Devrim tarihi ve Toplu Bilim Atatürk

Olay Bursa'da kabul töreni sırasında geçer:
--Koca bir salona girdik. İçerisi dolu. Atatürk, salonun orta yerinde,
ayakta duruyor. Tabur tabur mektepli çocuklar, kafile kafile gençler, orta
yaşlılar, ihtiyarlar, kadın, erkek, herkes orada... Atatürk'ün önünden
geçiyorlar. Geçerlerken hepsinin elini sıkıyor. Sıra bana gelinceye kadar onu
uzaktan doya doya seyrettim. Mavi gözleri insanı ipnotizma ediyor, derler ya,
hakikaten öyleydi. Mamafih uzaktan bana bir şey yapmadı. Demek ki herkesin
üzerinde tesiri aynı değil, diye düşündüm. Büyük söylemişim. Benim de
bulunduğum saf, ilerleye ilerleye el sıkma sırası bana geldiği zaman bir
acayip şaşkınlığa uğradım. Pot kıracağım diye içime kurtlar girdi. Korktuğum
da başıma geldi. Atatürk elini uzattı. Ben de uzattım. Elimi sıktı. İş bitti
değil mi? Ne gezer.
Atatürk elimi bırakmıyor. Bir daha sıkıyor. Herkesin elini bir defa sıkan
Büyük Adamın benim elimi üst üste iki defa sıkması ne sebep Yarabbi. İçim
gururla doldu. Ayrılacağım sırada Atatürk elimi üçüncü defa, sonra dördüncü
defa sıkmaz mı? Alimallah Mongolfiye balonuna doldurulan gaz, benim içimi
dolduran gurur ve iftihar hissinin hacmi yanında bir nefeslik hava kalırdı.
Başımı kaldırıp Atatürk'ün yüzüne baktım. İnce dudaklarında hafif, bir
tebessüm, mavi gözlerinin içinde istihzaya benzer bir belirti gördüm. Elimi
bir kere daha sıktı. İşte o zaman kafama dank etti. Meğer ben, onun elini
sıkıp ileriye doğru yürüyeceğim yerde, geri gitmeye hazırlanıyormuşum. O da
her seferinde beni elimden çekip doğru yola sevketmek istiyormuş.--
(Banoğlu, 1954-b:92-93).

Öykünün --yanılma-- bölümü (ki karizmanın gerçeğe dönüşünü anlatıyor bu bölüm)
bir yana bırakılırsa, --İpnotizma eden gözler-- kavramının, liderdeki karizmayı
vurgulayan bir fizik ve manevi özellik olarak ortaya çıktığı çok açık olarak
görülmektedir.
Şimdi çok daha ilginç bir anıya bakalım. Anlatan, Irak Başbakanı Nuri Sait
Paşa'nın oğlu Sabah Sait'tir. Olayı Burhan Göksel dinlemiş ve Zafer
gazetesinin 10 Kasım 1956'da yayınlanan sayısında yazmıştır
(Arıburnu, 1976:24-417). Anı Dicle Nehri üzerinde bir motorda Irak'ta
anlatılmaktadır:
--Bir vakitler Hava Kuvvetlerimizde genç bir pilot subaydım. Bir gün fena
bir kaza geçirdim. Ayaklarım birkaç yerinden kırılmıştı. Irak'taki tedavi
yeter gelmemişti. Doktorlar, İngiltere'de tedavime lüzum gösterdiler. Sedye
içerisinde gittiğim Londra'dan babam, annem ve nişanlımla beraber ancak
koltuk değnekleriyle dönüyordum.. Dönüşte çoğu defa olduğu gibi yine
İstanbul'a uğramıştık. Bir akşam ailece Taksim'de bir gece kulübüne gitmiştik.
Hazırlanan masada dans edenleri seyrediyorduk. Neşe içerisindeki salonda
birden dans durdu. İçeri Büyük Atatürk girmişti. Herkes gibi biz de sevindik.
Ayağa kalktık, babamla her zamanki gibi dostane selamlaştı. Masamıza oturmak
şerefine eriştirdi. Caz tekrar başladığı zaman Atatürk, nişanlımla dans etmek
arzusunu belirtti. Birkaç tur yaptıktan sonra masaya döndüler. Nişanlım
yerine oturmamıştı. Atatürk bana döndü, sihirli ve kuvvetli gözleriyle
bakıyordu: --Haydi bakalım havacı, nişanlınla dans et!--

