Devrim tarihi ve Toplu Bilim Atatürk

Şimdiye dek Türkiye'de yapılan çalışmalar, genellikle devrim tarihi ve bir
devrimin nesnel koşulları üzerinde çok durduğu için, irdelemelerimi daha çok
bir devrimin öznel koşulları üzerinde odaklaştırdım. Böylece Mustafa Kemal
Atatürk'ün Türk Devrimi'ne katkısını daha iyi belirleyebileceğimi umdum.
Yine de kitabın bütünlüğü açısından, bir devrimin genel koşullarını aramaya
çalıştığım bu bölümü bitirmeden, nesnel koşullar açısından Türk Devrimi'nin
bir dökümünü yapmak gereğini duydum. Böylece, bir devrimin öznel koşullarını
incelemeye ve Mustafa Kemal Atatürk'ü çözümlemeye çalıştığım bölüm daha
anlamlı olur diye düşünüyorum.
Türk Devrimi'nin nesnel koşullarını, bir devrimin nesnel koşulları adı
altında dökümünü yapmaya çalıştığım ilkelere göre, aynı sistematik içinde
kısaca ele alacağım. Bu çabam sırasında, Türk Devrimi'nin içinde oluştuğu
ülke ve dünya koşullarının da daha iyi anlaşılacağını umut ediyorum.

1) Ekonomik Koşullar
İmparatorluk, ekonomik bakımdan bütünüyle çökmüştü. Şimdi bu koşulları
genel kuramsal çerçevemize göre sıralayalım:
a) Osmanlı İmparatorluğu'nda ulusal gelir dağılımı yalnızca çeşitli
sınıflar ve gruplar açısından adaletsiz olmakla kalmıyordu. Aynı zamanda
kapitülasyonlar yolu ile Türk-Müslüman olmayan teba, tüm Osmanlıyı
sömürüyordu.
Hem iç sömürü oranı çok yüksekti, hem de bu sömürü sonunda elde edilen
gelir içerde kalmıyordu.
b) 3'üncü Ahmet devrinden itibaren başlayan, Batı'ya yetişme çabası ve
--reform-- arayışları, ekonomik olanakların çok önüne geçmişti.
Bir başka deyişle, toplumun ve yönetimin siyasal, toplumsal, askeri ve
ekonomik beklentileri, ekonominin büyüme hızını çok aşmıştı.
c) Osmanlı yönetimi ve halkı, özellikle yabancıların ekonomik alanda
yaptıklarını gözlemek fırsatına sahiptiler.

Gerek tarım alanında, gerekse sanayi alanında özellikle yabancı uyruklu
olan azınlıkların yaptıklarını tüm ülke görüyordu. Bunların bir bölümü
Osmanlı doğumlu oldukları halde yalnızca kapitülasyonların ayrıcalıklarından
yararlanmak için ülkedeki yabancı konsolosluklar aracılığı ile yabancı
uyruklu olmuşlardı.
Bu etkinlikler, Osmanlılar arasında da --niçin biz yapamıyoruz?--, sorusunun
sorulmasına yol açmaya başlamıştı.
d) Toplumda üretimin arttırılmasını engelleyen yapısal darboğazların tümü
vardı. Teknoloji geriydi. İlişkiler hala feodal düzeydeydi. Gerek sermaye,
gerekse teknik bilgi yetersizdi. Bağımlılık ise, dışa doğru tümüyle tek
yönlüydü.
e) Osmanlı İmparatorluğu her ne kadar önceleri İmparatorluğun çeşitli
yerlerinden doğrudan artı ürün alan bir yapıya sahiptiyse de, sonraları bu
gelir kaynaklarının tümünü yitirmiş ve sonunda da kendi artı ürünü dışarı
aktarılır duruma düşmüştü.

