Devrim tarihi ve Toplu Bilim Atatürk

Burada hemen, Anadolu'nun işgali sorununa da değinmek yerinde olur.
On yılı aşkın süredir sürekli savaşta olan Anadolu halkı, İstiklal
Savaşı'na da çok olumlu bakmıyordu. Ne zaman ki düşmanın süngüsü çoluk çocuk
demeden tüm halkı katletmeye başladı, o zaman, başta İstiklal Savaşı'na soğuk
davranan eşraf ve ayan olmak üzere tüm halk, Mustafa Kemal Paşa'nın ne denli
haklı olduğunu gördü.
Bu açıdan Türk Devrimi'ni incelerken, savaş ögesini iki biçimde dikkate
almak gereği ortaya çıkar. Birinci olarak savaş, Osmanlı İmparatorluğu'nu
zayıflatmış, hatta yıkmıştır. Fakat, savaşın rolü bununla bitmez. Yine aynı
savaş, Osmanlı İmparatorluğu'nu yıkarak, yerine yeni bir devlet kurmak için
devrim yapan Mustafa Kemal Atatürk'ün de en önemli psikolojik yardımcısı
olmuş, düşman tehdidini somut olarak halka tattırarak, yeni devleti kurmaya
yönelik devrime, sıcak savaş içinde yoğrulmuş bir halk kitlesini taraftar
olarak kazandırmıştır. (İşgalin devrimi engelleyici özelliğine aşağıda
değinilecektir.)
j) İmparatorluk, son zamanlarda artık gerek ekonomik, gerekse siyasal
bakımdan bir sömürge durumuna dönüşmüştü. Yabancı güçler, İmparatorluğun
maliyesine el koymuşlardı. Ayrıca ticaret ve (ne kadar varsa) sanayi ya
yabancıların ya da ekonomik oIarak dışarı bağımlı kişilerin elindeydi. Ortaya
adeta bir --Levanten İmparatorluğu-- çıkmıştı (Rustow, 1981:11).
Yabancı denetimi, bu temel alanlara ek olarak Bab-ı Ali'yi de boyunduruğuna
almıştı. Gün geçmiyordu ki bir yabancı ülkenin elçisi Osmanlı Hükümeti'ne bir
ültimatom vermesin.

Bütün bunlar yetmiyormuş gibi, işin en acıklı tarafı, Osmanlı vezirlerinin
de (sadrazamlar da dahil) , yabancı ülkelerden medet umar duruma gelmiş
olmalarıydı. Bu yabancı hayranlığı ve taraftarlığı öyle boyutlara ulaşmıştı
ki, büyük ülkeler kendi taraftarı olan kişilerin sadaret makamına gelmesi
için nüfuzlarını kullanır olmuşlardı. Son dönemde görev almış kişiler
arasında Mithat Paşa İngiliz, Mahmut Nedim Paşa Rus, Enver Paşa Alman
taraftarlarına birer örnek olarak verilebilir. (Burada yalnız ülkesine ve
halkına güvenen Mustafa Kemal Atatürk'ün önemi bir kez daha ortaya
çıkmaktadır.)
:::::::::::::::::::
4) Sonuç
Görüldüğü gibi, nesnel koşullar açısından Osmanlı İmparatorluğu'nun bir
devrim ile yıkılması kaçınılmaz bir toplumbilimsel olgu niteliği taşıyordu.
Gerek ekonomik, gerek toplumsal, gerekse siyasal yapı ve koşullar tümüyle bir
devrim için hazırdı.
Yine de Türk Devrimi olmayabilirdi. Örneğin, Sevr Antlaşması sonunda
parçalanan ve işgal edilen Anadolu ve Osmanlılara bırakılan topraklar, yine
bir kukla Padişah yönetiminde sanki Osmanlı'nın devamıymış gibi tarih
sahnesindeki varlığını sürdürebilirdi.