Şaşırmıştım. Koltuk değneklerim yanımda ve gözükmekteydi. Halimi arzettim.
Henüz yürüyemediğim için emirlerini yerine getiremeyeceğime üzüldüğümü
söyledim. Bu sözleri sanki duymamıştı. --Nişanlını dansa kaldırmanı
istiyorum!-- diye tekrarladı.
Bu sert sözler karşısında ağzımdan bir kelime çıktığını hatırlamıyorum.
Hatırladığım tek şey, yerimden kalktığım ve aylardır taşıdığım ve belki de
yıllardır taşıyacağım koltuk değneklerine el sürmeden nişanlımı aldığım ve
gayet tabii bir yürüyüşle salonun ortasına ilerleyip dans ettiğimdir. İşte o
andan itibaren koltuk değneksiz yürüyorum ve çalışıyorum.--
Öyküyü aktaran Burhan Göksel, anısını şöyle sürdürüyor: --Dinleyicilerden
biri söze karıştı: --Ne kuvvetli bir emir değil mi?-- Çok eski anılara dönen ve
adeta onu tekrar yaşayan Sabah Sait Bey cevap verdi: --Hayır efendim, o emir
değildi. O, Atatürk'ün büyüleme kuvvetiydi.--

Bu öyküde de gözler yine ön plandadır. Üstelik, karizmanın ya da kerametin
doğaüstülüğü, --büyüleme kuvveti-- deyimi ile iyice vurgulanmıştır. Aslında,
Atatürk gibi, Japon Veliahtı ile buluşmadan önce, Japonya'yı inceleyen; Afgan
Kralı ile buluşmadan önce, Bayur'a Afganistan'ı inceletip rapor hazırlatan
bir büyük liderin , Irak'ın önemli bir yöneticisi olan Nuri Sait ile oğlunun
sorununu konuşmamış olması düşünülemez. Çok büyük bir olasılıkla, Sabah
Sait'in artık iyileşmiş olduğu ve yürüyememesinin psikolojik nedenlere bağlı
bulunduğu kendisine anlatılmıştı. O da büyük liderliğini ve etkileyici
kişiliğini bu psikolojik engeli ortadan kaldırmak için kullanmış ve başarıya
ulaşmıştı. Zaten Sabah Sait'in sözleri onun, Atatürk'ün kerametine inandığını
açıkça ortaya koymuyor mu? Bu inancın, psikolojik etkişi hiç kuşkusuz, bir
kişiyi yeniden yaşama kavuşturabilir.
Bu öykünün önemli yanı, liderin karizmasına yaşarken inanılması ve bu
inancın yabancılarca bile paylaşılmış olmasıdır.
Şimdi aynı karizmatik özelliklerin fizik görünümüne ilişkin olanları çok
daha etkili bir biçimde bir ozanın, Ahmet Haşim'in ağzından dinleyelim. 1928
yılında şöyle yazıyor Ahmet Haşim:

