Devrim tarihi ve Toplu Bilim Atatürk

Şevket Süreyya, Türkiye'nin dünya üzerindeki yerini saptarken, ulusal bir
şövenizmden ya da gözü kapalı bir spekülasyondan hareket etmiyor. Elinde,
Mustafa Kemal Atatürk'ün başarı eylemi o sırada ortaya atılan --devletçilik--
gibi yeni uygulama yöntemleri ve sağlam bir kuram vardır. Şu satırların
bugünkü Türkiye bakımından geçerliliği ve --merkez-çevre-- kuramına dayalı
--karşı-emperyalist devrim-- modeli açısından doğruluğu şaşırtıcıdır:
--Bir zamanlar müstemleke ve yarı-müstemlekelerin sefalet haddini, büyük
sanayi memleketlerinde tekniğin terakki derecesi tayin ederdi. Şimdi
müstemleke ve yarımüstemlekelerle iktisaden tabi memleketlerde tekniğin
terakki derecesi, büyük sanayi memleketlerindeki sanayi dağılışının haddini
ve şiddetini tayin edecektir.
Metropollerin, yani başka memleketlerden çekilen fazla kıymetler hesabına
yaşayan memleketlerin teknik temeli günden güne sarsılıyor. Müstemleke ve
yarı-müstemlekelerin istismarına istinat eden rejim, artık tabii ömrünü
yaşamıştır. Bize --Buhran-- diye anlatılan şey, hakikatte, eski istismar
nizamına göre kurulmuş eski metropol hegemonyasının teknik bazının bir
sarsıntısından başka bir şey değildir.

Binaenaleyh buhran, bünyeleri dağılmaya yüz tutan büyük sanayi memleketleri
için bir ıztırap, fakat kendi milli iktisat sistemlerini kurabilmeleri, ancak
bu müesses sanayi hegemonyasının tasfiyesine bağlı olan bizim gibi
memleketler için sadece bir --doğum ağrısı--dır. Siyaseten olduğu kadar
iktisaden de müstakil bir Türkiye'nin teessüs edebilmesi için Garpta
--buhran-- denilen şeyin biraz daha devamı ve biraz daha derinleşmesi lazımdır.
Çünkü, bizim ve benzer memleketlerin iktisadi inkişafı, Garptaki sanayi
buhranının baş amillerinden biridir.-- (Aydemir, 1932-b).
Açıkça görüldüğü gibi, bu satırlar, --merkez-çevre-- kuramının daha önce
aktardığım, --çevre ve yarı-çevre ülkelerinin ancak dünya kapitalizminin
bunalım dönemlerinde gelişme olanakları bulması-- tezinin 1930'lardaki
ifadesidir.
Kadro'cular, edebiyat alanında da etkindirler. Örneğin, Yakup Kadri,
Sodom ve Gomore'de, daha 1928 yılında, Yunanlıları, İngilizlerin kışkırttığı
ve Anadolu'ya yolladığı gereğini yansıtarak, şöyle yazıyordu:
--İstanbul'da işgal kuvvetleri fertlerinin halka reva görmediği cefa ve
zulüm kalmamıştır. Bu memleketin aydın ve vatansever sınıfına karşı ise adeta
ilk insanların yırtıcı mahluklara ve ilk Amerikan kolonilerinin kırmızı
derililere uyguladıkları --kitle halinde yok etme-- sistemini kullanmıştır.--
(Karaosmanoğlu, 1972-b:22).