Bu nedenle sorunlarını, dışardan kaynak aktararak çözmesi olanağı yoktu. Dış
kaynaklar olarak başvurduğu borçlanma mekanizmaları ise bir süre sonra tam
bir iflas ile sonuçlanmıştı. Bu iflas sonunda, yabancı alacaklılar, ülke
gelirlerine doğrudan doğruya el koymuşlar, bazı vergileri kendileri toplayarak
borçlarını kapatmaya başlamışlardı. --Genel Borçlar-- anlamına gelen --Düyunu
Umumiye-- devlet içinde ayrı bir devlet olmuştu.
Düyunu Umumiye o denli sağlam ve güçlüydü ki, Osmanlı Devleti'nin memuru
olmaktansa, Düyunu Umumiye memuru olmak tercih ediliyordu. Çünkü, zaman zaman
Osmanlı Devleti maaşları ödemekte güçlük çekiyordu. Oysa, temel gıda
maddelerinden alınanlar başta olmak üzere, en güvenli vergi gelirlerine el
koymuş olan Düvunu Umumiye yönetiminin böyle bir sorunu yoktu.
f) Bir yandan yabancıların tüm artı ürün ve artı değeri yurt dışına
götürmesine yol açan ekonomik imtiyazlar, öte yandan alınan borçlar sonunda
iflas etmiş bir ekonomi, yani bir yandan kapitülasyonlar, öte yandan
Düyunu Umumiye, Osmanlı İmparatorluğu için hiçbir biçimde hiçbir çıkış yolu
bırakmamıştı.

Ekonomik koşulları genel olarak değerlendirdiğimiz zaman, İmparatorluğun
ekonomik olarak çökmüş, bitmiş olduğunu hemen görüyoruz.
Bu nedenle, yalnız ekonomik nedenler bile Osmanlı İmparatorluğu'nda bir
devrimin nesnel koşulları için yeterliydi. Bir başka deyişle, yalnızca
ekonomik koşullar, Türk Devrimi'ni zorunlu kılıyordu. Çünkü bu ekonomik
koşulları, bir devrimden başka yolla değiştirmenin yolu yoktu.
:::::::::::::::::::
2) Toplumsal Koşullar
a) Osmanlı toplumu, sahip olunan değerler ve kurallar açısından tam bir
kargaşa, toplumbilimsel deyimi ile, tam bir anomi içinde görünüyordu.
Bir yandan İslam değerleri yozlaşmış, öte yandan Batı değerleri topluma
bölük pörçük bir biçimde sızmıştı.

Yöneticiler, topluma olan egemenliklerini tümüyle yitirmişler, genel istek
ve beklentilere yanıt veremez duruma düşmüşlerdi.
Halk bir yandan sürekli uğranılan savaş yenilgileri sonunda büyük göçlerle
karşı karşıya kalmış, öte yandan günlük yaşamını sürdürmek konusunda bile
akıl almaz güçlüklerin işine düşmüştü.
Bu durumda, ne günlük yaşam açısından, ne de gelecek açısından bir umut
kalmıştı.
Tüm bu belirtiler ve koşullar, anomi'nin en önemli göstergelerinden biri
olan umutsuzluk duygusunu gerek bireysel, gerekse toplumsal açıdan son derece
yaygınlaştırmıştı.
b) Osmanlı toplumundaki farklı cemaat ve milletleri birarada tutan dinsel,
toplumsal, kültürel tüm kurumlar işlevlerini yitirmişlerdi. Ne siyasal, ne
mesleksel, ne de dinsel etkinlikler insanları birbirlerine bağlamaya
yetiyordu.

c) Toplumdaki tutarsızlıkların, çatışma ve çelişkilerin haddi hesabı yoktu.
Hemen hemen her alanda çelişkiler vardı. Bir yanda en Avrupai yaşam biçimi,
öte yanda en dinsel ve yoksul yaşam biçimi, aynı mahallede bile
gözlenebiliyordu.
d) Tüm bu özelliklere ek olarak, Osmanlı toplumu henüz kapitalistleşememiş
bir toplumdu. Bu nedenle de, merkezi bir feodal yapıdan dolayı, oldukça basit
bir ilişkiler ağına sahipti. Sonuç olarak da özellikle asker ve sivil aydınlar
arasındaki huzursuzluklar, ortamı bir devrim için son derece elverişli duruma
getirmişti.
e) Toplumdaki farklı sınıf ve grupların çıkarları tam bir kargaşa içinde,
ancak güçlü olanın ve bu gücünü kullananın elde edebildiği çıkarların
egemenliği altındaydı.