--Fotoğraf adesesine zerre kadar itimadım yoktur. Binaenaleyh, fotoğraf
aletinin keşfiyle portre ressamının vazifesine nihayet bulmuş nazarıyla
bakanlara hak vermek bence müşküldür. Şekil ve madde, ziya'nın inikaslarına
göre anbean tahavvül eder. Bu itibarla hiçbir çehrenin, evsafı muayyen bir
tek tecellisi yoktur. Fırça sanatkarı, tersim edeceği çevre üzerinde uzun
müddet hayatın cezir ve meddini tarassut etmek, onu birçok tahavvüllerinde
zapteylemek suretiyle nihayet hakiki hüviyetinin gizli tatlarını sezmeye ve
görmeye muvaffak olur. Fotoğraf, bu dimağı tahlil ve terkip kudretine malik
değildir. Onun için hassas cam üzerinde teressüm eden şekle bir vesika kıymeti
izafe edilemez.
Gördüğüm fotoğraflara nazaran biraz şişman, biraz yorgun, biraz hututu
kalınlaşmış bir vücutla karşılaşacağımı zannederken, kapıdan bir ziya dalgası
halinde giren mütekasif bir kuvvet ve hayat tecellisi ile birden gözlerim
kamaştı. Hadekaları en garip ve esrarengiz maddelerden masnu bir çift gözün
mavi, sarı, yeşil ışıklarla aydınlatıldığı asabi bir çehre; yüzde, alında,
ellerde bir sıhhat ve bahar rengi... Muntazam taranmış noksansız, sarı genç
saçlar... Bütün zemberekleri çelikten önce, yumuşak, toplu, gerilmiş, terütaze
bir uzviyet. Altıyüz senelik bir devri bir anda ihtiyarlatan adamın çehresi
eski ilahlardaki gibi iğrenç yaşın hiçbir izini taşımıyor. Alevden coşkun bir
nehir halinde, köhne tarihin bütün enkazını süpüren ve yeni bir alemin
tekevvühüne yol açan fikirler kaynağı bir baş, bir yanardağ zirvesi gibi,
taşıdığı ateşe lakayit, mavi sema altında samit ve mütebessim duruyor.--

Ahmet Haşim, bu şiirsel, fakat liderin karizmasını açıkça yansıtan
satırlarını şöyle bitiriyor: --Kendi yarattığı şimşekli bulutlardan,
fırtınalardan ve etrafa döktüğü feyizli seylabelerden yegane müteessir
olmayan meğer onun genç başı imiş.-- (Ahmet Haşim, 1966:13-14).
İşte karizma budur: Yalnız yetenekler açısından değil, fizik görünüş
açısından bile insanüstü, doğaüstü nitelikleri kendinde taşıyan bir lider.
10) Kişisel bakımdan son derece dürüsttü. Kendi malvarlığını bile ülkesine
bağışlamış olması, onun kişisel dürüstlüğünün bir simgesi olarak düşünülür.
Örneğin, Atatürk Orman Çiftliği'ni hazineye devrettiği gün Meclis
koridorlarında şu sözler konuşulmaktadır:
--Atatürk, İsmet'in muvaffakiyetini ister. Ona yardım için bunu yapmıştır.--
--Ahlak bakımından emsalsiz verilmiş bir ders karşısında bulunuyoruz.
Hükümete diyor ki, yolunuz budur. Ziraat yoludur. Benim tecrübelerimden
istifade ediniz.--
--Zaten Atatürk'ün çiftlikleri denilen şeyler Türk'ündü. Çünkü Atatürk
Türk'tü. O, bütün varlığını Türklüğe veren eşsiz bir insandı. --
--Atatürk, birçok çorak yerlerde mamureler vücuda getirdi. Kimse evvelden
buna inanmazdı. Bu, Türk'e, senin önünde halledemeyeceğin hiçbir şey yoktur
demek içindi.--