İşin ilginç yönü, --merkez-çevre kuramına dayalı karşı-emperyalizm-- tezinin,
kökeni Marx'a dayalı olmakla birlikte, en sert eleştirileri Ortodoks
Marxçılardan almış olmasıdır. Nasıl bugün, Emmanuel ve Wallerstein gibi
yazarlara en sert eleştiriler, klasik Marxçılardan geliyorsa, geçmişte de
Kadro hareketine ve Şevket Süreyya ile arkadaşlarına eleştiriler aynı
çevrelerden gelmişti. Oysa, pek çok kişiye göre --merkez-çevre-- kuramı
--neo-Marxist-- bir yaklaşımı içermektedir.
Kadro Hareketi, Atatürk'ün Eylemini Evrensel Açıdan Yorumlamaya Çalışıyordu
Merkez-çevre kuramı ve buna dayalı olan karşı-emperyalist devrim tezi,
hiç kuşkusuz, sömürülen ülkelerin, gittikçe dünya siyaset sahnesinde önem
kazanmasından doğmuştur. Dolayısıyla, pek çok düşünür, bu arada Marxçı
düşünürler de olayın üzerine eğilmiş ve yeni yorumlar yapmışlardır.
Kadro hareketi de bundan başka bir şey değildir. Çoğu eski komünist ve
sosyalistlerden oluşan bir yazar ve düşünür kadrosu, Mustafa Kemal Atatürk'ün
eyleminin somut başarısını, evrensel açıdan ve dünya kapitalist sistemi
çerçevesinde irdelemişlerdir.

Aşağıdaki satırlar da Şevket Süreyya'ya aittir:
--Batı'da makinelerin sanayiye uygulanması makineleri, yani üretim
vasıtalarını elinde toplayan sınıfla, bu vasıtalardan yoksun kılınan sınıf
arasında ve sanayi yoğunluğunu elinde tutan memleketlere özgü bir çelişme
doğurmuştur. Bu çelişme kesinleşmektedir. Fakat aynı suretle, bir kısım
memleketlerde gene makinelerin sanayiye uygulanması ve sanayinin dünyanın
belirli alanlarında yoğunlaşması, büyük üretim vasıtalarını elinde biriktiren
memleketlerle, milli sanayiden mahrum kılınan memleketler arasında diğer bir
çelişme doğurmuştur ve bu çelişme gittikçe genişlemekte ve kesinleşmekte
bulunmuştur. Bu çelişmeler bu kitapta açık ve sık olarak tekrarlanacaktır.
Çünkü aslında inkılabımız, dünya ölçüsünde olan bu çelişmelerin hem mahsulü,
hem tasfiyecisidir.
Birinci çelişme, tekniğin ileri ve yoğunlaşmış olduğu ülkelerin birbirlerine
karşı olan iki sınıfı arasındadır. İkinci çelişme, tekniğin yoğunlaşmış ve
sanayinin ilerlemiş olduğu ülkelerle (metropollerle) eski sanayisini kaybeden,
fakat onu yeniden ve bugünkü şartlara göre kurmak davasını güden sömürge ve
yarı-sömürgeler (yahut ziraatçı memleketler) arasındadır. Bu çelişmelerden
birincisi sınıf kavgası, ikincisi Milli Kurtuluş Mücadelesi şeklinde cereyan
ediyor.-- (Aydemir, 1968:45-46).

Şevket Süreyya'nın yine 1932'de yazdığı (1968'de ikinci basımı yapıldı) bu
satırlar, konunun; aynen bugün Batı'da olduğu gibi, o gün Türkiye'de de
yeni-Marxçı bir yoruma oturtulmak istenildiğini gösteriyor.
Daha ilerde göreceğimiz gibi, Kadro; --merkez-çevre kuramına dayalı
karşı-emperyalist devrim--in yalnız kuramını yapmakla kalmıyor, onun, devrim
sonrası uygulaması için de yol gösteriyordu.
Türk Kurtuluş Savaşı'ndan önce Osmanlıların düştüğü sömürge durumu hakkında,
yerli ve yabancı çalışmaların da aynı yıllara rastlaması, Kadro hareketinin
belli bir ortamın ürünü olduğunu göstermektedir. Yerli araştırmalara Şanda
(tarihsiz), yabancı araştırmalara Blaisdell (1979) örnek verilebilir.
Kadro'cuların kökenleri için, Aydemir (1967) , Küçük (1979:37-86) ,
Ergüder (1978) ve Tör (1976)'e bakılabilir.