Aslında bu seçenek, Anadolu düşman tarafından fiili denetime alındığı, yani
askeri güçle denetlendiği için en olası seçenek niteliği de taşıyordu. Bir
başka deyişle, nesnel koşulların tümünün bir devrimi hazırlamasına karşılık,
düşmanın işgali, böyle bir devrim olanağım birdenbire son derece kısıtlamıştı. -
İşte bu noktada, bir devrimin öznel koşullarının önemi ortaya çıkmaktadır.
Bir lider olmasaydı, bu lider bir örgüt kurmasaydı ve halkı bir ideoloji
çevresinde birleştirmeseydi, Türk Devrimi'nden söz etmek olanaksız olurdu.
Mustafa Kemal Atatürk'e halk desteğinin verilmesinde büyük yardımı olan
düşman işgali, temelde, Mustafa Kemal Atatürk'ün devrimini ve bu devrimin bir
parçası olan İstiklal Savaşı'nı son derece güçleştirici bir ögeydi.
Savaşların ülkeleri devrime daha açık duruma getirdikleri doğrudur. Fakat
unutmayalım ki, 1919 yılında Anadolu'daki durum bir savaş durumu değil,
yenilmiş bir ülkenin işgal altındaki durumudur. Mustafa Kemal Atatürk, belki
de toplumun devrime uygunluğunu sağlayan tüm nesnel koşulları olumsuz anlamda
dengeleyen böyle bir işgale karşın (ve büyük liderliğiyle, bu işgali bile
kendi amaçları için işlevsel kılarak) Türk Devrimi'ni gerçekleştirmiştir.
:::::::::::::::::::

İKİNCİ KİTAP
Bir Devrimin Öznel Koşulları ve Türk Devrimi
Akılla beş duyu insana rehber
Yıldızlar içinde dünya bir nokta
Gerçeğe susamak beterden beter
Hayalimiz susar meçhul bir yokta
İBRAHİM AGAH ÇUBUKÇU, --Hayalimiz Susar--dan.
:::::::::::::::::::
I
LİDERLİK
Bir vakti vardı Mustafa Kemal'in
Aydınlık, hafif, cesur, sonsuz,
Büıün sıkıntılı anlarda,
Yaşamazdı onsuz.
Bulurdu onu her zaferden.
FAZIL HÜZNÜ DAĞLARCA, --Mustafa Kemal'in Vakti--nden.
Her toplumsal eylemde en önemli ögelerden biri de liderliktir. Liderini
bulamamış bir eylemin etkinliğini sürdürmesi olanaksızdır. Öte yandan, kimi
zaman yetenekli bir lider, umutsuz gibi görülen bir eylemi hedefine
ulaştırabilir.
Devrim açısından da durum bütünüyle böyledir. Lidersiz bir devrim
düşünülemez. Lider ile devrim, bir insan ile bir toplumsal eylemin
içiçeliğini, tam anlamıyla bir bütünleşmeyi simgeler. Lider ve eylem, devrim
süreci içinde birbirlerini tamamlayan, birbirlerinin kimliklerine kendi
özelliklerinin damgalarını vuran iki ögedir.

Tarihe baktığımızda gerek birçok toplumsal eylemin, gerekse pek çok
devrimin, liderlerinin adıyla anıldığını görürüz. Roma İmparatorluğu'ndaki
köle ayaklanmasına ismini veren Spartaküs, Osmanlı İmparatorluğu'nu sarsan pek
çok ayaklanmalar içinde Şeyh Bedreddin, İtalyan Birliği'ni kuran Garibaldi,
Fransız Devrimi'ne damgalarını vuran Mirabeau, Robespierre, Danton, Amerikan
Bağımsızlık Savaşı'nı gerçekleştiren Washington, Sovyet Devrimi'nde Lenin ve
Troçki, Çin'de Mao, Türkiye'de Mustafa Kemal Atatürk, toplumsal eylemlere
isimlerinin damgasını vurmuş olan liderlerden yalnızca birkaç örnektir.
Tarihçiler ve toplumbilimciler için toplumsal eylemlerle, liderler
arasındaki ilişkinin araştırılması, ilginçliğini sürekli koruyan bir konudur.
Toplumsal oluşumların ve tarihin mi liderleri yarattığı, yokşa liderlerin mi
toplumsal oluşumları ve tarihi yaptığı, aslında anlamsız, fakat konunun
ilginçliğini belirleyen bir tartışmadır. Tartışmanın anlamsızlığı, olayın tek
yönlü bir etkileme olmamasından gelir. Toplum ve lider, birbirlerini etkiler
ve tarihi birlikte biçimlendirirler. Hiç kuşkusuz bu etkileşimin altında,
tarihin yadsınamaz belirleyiciliği vardır. Fakat liderler de gerek doğru
teşhisleriyle, gerekse güçlü kişilikleriyle bu oluşumları kendi görüşleri
çerçevesinde etkilerler.