--Büyük taarruz sırasında zaferden sonra yeni mücadele. Türk iktisadını
yükseltme, Türk köylüsünün iktisadiyatını yükseltmeden bahsetmişti. Şimdi
yine aynı işareti veriyor.--
--Ne mutlu ki Türk Milletine ki, kendini kurtaran Ata'sı kendisine sevgisini
bütün varlıklarını vermekle ispat ediyor. İstiklalini veren Atatürk, şimdi
kendi varlıklarını da vererek onun refahını temin etmek istediğini tebarüz
ettiriyor.--
Bütün bu konuşmaları aktaran Us, sözlerine şöyle son veriyor: --Saltanat
hanedanı hala milletten gaspedilmiş malları muhafaza için avukatlar tutarak
mahkemelerde uğraşırken Atatürk'ün bu teberruu ne kadar manalıdır.--
(Us, 1966:145-146).
Mustafa Kemal Atatürk, hem başarıları ile, hem bu başarılara hazırlanışı
ile, hem de bütün bunları toplum içindeki değerlendirişiyle, karizmaya ya da
keramete gerçekten hak kazanmış bir liderdi. Şimdi, bu özelliklerini daha
yakından görelim. O zaman, kendi karizmasını, kendi kerametini nasıl
hazırladığını ve nasıl değerlendirdiğini daha iyi anlayabileceğiz.
:::::::::::::::::::

III-) ATATÜRK'ÜN KENDİ KARİZMASI KARŞISINDAKİ TUTUMU
Gerçek bir lider olmanın birinci koşulu, hiç kuşkusuz, insanın kendi
karizmasına inanmamasıdır. Bunu kendi kültürümüzün deyimiyle söylersek,
--kerametine-- inanılan lider, kendi --kerametine-- kendisi inanmamalıdır.
Aslında, --karizma-- ve --keramet-- terimleri hemen hemen aynı anlama gelir.
Bilindiği gibi, --karizma-- bir insanda var olduğu sanılan insanüstü, doğaüstü
niteliklerdir. --Keramet-- ise, ermişlerin velilerin gerektiği zaman
gösterdikleri olağanüstü yetenekler ya da ermişçesine yapılan iş, yahut
söylenen söz anlamına gelir. Türkçede --Keramet sahibi insan-- ermiş demektir.
Hızır Aleyhisselam'ın kerametlerinden söz edilir. Ya da ikinci anlamında,
dalkavukların bir söz karşısında, --Keramet buyurdunuz efendimiz-- diye yanıt
vermelerinde görüldüğü gibi kullanılır. Hiç kuşkusuz, keramet de, bütün
doğaüstü anlamlı sözcükler gibi dinsel kökenlidir.
İşte bir liderin birinci niteliği gerçekçilik olduğuna göre, gerçekçi bir
kişinin, kendisinin doğaüstü yeteneklere sahip olduğuna inanması beklenmez.
Üstelik, kendisinde insanüstü yeteneklerin ve niteliklerin bulunduğuna inanan
bir insanın uzun süre kendisini ve çevresini buna inandırması olanaksızdır.
Ancak gerçekçi bir liderin, gerçekçi değerlendirmelerinde ve eylemlerinde
görülen isabet, ona, çevresi tarafından --yanılmazlık-- gibi, insanüstü
niteliklerin efsanevi bir biçimde yakıştırılmasına yol açabilir.
Gerçekten de tarihe baktığımızda, deliler ya da sapıklar dışında hiçbir
liderin kendi --keramet--ine ya da kendi --karizma--sına inanmadığını görürüz.
Fakat, büyük liderlik için bu da yeterli değildir. Çünkü, insanın kendi
karizmasına inanmaması, onu bir büyüklük kompleksinden (megalomani)
kurtaramayabilir. Bir liderin açısından düşünüldüğünde büyüklük kompleksi ile
kendi kerametine inanmak arasında, sonuçları bakımından pek de büyük bir fark
yoktur. Her iki nitelik de, insanın kendi gücünü abartmasına ve sonuç olarak
yanılmasına yol açar.