Farklı grup ve sınıfların çıkarlarını geleneksel ve barışçı yollarla
biraraya getirecek mekanizmalar ya yoktu, ya da çökmüştü. Örneğin, parlamento
fiilen hiçbir işe yaramaz hale gelmişti (Oysa aynı --parlamento--yu Mustafa
Kemal Atatürk'ün nasıl işlevsel kıldığı hiç unutulmamalıdır).
f) Çağdaş toplumlarda bile zor görülen toplumsal hareketlilik, Osmanlı
İmparatorluğu'nun son günlerinde çok az sayıda kişi için (savaş vurguncuları
için) belki geçerliydi. Fakat, Osmanlının zaten durağan bir yapıya göre
örgütlenmiş olan ilişkiler ağı, toplumda yukarı hareketliliğe izin verecek
nitelikte değildi.
g) Osmanlı geleneğinde gerek asker ve sivil bürokrasinin genel olarak,
gerekse sivil bürokrasinin bir bölümünü oluşturan --Ulema--nın özel olarak,
önemli bir belirleyici rolü olduğu bilinen gerçeklerdendir. Zaman zaman
--Ulema-- ile --Yeniçeri-- birleşerek Osmanlı tahtını bile denetim altına
almışlardır.

İşte, Tanzimat ve Islahat Fermanları ve Birinci ve İkinci Meşrutiyet ile
daha da güçlenen --bürokrasi--, İmparatorluğun çökmekte olduğunun farkındaydı.
O zamanlar hemen hemen --bürokrasi-- ile aynı anlamda alınabilecek olan
aydınlar da artık İmparatorluğun elden gittiğinin bilincine, varmışlardı.
Yalnız burada önemli olan bir nokta, --aydınlar-- denilen kesimin kendi
içinde tutarlı bir bütün oluşturmadığıdır. Bir bölümü İslam düşüncesine
sığınırken, başka bir bölümü, neredeyse kanımızı bile Avrupa ile
değiştirmekten söz ediyordu. Ancak, tüm grupların ortak bir noktada
birleştikleri görülüyordu: İmparatorluk batmaktaydı ve şöyle ya da böyle
kurtarılması gerekliydi.
Farklı görüş ve düşüncede olan aydınların tümü, yönetimin artık bu biçimi
ile İmparatorluğu sürdüremeyeceği konusunda anlaşmış görünüyorlardı. Bu
aralarda aydınlara karşı (ilerde siyasal koşullar bölümünde ayrıca da
değinileceği gibi) büyük baskılar uygulamaya başlanmıştı. Örneğin, ünlü yazar
ve gazeteci Şinasi, Meclis-i Maarif'teki görevinden, sakalını kestiği
gerekçesi ile Ali Paşa tarafından alındı. Asıl neden, hükümeti eleştirmesi ve
Ali Paşa ile arası açılmış bulunan Reşit Paşa yanlısı olmasıydı
(Ülken, 1966:79).

Birbirleriyle anlaşamayan aydınlar, işlerin kötü gittiği konusunda
anlaşıyorlardı.
h) Osmanlı aydını açısından da halk açısından da beklentiler, toplumun
sağladığı olanakları aşmıştı. İlginç olan nokta, bunun nedeninin, Batı
toplumlarının sergilediği örnekler, ya da dıştan gelen tüketim normları
değil, doğrudan doğruya Osmanlı toplumunun geçmişi olmasıydı.
Bir zamanların görkemli Osmanlı toplumu ve onun sağladığı olanaklar hiç
kuşkusuz hala belleklerde yaşıyordu. Bu açıdan tüm toplumun, güncel olarak
sağlanan olanaklardan daha yüksek beklentilere sahip olması tarihsel bir
birikimin ve kültürün sonucuydu.
--Eski güzel günlerin-- hayali, toplumun tüm kesimleri için geçerliydi. Bu
yüzden, artan huzursuzluk mevcut düzen hakkındaki açık memnuniyetsizliğe
dönüşmüştü.
ı) İmparatorluk, çeşitli etnik ve dinsel grupların Türk yönetimi altında
toplanması ile varlığını sürdürüyordu. Gerek mevcut yönetimin gücünü ve
etkinliğini yitirmesi, gerekse genel memnuniyetsizliğin yaygınlaşması, bu
farklı grupların İmparatorluğa olan bağını büyük ölçüde gevşetmişti.
Merkezi otoritenin zayıflaması sonunda, farklı etnik ve dinsel grupların
ayrılıkçı istekleri arttığı gibi, merkezle olan siyasal ve ekonomik bağları
da son derece gevşemişti.