Mersinin Tarihçesi

Kültür ve medeniyet tabakalarımızın maddi ve mânevî malzemesini aksettiren mâniler tabiî olarak bestesiz veya âşıklar tarafından hususî makamlarla söylenmektedirler.
Ferdî eser olarak da bilhassa Irak Türkleri arasında görülen ve konularına göre araştırıcılar tarafından muhtelif şekillerde tasnif edilen mânilerin ilk kaynağı hiç şüphesiz halkın hâfızasıdır. Cönkler, mecmûalar, sözlükler, divânlar, halk hikâyeleri, ramazan nâmeler, mektuplar, bekçi destanları vb. eserler mânilerin yazılı kaynağını teşkil ederler.*
(1) Ateş yanar olur kor
Düş görünce hayra yor
Sevda çekmek nasılmış
Sen onu çekene sor



(2) Çukurova uşağı
İpek bağlar kuşağı
Onu bunu dinlemez
Çeker vurur bıçağı

(3) Dere dere giderim
Mor koyun güderim
Sultan benim olursa
Yaylalara giderim

(4) İndim nane biçmeye
Eğildim su içmeye
Ben de senden öğrendim
Böyle dalga geçmeyi

(5) Karınca toplar darı
Bal yapar durmaz arı
Sen de bunlara bakıp
İbret alsana bari

* Şükrü Elçin, Halk Edebiyatına Giriş, Akçay Yay. Ank. 1993, s.281-282

(6) Karyolada yatıyor
Yorgan göbek atıyor
Çok yaklaşma sevgilim
Bıyıkların batıyor

(7) Kızın adı Melek’tir
Elbisesi yelektir
Yakası açık gezmek
Sevdalıyım demektir



(8) Maydanoz demet demet
Yarimin adı Memet
Memet benim olursa
Ne karışır hükümet

(9) Mektup yazdım karadan
Dağlar kalksın aradan
Şu benim sevdiğimi
Kavuştursun Yaradan

(10) Yayla gülü nedendir
Çiçeği kendindendir
Hep benim çektiklerim
Yârimin derdindendir

2.1.4. Ninni
Ninniler, annelerin süt emen çocuklarını uyutmak için ezgi ile söyledikleri manzum veya mensur sözlerdir. Batı Türkçe’sinde bu kelimeye bağlı olarak ‘Neni çalmak, ninni söylemek’ ve ‘uyku getirmek’ deyimleri doğmuştur. Ninniye Kâşgarlı Mahmud ‘balu-balu’, Azeri Türkleri ‘laylay’, Kerküklüler ‘leyley’, Türkmenler ‘hûdi: Allah de’, Özbekler ‘elle’, Kazanlılar ise ‘bişik cırı: beşik türküsü’ adını vermektedirler.
Umumiyetle ilk söyleyicilerini tespit edemediğimiz ninnileri, anneden sonra, büyük anne, hala, teyze, abla gibi ailenin diğer şahısları da zaruret hâsıl oldukça terennüm ederler.
Ninni, çocuk emzirilip kundaklandıktan sonra, salıncakta, beşikte veya kucakta sallanıp uyutulmaya çalışılırken tizden pese doğru söyleyen bir ezgidir; çocuğun ağlamasının durması veya uyuması ile nihayet bulur. Muhtelif türkü, mâni, ilâhi, destan ezgilerinin yardımı veya irticâlen meydana getirilen ölçücü, ölçüsüz söz ve tekerlemelerle çocuğu oyalayan ninniler, hece vezni ve sâde bir dille söylenirler. Umumiyetle dört mısralık bir bütün teşkil eden ninnilerin sonu bir bakıma nakarat gösteren ‘ninni yavrum ninni’, ‘uyusunda büyüsün ninni’, ‘e, e, e, ey’ vb. sözlerle biter.
Ninnilerin konusunu çocuk teşkil eder. Sağlıklı doğmadan gelen sevinç, fizik güzellik, soy-sop, iyi huy, sünnet, öğrenim, nişan, gelin olma, evlenme gibi geleceğe ait dilekler; yalnızlık, gurbette kalan baba, koruyucu melekler, velîler, Hızır vb. madde, tem, motif ve merâsimler ninnilerin muhtevâsında belli başlı unsurlardır.
Köy ve şehir hayatımızda canlı olarak yaşayan -arada bir erkeklerin de söylediği- ninniler maddî ve mânevî kültür mirasımızı sinesinde muhâfaza eden lirik mahsullerdir.*

Evlerinin önü arpa
Kırat gelir dırpa dırpa
Benim yavrum hastalanmış
Kuru yerde yata yata

Yavrum ninni, gülüm ninni
Yavrum ninni, gülüm ninni

Evlerine varayım mı
Kimi gördüm sorayım mı
Benim yavrum hastalanmış
Nereden hekim bulayım
Gülüm ninni, yavrum ninni
Gülüm ninni, yavrum ninni
HATİCE KÜÇÜK

