Bu nedenle de yeni sol'un konu olduğu eleştirilerin çoğu bu kurama
yöneltilmez.
Siyasal devrim yöntemi ve bu yönteme ilişkin tezler dışarda bırakılınca,
eleştiriler genellikle ekonomik modele yönelmektedir.
Ekonomik modele yöneltilen eleştiriler, genellikle konumuz dışında
kaldığından ve yukarıda belirttiğim kitaplarda mükemmel bir biçimde
açıklandığından dolayı, burada, bunların üzerinde fazla durmayacağız.

Dış Dinamiğe Verilen Önem
Her şeyden önce belirtilmesi gereken nokta, --merkez-çevre-- kuramının ve bu
kurama koşut bir biçimde gelişmiş olan --kurtuluş savaşı yoluyla sosyalist
devrim-- modelinin, dış dinamiğe çok ağırlık vermesidir. Dış dinamiğe verilen
bu ağırlık o düzeye gelmiştir ki, iç dinamik ögelerinin tümünün dış dünya
tarafından belirlendiği gibi, toplumların kendi özgün niteliklerini bütünüyle
yadsıyan bir tutum bile ortaya çıkmıştır: --Azgelişmiş toplumun içsel yapısı,
bu dışsal ilişkiler sorununa kaçınılmaz oIarak bağlıdır. Azgelişmişlik basitçe
bu tür ilişkilerin varlığı demek değildir; bu tür ilişkilerin bir ürünüdür.--
(Gülalp, 1979:49).
Bu görüşe göre, emperyalizm ile feodalite, --çevre-- ülkesinin sanayileşmesini
engellemek için ittifak durumundadır. Oysa, her ne olursa olsun, pazar
ekonomisine geçişin, er ya da geç feodaliteyi tasfiye edeceği açıktır. Bu
nedenle, sözü edilen ittifak, ancak --geçici-- olarak düşünülebilir. Özellikle
--yarı çevre-- ülkeleri bakımından, feodalitenin --montaj-- aşamasında bile olsa,
sanayileşmeden etkilenmemesi ve tüm ağırlığı ile siyasal belirleyiciliğini
sürdürmesi düşünülemez. Hele hele, aynı emperyalizmin, bir yandan işbirlikçisi
sermaye ile, öte yandan da onun en büyük rakibi olan feodalite ile aynı
ittifak içinde yer alması, tarım-sanayi arasındaki artı değer çekişmesinin ön
planda olduğu bir --çevre-- ülkesi ekonomisi çerçevesinde, beş-on yıllık çok
kısa zarnan süreleri dışında hiç düşünülemez. Bu açıdan Baran'ın (1974) ve
Dobb'un (1937) tezleri, dış dinamik bakımdan doğru olmakla birlikte, iç
dinamik bakımdan ancak --özel-- ve --geçici-- durumları açıklayıcıdırlar.