Bu konudaki tartışmaya şu soru ile ışık tutalım: Küçük Mustafa, 1881'de
dünyaya geleceğine, 1781'de ya da 1931'de doğsaydı, acaba yine, Mustafa Kemal
Atatürk olur muydu? Sorunun yanıtı hiç kuşkusuz --hayır--dır. Öte yandan bir
başka soru, konuyu daha da açıklığa kavuşturabilir: 1918-1923 arası Anadolu'da
bir Muştafa Kemal Paşa olmasaydı Türkiye Cumhuriyeti kurulabilir miydi? Bu
sorunun yanıtı da, biraz daha kuşkulu olmakla birlikte, yine --hayır-- dır.
Özellikle Mustafa Kemal Atatürk'ün 29 Ekim 1923'e dek gerek kendi grubu
içinde, gerekse tüm toplumsal ve siyasal yapı içinde karşılaştığı düşmanlık
ve muhalefet düşünülürse, bu --hayır-- yanıtı daha da anlam kazanır. Bırakınız
Halife-Sultan'ı ve onun yandaşlarını; bırakınız dış güçleri ve Anadolu
toprağını işgal etmiş olan yabancı düşmanı, Kurtuluş Savaşı'nın sivil ve
asker lider kadrosu bile Cumhuriyet konusunda Mustafa Kemal Paşa ile aynı
düşünmüyordu. Sivil kadroyu bir yana itsek bile, zafer kazanmış ordu
komutanlarının ve Atatürk'ün en yakın silah arkadaşlarının tutumu açıkça,
Cumhuriyet'e karşıdır. Üstelik bu muhalefet, Mustafa Kemal Paşa'nın varlığına,
başarısına ve yadsınmaz liderlik yeteneklerine rağmen böylesine şiddetli ve
etkilidir. Bütün bu tarihsel koşullar düşünüldüğünde, Mustafa Kemal
Atatürk'süz bir Türkiye Cumhuriyeti'nin düşünülemeyeceği açığa çıkar.

İşte bu soruya verilen yanıtlar, toplumsal ve tarihsel koşullar ile
liderler arasındaki etkileşimi, Türkiye tarihinin somutunda da, genel tarih
yaklaşımı içinde de belirler: Liderler ile toplumsal koşullar araşındaki
ilişki, bir etkileşimdir. Koşulların yarattığı liderler, döner, kendilerini
yaratan koşulları yeniden biçimlendirirler.
Liderin devrimciliği de tam bu noktada yatar: Devrimci lider, kendini
yaratan koşulları doğru değerlendirebilen ve onları yeniden biçimlendirebilen
kişidir. Liderliği, kendini yaratan koşulları doğru değerlendirebilmesinde;
devrimciliği ise, onları yeniden biçimlendirebilmesinde yatar. Bir başka
deyişle, koşulları doğru değerlendirmek, liderlik için yeterli, devrimcilik
için yetersizdir. Yeniden biçimlendirme işlemi için gerekli olan doğru
değerlendirme liderliği belirleyebilir ama, devrimciliğin ancak önkoşuludur.
Lider, ancak doğru değerlendirdiği koşulları, yeniden biçimlendirebildiği
ölçüde devrimcilik niteliği kazanır.
Genelde bir liderin hem başarılı bir lider, hem de başarılı bir devrimci
olması, örgüt ve ideoloji olarak, iki temel öge dışında, doğru teşhise, doğru
zamanlamaya, işlevsel ittifaklara ve hedeften ödün vermemeye bağlıdır. Örgüt
ve ideoloji, devrimin liderlik yanında incelenecek olan iki temel ögesini
oluşturduğundan, bunlar üzerinde ilerde ayrıca durulacaktır.
:::::::::::::::::::