3. BÖLÜM

3.1. KALIPLAŞMIŞ SÖZLER

3.1.1. Bilmece
Bilmeceler, tabiat unsurları ile bu unsurlara bağlı hâdiseleri; insan, hayvan ve bitki gibi canlıları; eşyayı, akıl, zekâ veya güzellik Nevi’nden mücerret kavramlarla dinî konu ve motifleri vb. kapalı bir şekilde yakın-uzak münâsebetler ve çağrışımlarla düşünce, muhâkeme ve dikkatimize aksettirerek bulmayı hedef tutan kalıplaşmış sözlerdir. Bu sözler bir takım eğlence, lügaz, muammâ ve bulmacalarda da görülen ve dinleyiciye sorulunca ondan halli istenen ‘bil bakalım’ veya ‘ol nedir ki’ ifadelerinin bir bakıma geniş târifidir.
İlk çağlardan zamanımıza kadar bir çok milletlerin halk ve aydın çevreleri ile çocuk topluluklarında vakit geçirmek, eğlenmek, devlet adamları arasında gizli haber ulaştırmak; bir bakıma bilgide, zekâda, muhâkemede, hâfızada, dikkatte, sür’at-i intikâlde üstünlük yarışması olarak söylenen bilmeceleri anonim ve ferdi eser olmak üzere iki kolda incelemek mümkündür.
Anonim mahsuller şekil bakımından nazım ve nesir olmak üzere iki ifade tarzı gösterirler. Manzum bilmeceler, vezin, kafiye ve nazım hususiyeti gösteren eserlerdir. Bunlarda kullanılan vezin, Türk dilinin bünyesinden çıkan ananevî hece veznidir. Bu vezin, bilmecelerde ve onların mısrâlarında tam kat’i bir intizam göstermez; türlü sebeplerle vezin aksaklıkları görülür. Duraklı, duraksız; az veya çok heceli muntazam veya gayri muntazam mısralarla örülen bilmecelerde kafiyeler, Türk halk nazmında görülen ‘aliterasyon, redif, yarım, tam, cinaslı ve zengin’ gibi kafiyelerdir. Bazen kafiyesiz bilmecelere de rastlanır.
Mensur bilemeceler, düz cümle halinde konuştuğumuz şekilde olan ve çoğu zaman ‘seci’ karakteri gösteren mahsullerdir. Bu mahsulleri bâzı durumlarda manzum bilmecelerden ayırmak mümkün olmaz. Tekerlemeleri andıran ve az da olsa atalar sözü ile duygu ve fikir alış-verişinde bulunan eserleri de bu grupta toplayabiliriz. Mensur bilmecelerin vezin ve kafiye unsurlarından mahrum bulunuşu hâfızalarda yaşamasını zorlaştırdığından manzum olanlara nispetle sayıları azdır.*

(1) Bu derenin akıntısı
Kenarının yıkıntısı
Kulağıma gelmez oldu
Değneğinin tıkırtısı
(AĞIT)

(2) Mini mini kuşlar camiyi taşlar
Kendi yapar ele bağışlar
(ARI)

(3) Ben giderim o gider
Para para iz eder
(ASA)

(4) İki tarla öbek
Çalmadan oynar bu köpek
(AYI)

(5) Sandalı biçtim
Daracık yerden geçtim
(AZRAİL)

(6) Dilim dilim nar
Dizime çıktı kar
Uçtu gitti keklik

Yerinde kaldı dilber
(BUĞDAY)

(7) Adın Abbası
Yeşildir cübbesi
Bunu bilmeyen
Eşek sıpası
(CAMİÎ)
(8) Ağaç üstünde kilitli sandık
(CEVİZ)

(9) Yeraltında ak düğme
(ÇİĞDEM)

(10) Çıktım gittim tepeye
Bir yular kattım sıpaya
(ÇUVALDIZ)

(11) Gece gider Leyla
Gündüz gider Leyla
Çalı çeker Leyla
Dolu döker Leyla
(DAVAR)

(12) Dağdan gelir tekerek
Kara üzüm dökerek
(DAVAR-KEÇİ)

(13) Değneğinin ucu yemiş
Bunu yiyen ölmemiş
Ramazan’da yemiş de
Orucu bozulmamış
(DAYAK)

(14) Taştandır demirdendir
Yediği hamurdandır
(DEĞİRMEN)



(15) Kale kapısından küçük
Eşek sıpasından büyük
Kan kırmızı tuz acı
Bunu bilmeyen gunnacı
(DEVE)

(16) Uzun uzun uzlama
Ucunda bir bazlama
(DEVE TABANI)

(17) Pata küten ağacı
Kırmızı leylek
Güle biten ağacı
(DİKİŞ MAKİNASI)

(18) Yeşil ile başladım
Beyaz ile işledim
Kırmızı ile bitirdim
(ELMA)

(19) Evimizin önünde bir ağaç var
Dalsız budaksız
Bir kuş kondu elsiz ayaksız
O kuşu vursam topsuz tüfeksiz
O kuşu pişirsem odsuz ocaksız
O kuşu yesem dilsiz damaksız
(GÖNÜL)

(20) Alaca yılan dünyaya dolan
Vallahi de yalan Billahi de yalan
(GÖZ)


(21) Bir dedem var metten
Sakalları etten
Şimdi gelir görürsün
Güle güle ölürsün
(HİNDİ)
(22) Ak katır ağzını açar
Kara katır gelir geçer
(ISTAR TEZGÂHI)