Türkiye'de Merkez-Çevre Kuramına İlişkin Çalışmalar
Yeni Türk Devleti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün eylemi, gerek dünya,
gerekse Türkiye tarihi açısından bir dönüm noktası olduğundan, özellikle
Türkiye'de kendinden sonraki tüm eylem ve düşüncelere de damgasını vurdu.
Son yıllarda bunun en belirgin örneklerinden biri, Yön-Devrim dergileri
çerçevesinde gelişen düşünce eylemi oldu. Özellikle yazar ve düşünür Doğan
Avcıoğlu'nun öncülüğünü yaptığı bu akım, Türkiye'yi evrensel kuram açısından
--merkez-çevre-- çözümlemesinin içine oturtuyor, kalkınma için de Oscar
Lange'den aktardığı --Milli Devrimci Kalkınma Yolu--nu öneriyordu
(Avcıoğlu, 1973:670-676).
Temelde karşı-emperyalist bir yaklaşıma dayalı olarak önerdiği bu kalkınma
yolu, Türk tarihi ve ideolojisi açısından da --neo-Kemalist-- diye
nitelenebilecek bir yaklaşımdı. Tek eksiği, iktidarın ele geçirilmesinde
sivil-asker bürokratların rolüne fazla ağırlık vermesi olan bu kuram, aslında
bir yeni Kadro eylemi olarak da nitelenebilir. Kadro'dan farkı, onun
savunduğu ve başta Mustafa Kemal Atatürk oturduğu halde gerçekleştirilemeyen
pek çok önlemi, bu kez hemen aynen, üstelik de Mustafa Kemal Atatürk gibi
birinin desteğinden yoksun bulunan ve oldukça değişmiş (sınıflaşmış) nitelik
taşıyan bir toplumda önermesiydi. Mustafa Kemal Atatürk'ün yokluğundan doğan
eksikliği, asker bürokratların desteği ile doldurmayı umut eden bu yaklaşım,
gerek iç, gerekse dış konjonktür bakımından bir süre sonra Türkiye'nin
gündeminden çıktı ve güncelliğini yitirdi.

Fakat, bu Kadro ve Yön-Devrim çizgisinin Türkiye'nin siyasal gündeminden
çıkması demek değildir. Çünkü, bu yaklaşımın temel belirleyiciliği, askere ya
da tek partiye dayalı bir çözüm önermesi değil, --merkez-çevre-- kuramına
dayalı bir dünya çözümlemesi üzerine oturtulmuş --karşı-emperyalist bir
program-- ortaya koymasıdır. Dünyaya bu konuda öncü olmuş bir ülke olarak,
merkez-çevre kuramı ve karşı-emperyalist devrim modeli Türkiye dışında bile
olsa, varlığını sürdürdüğü sürece, konunun toplumumuzun gündeminden yok
olacağını düşünmek doğru değildir.
Nitekim, --merkez-çevre-- kuramına göre, Osmanlı-Türk toplumunun
çözümlenmesine ilişkin çalışmaların sayıca küçümsenmeyecek kadar oluşu ve
bundan da önemlisi, niteliklerinin yüksekliği, yukarıdaki yargımın
doğruluğunu göstermektedir.
Bu konudaki çalışmalar iki gruba ayrılabilir. Birinci grup, Osmanlı-Türk
siyasal ve toplumsal yapısını --iç dinamik-- çerçevesinde bir --merkez-- ile
--çevre--sinin ilişkileri açısından inceleyen çalışmalardır. İkinci grup
çalışmalar ise, Türkiye'yi --dış dinamik-- açısından, dünya sistemi içerisinde
bir --çevre-- ülkesi olarak ele alan çalışmalardır.