I-) LİDERLİK KONUSUNDA TOPLUMBİLİMSEL YAKLAŞIMLAR
Toplumbilim tarihine baktığımız zaman, toplumsal değişmeyi tümüyle bireye
dayayan hemen hiçbir kuram ya da yaklaşım görmüyoruz. Ancak, bazı
düşünürlerin, toplumsal değişme süreci içinde bireylerin rolleri üzerine
özellikle eğildikleri çalışmalar vardır.
Liderlerin toplumsal değişme içindeki rolünü belirleyen düşünürler,
toplumu genellikle inançlar doğrultusunda, ideolojik planda ortaya çıkan
birikimler sonucu değişen bir varlık olarak ele alıp, liderin bu süreç
içindeki rolünü belirtmeye çalışırlar. Yaklaşımın bu niteliği, temelde
ideolojik ve siyasal bir nitelik taşıyan Mustafa Kemal Atatürk'ün devrimci
eylemine oldukça uygun bir yapı taşır. Yalnız burada hemen, Mustafa Kemal
Atatürk'ün devrimciliğinin tek bir kuram ya da model çerçevesinde
çözümlenmesinin olanaksız olduğunu hatırlatmak isterim. --Türk Devrimi-- ya da
--Anadolu İhtilali-- tek bir modele sığmayacak ayrıntılarla ve çeşitlemelerle
dolu bir eylemdir. Bu nedenle, Atatürk'ün devrimciliğinin ancak toplumsal,
ekonomik, siyasal, örgütsel, psikolojik pek çok ögenin birarada ele
alınmasıyla anlaşılabileceği hiç unutulmamalıdır. İncelenen her bir kuram ve
model, Atatürk eyleminin ancak bir bölümüne ışık tutabilir.

Karizma Kavramı
Burada hemen, toplumsal değişmenin genelde teknoloji ve ideoloji arasında
bir dengeye doğru gelişen bir süreç olduğu hatırlanmalıdır. Bu açıdan,
liderlerin toplumsal değişme içindeki rolü ne denli inançlara bağlı olarak
alınırsa alınsın, altyapısal ögelerin hiçbir zaman dışarıda bırakılamayacağı
gerçeği hiç unutulmamalıdır.
Toplumsal değişmede liderin rolünü açıklamaya çalışan görüşlerin en
önemlilerinden biri, kültürel yapı-toplumsal yapı ayırımına dayalı bir model
geliştirir. Bu modele göre, her toplumun inançları ve değerleri gibi ögeler,
toplumun kültürel yapısını oluşturur. Buna karşılık, toplumsal kurumlar,
bunların yapıları, işleyişleri, birbirleriyle olan ilişkileri de toplumsal
yapı adını ahr.
Kültürel yapı daha esnek, toplumsal yapı daha katıdır, bu görüşe göre. Bu
yüzden, değişmenin ilk tohumları kültürel yapı alanında ortaya çıkar.
Toplumsal yapı daha katı ve değişmez olduğu halde, kültürel yapı, doğrusal
bir biçimde sürekli olarak akılcı bir çizgide gelişir (Weber, 1958:23-27).
Oysa, kurumsal ve örgütsel yapı, eski değerleri ve inançları yansıtmaktadır.
Böylece değişen kültürel yapı ile durgun toplumsal yapı arasında sürtüşme ve
çatışmalar ortaya çıkar.

İşte Weber, bu noktada ortaya çıkarak, kültürel değişmeler sonunda
meşruluğunu kaybetmiş olan toplumsal yapıyı değiştiren kişiye karizmatik
lider diyor. Karizma, Weber'e göre, lideri, öteki insanlardan ayıran
niteliklerin tümüdür. Bu nitelikler, başka insanların lidere mal ettikleri
doğaüstü ya da insanüstü niteliklerin toplamından oluşur (Weber, 1947:358) .
Bir başka deyişle, karizmatik lider, kendisine doğaüstü ya da insanüstü
nitelikler yakıştırılan kişidir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta,
liderde gerçekten böyle nitelikler bulunmasının değil, ona böyle nitelikler
yakıştırılmasının önemli olduğudur.
Bir Karizmatik Lider Olarak Mustafa Kemal Atatürk
Mustafa Kemal Atatürk'ün karizmatik liderliği iki açıdan incelenebilir:
Birinci olarak, içinde bulunduğu toplumun toplumsal ve kültürel yapıları
arasındaki sürtüşme ve çatışmayı çözmeşi, ikinci olarak da, kendisine
yakıştırılan insanüstü, doğaüstü nitelikler açısından Mustafa Kemal'in
yaptıklarının gerçekten Weber'in modeli bakımından çok ilginç sonuçlar
vermesidir.
Atatürk'ün yetiştiği toplumun koşullarına toplumsal yapı-kültürel yapı
ayırımı açısından baktığımızda oldukça keskin hatlarla belirlenmiş özellikler
görmekteyiz.