Öte yandan, kendi yeteneklerini ve gücünü küçümsemek de bir lider için
bağışlanmaz bir yanlış olarak ortaya çıkar. Bir başka deyişle, büyüklük
kompleksi bir lider için ne denli zararlıysa, dozu kaçırılmış bir tevazu da o
denli engelleyici olur. Çünkü o zaman, yapılabilecek işler başarılamaz,
ulaşılabilecek hedeflere varılamaz.
Mustafa Kemal Atatürk'ün liderliği, devrim toplumbilimi açısından
değerlendirirken, hiç kuşkusuz, kendisinin bu liderliği nasıl gördüğü, nasıl
ürettiği ve nasıl kullandığı çok önemli ögeler olarak ortaya çıkar. Bir
liderin kendisini nasıl gördüğünü bilmeden, onun liderlik eylemini
değerlendirmek olanaksızdır.
Atatürk'ün yaşamı dikkatle incelendiğinde, liderlikle ilgili tutum ve
davranışları üç ayrı bölümde insanın gözüne çarpar. Birinci bölüm, hazırlık
aşamasıdır. İkinci bölüm, kendisinin kendi bireysel niteliklerini nasıl
gördüğü ve değerlendirdiğidir. Üçüncü bölüm ise, topluma mal etmek, ulusal
niteliğe büründürmek istediği değerlerle ilgili davranışlarıdır.
:::::::::::::::::::
1) Hazırlık Aşaması
Mustafa Kemal Atatürk, her durumda ve her fırsattan yararlanarak, kendisini
liderliğe hazırlamıştır.
Mustafa Kemal'in ilk şansı Selanik'te eski usul mahalle mektebine gitmek
yerine, o zamanki koşullara göre devrimci bir eğitim uygulayan Şemsi
Efendi'nin okuluna gitmesidir. Ezbercilik yerine aktif metodu uygulayan Şemsi
Efendi, okulun bir de kız bölümünü açmış aydın bir eğitimciydi. 1873 yılında
Selanik'te valiliğe başlayan Mithat Paşa, başarılarından dolayı, kendisine
Padişah nişanı bile verdirmişti.
İşte Atatürk'ün 10 Ocak 1922 tarihli Vakit'de yayınlanan kendi anılarına
göre, evde annesiyle babası arasında bir tartışma konusu olan okul seçimi,
sonunda, böyle bir okula gitmesiyle noktalanmıştı (Baydar, 1967:30) .

Bu şansını iyi değerlendiren Mustafa Kemal, ilkokuldan sonra, annesinin
karşı koymasına bakmaksızın, kendi girişkenliği ile subay olmaya karar
veriyor. Bu da, subay seven bir çocuğun bilinçsiz bir taklitçiliği sonucudur.
Mustafa Kemal, kendi anlatışına göre, komşusu bir binbaşının Askeri Rüştiye'ye
giden çocuğunun okul elbisesine özendiği için Askeri Rüştiye'ye gider
(Gençosman, Banoğlu 1971:33).
Buraya dek şans ögesinin etkileri görülmüştür. Askeri Rüştiye'den
başlayarak, şansın azaldığını, bilinçli hazırlığın arttığını görüyoruz.
Aslında, Askeri Rüştiye'ye giriş de çok bilinçsiz bir seçim değildir. Hiç
kuşkusuz bu olay, Mustafa Kemal'in kişilik niteliği olarak buyruk vermekten
hoşlanmasının ve buyurma gücünü simgeleyen üniformaya karşı duyduğu arzunun
bir sonucudur. Aslında Mustafa Kemal konusunda psikolojik ve psikiyatrik
ögelere ağırlık veren bir çalışmanın, muhakkak ki Gandi ve Luther gibi
kişiler için yapılmış olan çalışmalar kadar aydınlatıcı ve ilginç sonuçlar
vermesi beklenir. Babasının çocuk yaşta ölmesi, annesinin yeniden evlenmesi ve
Mustafa Kemal'in buna karşı tepkisi, kız, kardeşleriyle ve mahalle
arkadaşlarıyla ilişkileri, hep, onun biçimlenmekte olan kişiliğinin önemli
ipuçlarını veren olaylardır. Biz bu noktaları, başka bir çalışma alanı
oluşturdukları için bir yana bırakarak, onun kendi liderlik rolüne bilinçli
olarak nasıl hazırladığını incelemeyi sürdürelim.