Birinci tür çalışmalara Şerif Mardin öncülük etmiştir. 1973 yılında yazdığı
bir makalede, --merkez-çevre-- kuramının, Türk siyasal çözümlemeleri için bir
anahtar olup olmadığını sormuş ve günümüze dek getirdiği bir siyasal
çözümleme denemesini Deadalus dergisinde yayımlamıştır (Mardin, 1973).
Aynı grup içinde bir başka çalışmayı Metin Heper yapmış ve Kadro'culara
sempati besleyen bir dergide, Toplum ve Bilim dergisinde yayımlamıştır.
Heper'in başka amaçla yapılmış çalışmalarına bile --Osmanlı Siyasal Hayatında
Merkez-Kenar İlişkisi-- adını koyması, bu kuramın Türkiye açısından
çekiciliğini belirtir kanısındayım (Heper, 1980).
Türkiye'yi dünya sisteminin içinde, dış dinamik açısından bir --kenar-- ya da
--çevre-- ülkesi olarak irdeleyen çalışmaları, daha önce belirtmiştim. Özkol'un
(1969), Gülalp'ın (1979), Keyder'in (1976-1979) ve Aksoy'un (1975) çalışmaları
gerçekten uluslararası standartların üzerinde, Yalçın Doğan'ın çalışması
(1980) ayrıca güncellik de taşıyor.
Konuyu yine Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı'nın en hızlı döneminde, Ekim 1921'de
söylediği şu düşüncelerle bağlamak, --merkez-çevre kuramına dayalı
karşı-emperyalist devrim-- modeli açısından Türk Devrimi'nin çözümlenmesine
tutulacak ışıklardan biri olacaktır:

--Anadolu bu müdafaasıyla yalnız kendi hayatına ait vazifeyi ifa etmiyor,
belki bütün Şark'a müteveccih hücumlara bir set çekiyor. Efendiler, bu
hücumlar elbette kırılacaktır. Bütün bu tasallutlar mutlaka nihayet
bulacaktır. İşte o zaman Garp'ta, bütün cihanda hakiki sükun, hakiki refah ve
insaniyet hüküm sürebilecektir.-- (Karal, 1969:17).
:::::::::::::::::::
III
BİR DEVRİMİN GENEL KOŞULLARI
Kaç Türk var şu dünyada, bir o kadar susuz:
Hepsinin gönlünde sen, bir pınar bulmak gibi:
Ancak senin yolunda sağlıklar, esenlikler:
Olmaya devlet cihanda Atatürk'ü duymak gibi.
BEHÇET NECATİGİL, --Atatürk'ü Duymak--tan.
İnsan ilişkilerindeki temel değişme biçiminde tanımladığımız --devrim-- hiç
kuşkusuz siyasal boyutu ağır basan bir olaydır. Bir başka deyişle, siyasal
anlamdaki iktidar değişikliği, bir devrimin en belirgin özelliği olmaktadır.
Devrimler ne zaman ortaya çıkar? Hangi koşullar bir devrimin oluşmasına
uygun bir ortam yaratır? Bu soruların yanıtları hiç kuşkusuz, son derece
karmaşık bir ögeler sistemini yansıtacaktır.

Her şeyden önce, bir devrimi ortaya çıkaran koşulları, tarihten ve
toplumdan gelen nesnel koşullar ile, devrime özgü örgüt sel ve bireysel
kökenli öznel koşullar oIarak ikiye ayırabiliriz.
Bu iki grup koşul hiç kuşkusuz, birbirlerini önemli ölçüde etkiler. Nesnel
koşulların varlığı öznel koşulları yaratacağı gibi, salt öznel koşulların
varlığı da nesnel koşulların oluşmasını hızlandırabilir.
Öznel ve nesnel koşulların bir devrimin ortaya çıkmasındaki göreli rolleri
nelerdir? Hangisi daha belirleyicidir? Bu soruların yanıtları, hiç kuşkusuz,
nesnel koşullara ağırlık tanıyan bir biçimde verilmek zorundadır. Tarihsel ve
toplumsal koşullar, bir devrim için olgunlaşmışsa, lider, örgüt ve ideoloji
olarak, öznel koşullar da aynı süreçlerden etkilenerek gelişir.
Bir devrimin ortaya çıkması için gerek nesnel, gerek öznel koşulların
hangilerinin ne miktarının gerekli olduğu, her devrim olayının kendine özgü
ortamı içinde belirlenebilir. Bu açıdan, soyut bir --devrim modelin oluşturmak
pek olanaklı değildir. Burada benim giriştiğim çaba, ancak bir --genel durum
değerlendirmesi-- açısından belli ipuçlarının aranmasıdır.